Ҡатындар - 05

...Әллә ҡайҙарҙағы Силәбенән һөйгәнем тип килеп, урман араһындағы ҡабыҡ ҡыуышта ожмах тапҡан һылыу еңгәмде мин, һигеҙ йәшлек остоҡай, бөтә күңелем менән аңлайымсы? Бәй, мин дә бит — ҡатын заты! Еңгәмдең йөрәк яныуҙары бар булмышымды дер ҡалтырата, ярһыу кисерештәре зиһенемде айҡай. Һәм ҡапыл, ысындай, үҙемдең бәләкәй кәүҙәмдән hыпырылып сығам да һомғол, матур ҡатынға әүереләм. Мин — Фариза. Минең ихтыярым ныҡ, ғорурлығым көслө. Теләһәм, алдымда тауҙар тубыҡланыр, сәмем таш ярыр! Мин бер ниҙән дә, бер кемдән дә ҡурҡмайым, сөнки янымда ыласындай йәрем бар.

Сеү! Арба тәгәрмәстәре дыңғырҙай, дөңк-дөңк итеп дегет биҙрәһе хәбәр һалып килә: Фариза, һинең ожмахың тар-мар ителәсәк!.. Ҡайным икән. Беҙҙе, Хәйрулла менән икебеҙҙе, алырға килгән. Ҡайтығыҙ, бергә йәшәрбеҙ, тимәксе. Йәшәп ҡараныҡ бит инде? Әммә ҡайным миңә ҡарамай ҙа, әйтерһең, юҡмын бында, ғөмүмән, донъяла юҡмын, ул улына ғына төбәп өндәшә:

— Йыйын, ҡайт, мин тимерлектә эшләр йәштә түгел, әсәң сирләй. Һиңә тип көткән донъя, йыйған хәләл мал бар, йөрөмә елгә еленләп, боҙға быҙаулап, сыпранлаған алама һыйырҙай. (Һыйыр тигәне мин — Фариза инде, аңлап торам.) Йә, ҡуҙғал тиҙерәк! Хәйруллам, баһадир һынлы йәрем, башын эйеп баҫып тора, маңҡа малайҙай булып. Кешегә нимәнелер биреп еткермәйҙер шул был Хоҙай, Хәйрулламдың ҡулы алтын, йөрәге ҡайнар ҙа — ихтыяры йомшаҡ. Ата-әсәһенә тик бер тапҡыр үҙ шартын ҡуйһасы!

— Киленде лә эйәрт, — тине ахырҙа ҡайным. Хәйрулламдың яурындары яҙылып китте, күҙҙәре нурланды: тәтәйен тартып алмайҙар икән был сабыйҙың.

Беләм, үкенермен. Илармын. Бәғеремә ҡан һауыр. Ләкин үҙемдең, теләгән ергә ҡыуалап эйәртергә, мал түгеллегемде лә беләмсе! Көйө килгәндә уйнап, килмәгәндә ырғытып ҡуя торған сепрәк ҡурсаҡ та мин түгел. Үҙ бәҫемде, үҙ баһамды юғалтмау миңә бар нәмәнән зарур. Мин — ҡатын, ир-аттан бер генә ерем дә кәм түгел!

Үҙ яҙмышымды үҙем хәл иттем:

— Бер ҡайҙа ла ҡуҙғалмайым. Көткән донъям бар, эшем бар. Быйыл йәш таналар килтереп бәйләргә торалар, һауынсы булып ҡалам.

— Донъяң бар, эшең бар, ә ирең — бармы?

— Уныһын, ҡайным, ул үҙе әйтһен... Минең менән ҡалһа — булыр ирем, ҡалмаһа...

Ярһып китеп, артығын әйттем, аңлайым. Әммә кире сигенәһем юҡ! Мин бит алыҫ ҡаланан уға ышанып килдем, ир тапмағанға түгел, яратҡанға. Трудәрмис ирҙәр унда, хәрби заводта, быуа быуырлыҡ ине. Эйе, артығын әйтеүемдең шундуҡ алдым әжерен. Хәйрулламдың көрәктәй ҙур ҡулдары йәл булып ҡалтыранып китте, тауышы, ер аҫтынан сыҡҡандай, ҡарлығып сыҡты:

— Ҡалмаһа, ана ғына һәүеректәр, ә? (Ошонда мал көтөп йөрөгән егет йораттарын әйтә.) Их, ошо һүҙеңде телеңә сығармаһаң, ни тиклем эстән ныҡ булырға тырышһам да, кире сигенә башлағайным инде, Хәйруллам. Ата-әсәң олоғайған, бүтән кемдәре бар, ләстит тә баҫылыр әле бер заман, тип, үҙемде ауылға ҡайтырға күндерергә тотонғайным... Ә һин?! Миңә шик ташланың? Атаң алдында, ул хәҙер ни уйлар?

— Эйе, шул һәүеректәр менән ҡалам, — тинем. — Йәш ирҙәрҙе әүрәтеп өйрәнгән баш, — тип өҫтәп ҡуйҙым, етмәһә.

Аталы-уллы ҡайтты ла киттеләр. Һындары күк монарға инеп юғалғансы арттарынан ҡарап ҡалдым. Хәйруллам, исмаһам, бер тапҡыр башын минең яҡҡа борманы...

Ул ҡыш шөҡәтһеҙ килде. Буранлай ҙа буранлай. Ферма ҡапҡаһынан өй ҡапҡаһына арҡан баулап ҡуйҙым, шуға йәбешеп барам эшкә бәғзе күҙ асҡыһыҙ буран көндәрҙә. Ярай ҙа, көтөүсе Сәғәҙәттең бисәһе Хәтимә күп итеп кәзә мамығы алып килгәйне, шуны тетеп, иләп-бәйләп бер булабыҙ ҡышҡы оҙон төндәрҙә. Әйбәт ул Хәтимә, бер ҡатлы, шул арҡала күп һүҙ һөйләп йәнемде лә көйҙөрә ҡай саҡ. Хәйруллама кәләш алып биргәндәрен унан ишеттем.

— Аһ!..– Күкрәгемдең иң төпкөлөнән, тәрәндән (ундай уҡ тәрәнлегем барын әлегәсә белмәй инем?) урғып, ҡубарылып сыҡты был ауаз. Уф, әлеге шул ишеткән бер хәбәрҙе күҙ алдыма килтереп, күңелемә ала торған сәйер ғәҙәтем... Әммә үҙемә харап та оҡшай ул халәтем – нисәлер минутҡа ғына булhа ла икенсе бер донъяның пәрҙәhен саҡ ҡына асып ҡарағандай буламсы?

– Нурия, hапамды, тим! — Өләсәйемдең ҡото осҡан. Уның ыңғайына минең дә осто ҡотом, тиҙ генә бит-башымды, тәнемде һәрмәп сыҡтым: үҙеммен, ҡаҡса бер ҡыҙсыҡмын. Ә Фариза еңгә? Әле, моғайын, үҙем бәләкәс булғас, аҡылым да әллә ни ҙур түгелдер, әммә шул аҡылым да еттесе миңә уның хәлен аңларға. Теләктәшлегем шул дәрәжәлә көслө булдымы, баяғы ауазды бар иткән тәрәнлектә йәшеренгән берәй ҡөҙрәт мине юрамал һынап ҡаранымы — белмәйем, саҡ ҡына булһа ла кисерҙем һымаҡ Фариза еңгәнең шул мәлдәге күңел ғазабын...

— Әй, ошоно, ҡурҡаҡ бәрәс, шаяртам да инде, — ти һалдым минең "аһ”ыма һаман да ҡойолоп төшөп торған өләсәйемә. – Үҙең дәhә шулай оҫта бәйән итәhең (бәс, бәйәнселегем менән мин уға тартҡанмынмы?)

Артабан өләсәйем тарихты ҡыҫҡа тотто.

...Бер ҡыш йәшәгән дә яңы кәләше менән, уны ташлап, Хәйрулла ағай кире Фаризаһына, тәүгеһенә, ысҡынған – Саҡмайылғаға. Ә теге кәләше вербовка менән ҡайҙалыр ҡырға китеп барған, ғәрлегенә сыҙамай. Ике йылдан Ғәйнулла бабай вафат булған. Хәйрулла ағайҙы ауылға өгөтләп ҡайтарып, тимерлеккә эшкә ҡушҡандар. Колхоз, тотош халыҡ тимерсеһеҙ ҡала алмай ҙаһа. Фариза еңгә һаман эйәреп ҡайтмаған. Хәйрулла ағай уны көткән-көткән дә өсөнсөгә өйләнгән. Яңғыҙ йәшәй алмай инде ул ир-ат (быныhы – үҙе бер йомаҡ). Толпарлыла берҙән-бер яңғыҙаҡ бар, ул да булhа – Иҫәр Әсән, ә ирhеҙ ҡатындар быуа быуырлыҡ.

Яңы ҡатыны менән Хәйрулла ағай арыу ғына йәшәп алып киткән. Малайҙары тыуған. Тик... Көндәрҙән бер көндө Толпарлыға Өфөнән театр килгән. Беҙҙә ундай ваҡиға ифрат hирәк була, төпкөлдә ятабыҙ бит инде, юл юҡ. Клубҡа халыҡ бөтә күрше тирә-яҡтан йыйылған, Саҡмайылғанан да килгәндәр – ул бәләкәс кенә бер ауыл булып бара. Фариза еңгәм дә ҡалмаған, килгән, Силәбеһендә, ҡала ерендә, кейә торған ҡыҫҡа еңле ебәк күлдәген, бейек үксәле туфлийын кейеп. Тағы бөтә әҙәмдең күҙе унда – театрың ситтә торһон. Хәйрулла ағай шул кисте үк еңгәне Саҡмайылғаға оҙата киткән. Ә еңгә уны юрамал ҡыумағандыр, үс итеп әлеге йәш бисәһенә? Бер аҙнанан ғына әйләнгән ауылға ағай, тәғәйенле эше бар бит. Бәс, бисәһе ул арала үҙенең әсәһенә ҡайтып киткән. Үсегеп. Шул ғауғаларға ҡайғырыпмы, Нәфисә инәй бигерәк бирешкән, аяҡтан ҡалған, былай ҙа саҡ йөрөгән бит инде. Күп ятмаған, донъя ҡуйған. Ҡәйнәһе ятаҡланып киткәс, баяғы үсексән килене кире ҡайтҡан, тағы бергәләшеп йәшәй башлағандар. Ишле нәҫелдән булған ул килен, дүрт ағаһы килеп, Хәйрулла ағайҙы дөмбәҫләгән, тип тә һөйләйҙәр. Әммә, нисек итһә иткәндәр, ахырҙа кейәүе менән һеңлеләрен Белоретҡа күсергәндәр. Бында йәшәй алмаҫтарын беләләр ҙәһә.

Ят ерҙә донъя ҡорор булып ниәтләнгәс, Хәйрулла ағай тыуған йортон ҡырҙан килгән ветеринар ғаиләһенә һатып киткән. Ә инде бер йылдан, уларҙың районға күсенеүҙәрен ишетеп, Фариза еңгәм сослоҡ күрһәткән: өйҙө кире үҙе һатҡан да алған ветеринарҙан. Һәм Толпарлыға күсеп ҡайтҡан. Боло ла булғандыр, колхоздың эш хаҡына ҡарап тормағас, йылына унар шәл бәйләп һатҡас... Ошо тәңгәлдә Фариза еңгәмә ҡарата үпкәм дә ҡабарып ҡуйҙы кеүек: ике бисәгә үк еткермәҫкә ине иреңде, ҡайның вафат булғандан hуң да ҡайтмағанhың, артыҡ наян ҡыланғанhың?!

Ҡалғанын өләсәйемдән һөйләтеп тә торманым. Хәйрулла ағайҙың Фариза еңгәгә аҙаҡҡы әйләнеп ҡайтыуына үҙем шаһит. Хәҙер ташлап китмәҫ инде еңгәне, һөйҙөргөс эскәс? Их, шул һөйҙөргөстө нисек ҡулға төшөрөргә? Һылтауым бар ҙаһа: китапты уҡыным, шуны алып барып биргән булайым да, берәй яйы килеп сығыр, бәлки, үтенесемде әйтергә? "Беҙҙең өйҙөң йәме"н йотлоғоп уҡыным.Үҙемде кескәй Оксана итеп тойоуы миңә hис кенә лә ҡыйын булманысы – ҡыҙғандым да, hоҡландым да... Их, яҙыусы булһаң ине лә шулай оҫта итеп теҙеп яҙһаң ине! Ә нимә хаҡында яҙырым икән? Бәс, ана лаһа Фариза еңгәмдәр яҙмышы, әҙер тарих...

Ике көн саҡ-саҡ түҙҙем дә киттем Әнкәләр осона, ни булhа ла булыр, ниәтемде ташлап ҡуяhым юҡ.

— Оҡшанымы? — тип һораны Фариза еңгә, күҙемә һынап ҡарай үҙе, әллә шикләнә. — Һинең йәшеңдә, ғәҙәттә, әкиәт уҡырға әүәҫ булалар.

— Әкиәттәрҙе миңә өләсәйем менән ҡартәсәйем сәңгелдәктә ятҡан сағымда уҡ һөйләп бөттөләр инде…

— Мин һиңә, бына, Һәүбән менән Нәркәс тураһындағы китапты әҙерләп ҡуйҙым. Уҡығың киләме? Мә. — Еңгә миңә тамбур ебе менән тегеп төпләнгән ҡалын дәфтәр тотторҙо. Тышына ҡыҙыл ҡәләм менән «Аҡбуҙат» тип яҙылған.

— Ҡулдан яҙылған?

— Эйе, элек, китап юғыраҡ заманда, күрше апайҙан күсереп алғайным. Ул бик уҡымышлы ине, кемдәндер һөйләтеп яҙып алғайны был тарихты. Иҫем китеп уҡыным, донъяла шундай мөхәббәт булмайҙыр, тип. Әкиәттер, тип...

— Әкиәтме, әтеү? Мөхәббәт юҡмы? — Дәфтәрҙе әле асып та ҡарамаһам да, еңгәнең серен белгем килә: һөйөүе ысынмы беҙҙең Хәйрулла ағайҙы? Теүәлен генә белмәhәм дә, дөм hиңмай түгелменсе – әҙәм араhында йәшәйем дәhә, ҡолаҡ hалам: әҙәмдәрҙең иң ҡыҙығып, мөкиббәндәр китеп hөйләгәне – hөйөү, мөхәббәт, ғишыҡ.

— Әкиәти мөхәббәт яҙылған бында...Үҙең татып ҡарағас ҡына яуап табырһың һорауыңа, бикәсем.

— Татымаһам?

— Һинме? Һин татырһың, үтә күрәм — эсең тулы хис.

— Эсемдә шау эсәк-ҡарын даһа? — Йәнәһе, шаяртам.

— Ҡорһаҡты әйтмәйем, эске халәтеңде, асылыңды әйтәм.

— Ә-ә?..

Юҡ, ошондай ҙа алсаҡ, миңә ышанып, мине тиң күреп һөйләшкән һылыу еңгәм менән ике йөҙлө була алмайым! Дөрөҫөн әйтәм дә ҡуям.

— Фариза еңгә, hиңә ифрат ҙур йомошом бар...

— Әйт, ниндәй йомош? Һиндәй һөймәлекле бикәсемә ни алып, ни бирергә белмәй торам әле. Әйт!

— Бикәс кем, ҡәйенһеңле буламы? — тип һораған булдым, аңлап торһам да. Шунан тәрән итеп тын алдым да (ярҙан һыуға һикергәндәге кеүек) ярҙым да һалдым:

— Һөйҙөргөс эшләп бир, еңгә! Зинһар! Бик тә, бик тә кәрәк миңә шул һөйҙөргөс!

— Һөйҙөргөс?! — Еңгәм ни көлөргә, ни асыуланырға белмәй торҙо ҡапылда.

— Эйе, һөйҙөргөс, атайым ҡайта оҙаҡламай, уға эсерергә ине шуны. Китмәһен кире сит яҡҡа, әсәйемде һушһыҙ булып һөйһөн, башҡа бер кемгә лә, күҙе төшмәһен!

— Мин, әллә үҙең берәй малай остоғона ғашиҡ булғанһыңмы, тип торам?

— Кит, еңгә, минең башым йәш тәһә әле...

— Кем әйтте һиңә ул һөйҙөргөс тураһында? Уйың үҙеңдән оло, бикәсем.

— Һүҙ эйәһе менән йөрөмәй... Ҡартәсәйем шулай ти.

— Рәйхана апай әйтер. Шәп апай ул, шәп ҡатын.

— Ул миңә лә әйтә, шәп ҡатын булмаҡсыһың, ти.

— Әлүктән күренеп тора, булырһың, бикәсем.

Мин Фариза еңгәгә шул тиклем мөлдөрәп, инәлеп ҡараным, ахырыһы, еңелде, ниһайәт: "Ярар, — тине лә соланына сығып китте. Унда быяла шешәләр шалтыратҡан тауыш ишетелде. Күп тә үтмәй, еңгә бәләкәй генә һауыт килтереп тотторҙо. – Асма, ғәйрәте ҡайтыр, атайыңа өс тапҡыр һыуғамы, сәйгәме ҡушып эсерерһең. Һиҙҙереп ҡуйма! Кешегә һөйләмә!" — тип иҫкәртте. Түбәм күккә тейеп ҡайтып индем өйгә. Алан-йолан ҡаранып, һөйҙөргөстө йәшерергә урын эҙләргә тотондом. Ҡайҙа ҡуйһам да, һөйрәп килтереп сығарасаҡ игеҙәк туғандарым. Бигерәк тә Камилаһы бутанып ҡына йөрөй... Баҙға төшөрөп йәшерҙем ахырҙа. Иң-иң төпкә, нигеҙ буйына күмеп ҡуйҙым. Ҡайтһын ғына атаҡайым, һөйҙөргөс менән сихырлап, әсәйемә ҡуша йәбештереп ҡуйырмын үҙен — ныҡ итеп, мәңгелек итеп, айырылмаҫлыҡ итеп, вәт!

Баҙҙан сығып килгәнемде өләсәйем күреп ҡалды, аласыҡ менән өй араһында кәләп һалып (Ике арала өҙлөкhөҙ йөрөп тороу. Тура мәғәнәhе: ике осо саталы кәләп таяғына иләнгән епте аяҡлау.- Г.Я.) йөрөй бит ул көн оҙоно. Күҙәтеп торһаң, үҙе бер мәрәкә. "Нимә тип керҙем әле ошо аласыҡҡа, әбә-ә", — тип оҙаҡ ҡына баҫып тора, шунан өйгә ыңғайлай, унда ла: "Нимәгә керҙем әле?" — тип тағы үҙенән үҙе һорай, кире аласыҡҡа йүнәлә һәм, ярты юлда туҡтап, яңынан өйгә борола, тағы һөйләнә: "Йәмкә менән һоҫҡо кәрәк тәһә, аласыҡ мейесенең көлөн алырға ине, күпме тылҡыйым ошо Гәүһәргә, Хәйруллаға әйт, шуларҙы тағы берәрҙе яһап бирһен, тип... » Бөгөнгөһөн шулай онотоңҡораһа ла, элеккеһен ныҡ яҡшы хәтерләй өләсәйем. Әле минең баҙҙан сығыуға, нишләп унда төшөүемде лә ҡапылда һорамай, ҡабаланып һөйләргә тотондо (һүтелгән шул уның хәтер йомғағы ошо осор):

—Нурия, иң ҡыҙығын әйтмәгәнем теге юлы һиңә Хәйрулла тураһында. Улар Саҡмайылғала ике йыллап торҙолар, тигәйнемме? Шулай бер саҡ, ураҡ өҫтө етеп килгән мәл ине, һыбай саптырып Хәйрулла килеп туҡтаны йәйләүебеҙгә. Төшкө һауымдан һуң әҙерәк эш-көш менән булып йөрөйөм. Шул йәй серәкәйле булды, һөт һөҙөргә тигән марлыны ферма өйөнөң асмалы тәҙрәһенә ҡуйырға йыйына инем.

— Хәйрулла ағай атынан һикереп төштө... — Шулай тип һүҙҙең айышына килтереп төшөрмәһәң, серәкәйҙән себенгә, себендән тағы әллә нимәгә төшөп китмәҫ тимә был өләсәйем. – Әй, эйе ләһә, ашығып ҡына килгән. Йомошон әйтә һалды:

—Зөлхизә инәй, атайым әйтә, Төхвәтулла ағайымдың иген һуға торған шыбағасы бар ине, берәй ергә элеп ҡуйғандыр еңгәм, һаҡсыл бит ул, ти.

— Шулай тиме, һаҡсыл бит ул еңгәм, тиме, әй, ҡәйнешемде! Бар ул нәмә, нишләп ташлайым, ти, ҡомартҡыны.

— Инәй, күрергә ине шуны, ҡайҙа тора, әйт, һә тигәнсе ауылға барып урайым.

— Атаҡ, ул хан заманындағы ҡорамалдың ни кәрәге төштө?

— Иген сәстем быйыл, инәй, бойҙай, шуны һуғырға кәрәк.

— Әстәғәфирулла, — тим, — хәҙер уның менән кем хитлана, машина һуға лаһа игенде.

— Инәй, Саҡмайылғалағы ун сүмәлә бойҙай өсөн кем комбайн бирһен? Йә, ҡайҙа шыбағасың — әйт тә, барып алам.

— Эшкинә микән? Сереп-туҙып бөткәндерсе...

— Мин уны ҡарайым ғына, яңыны эшләйем, тимерлеккә һыу сыҡмаған,– тип ныҡыша был.

Өйрәтеп ебәрҙем. Ул шыбағас аҙбар ҡыйығында йәпле генә бер мөйөштә ята, нисә йылдыр инде. Хәйрулла атына менеп ауыл яғына сапты, ә мин йәш сағымды, Рәхмәтулламдың бәләкәй генә ваҡыттарын, Төхвәтулламды, ҡартыҡайымды, иҫләп ултырҙым...

Өләсәйем яулығын башынан сисеп, усын төкөрөкләп сикә сәстәрен һыпырып рәтләп, ҡайтанан бөхтә итеп ябынып ҡуйҙы ла йәйрәп китеп хәтерләй башланы. Ташлап сығып китһәм, үпкәләр, ултырайым әҙерәк тыңлап. Минән башҡа эсен бушатыр кеме бар тағы... Бер тында ғына, һөт сепараторы кеүек гөрөлдәп кенә сыға өләсәйемдең тауышы, шуға әллә иҙрәп йоҡлап киткәнмен. Төш тә күреп өлгөрҙөм шул арала.

...Көн аяҙ, тымыҡ. Таҡыр итеп һеперелгән ырҙын табағында суҡайышып бойҙай көлтәләре ултыра. Өсәр-дүртәр көлтә, баштарын терәштереп, сүмәләгә ҡуйылған.

Бер апай менән үҫмер малай шул көлтәләрҙең билен сисеп, тағатып, ергә теҙеп йөрөй. Башаҡтар, керпектәрен асып, бер-береһенә ҡарап ятҡандай. Алъяпҡыс бәйләгән, башына аҡ яулыҡ сөйгән апай хас та әсәйем, ләкин барыбер ул түгел. Әсәйем улай кейенмәй ҙә инде: был апайҙың күлдәге оҙон, киң, аяғында сабата. Бәс, был минең өләсәйем дәһә! Уның йәш сағы. Ә теге малай Рәхмәтулла бабайымдыр? Ҡайҙан килеп сыҡтылар бында, мин нисек сырамыттым уларҙы — бабайымды күреп белмәйем дә инде. Ләкин шигем юҡ, тап ул йүгереп эшләп йөрөй ырҙын табағында.

Бына бер мәлде, елкәләренә ағас һаплы нәмә күтәреп, ике ағай килеп етте. Береһе, олорағы, көлтәләр тағатылған түңәрәкте урап сыҡты, туҙыныбыраҡ ятҡан башаҡтарҙы рәтләне лә:

— Йә, Ғәйнулла ҡустым, һынап ҡарайым һинең был ҡоралыңды! — тине.

— Таяҡ менән һуҡҡандан арыуыраҡ булыр әле, ағай.

Шунан "ҡорал" тигәндәрен тотоп ҡарап тикшерә башланылар икәүләп.

Йәше аңлата:

— Быныһы, оҙоно, һапмы hап инде, тырма һабы кеүек, был ҡыҫҡаһы — шыбағас, ҡайыш менән бәйләп беркеттем. Оҙон һапҡа ҡайын яҡшы, ә шыбағас туҡмағына имән йә саған кәрәк. Туҡмаҡты шып-шыма итеп йышаһың, шырау-фәлән ҡалһа, башаҡты эләктерә, эште боларта.

— Үҙең ҡушҡанса, Төхвәтулла, ун ике көлтәне сисеп һалдыҡ, — тине ирҙәр эргәһенә килеп баҫҡан баяғы апай, йәғни Зөлхизә өләсәйем. Ә Төхвәтуллаһы — уның тәүге ире ләһә. Мәш килеп донъя көтөп, ашлыҡ һуғып йөрөүҙәре. Ирҙәр, шыбағас менән һелтәнеп, бойҙай башаҡтарын туҡмарға тотондо. Бер-бер артлы, алмаш-тилмәш гөпөлдәтәләр генә. Әҙерәк эшләгәс, туҡтап, бойҙай һабаҡтарын ҡуҙғатып, һелккеләп ҡаранылар.

— Ҡара әле, ҡустым, ашлығы ҡойолоп, һаламы ғына ҡалып бара, — тип шатланып һөйләнде өлкән ир. — Башаҡҡа ғына төшөрөргә тырышайыҡ был шыбағасты, һаламы ныҡ тетелеп, саңға әйләнмәһен.

— Таһыллашырбыҙ яйлап, эштең башы ғына әле. Егермеләп көлтәне ике рәт ҡуйып, һуғып ҡарарға ине?

— Ҡулың алтын, энекәш! Хәҙер тимерлегеңде бикләп, ағас менән булашырһың инде. Күр ҙә тор, бөтөн әҙәм һиңә киләсәк был ҡорамалды һорап.

— Ағай, шыбағасты тотош кәүҙәң менән көсәнеп, башаҡҡа барып төшөрлөк итеп һуғырға кәрәк, ә, тауыҡ суҡыған кеүек, осон ғына тейҙереп алмаҫҡа. Бар көскә, ҡолас киреп килтереп бәр. Ә хәҙер һаламды ситкәрәк этәбеҙ ҙә, — бына, ялтырап ята бойҙай, мәкинәһен елгәрергә генә ҡала.

— Былай күпкә ырамлы бит эш, ә? Таяҡ менән, ана, малайым һуғыр, ҡул араһына кереп килә, ә үҙем ошо ҡорамалға яйлашырмын, иншалла. — Өлкән ирҙең ныҡ күңеле булғаны күренеп тора. — Кисә көткәйнем һине, килмәнең?

— Малик байҙың ат молотилкаһын йүнәтештем. Ағас барабан эсендә әйләнеп торған тимерҙең тештәре ҡойолған, шуларҙы ҡуйҙым. Көнөнә йөҙ арба көлтәне һуға ла бирә молотилка. Яңғыҙ кешенең эше түгел инде ул, хеҙмәтселәрең булмаһа...

— Нисә кеше, улай ҙа?

— Һанайыҡ әле! Ат ҡыуыусы, көлтә ташыусылар, уны тағатып, барабан тамағына ырғытыусылар, һаламды һөйрәп алып тороусылар — ун бишләп кеше. Быйыл көҙ матур килде, молотилка ырҙында түгел, баҫыуҙа эшләй, көлтә ташып этләнәһе юҡ. Ишетәһеңдер тауышын, ағай?

— Ишетмәгән ҡайҙа? Малик байҙың баҫыуы Толпарсыҡҡан күленән бирерәк, саҡрым-саҡрым ярым ғына бынан, молотилкаһының үкереүе таң менән ҡолаҡты тондора башлай. Көнөнә унарлаған арба көлтә һуҡҡас, ул Маликтың нисә бот ашлығы йыйылыр икән?

— Ярар, ағай, хәйерле сәғәттә, эшеңде башла. Мин үҙемдең ҡул молотилкаһын ебәрәм иртәгә, килерһең. Икәүләп әйләндерергә кәрәк уны. Һиңә лә етешер, игенебеҙ һуғылмай ятып ҡалмаҫ.

— Ҡәйнеш, тим, айран булһа ла эсеп кит! — Яулығын сөйөп ябынған ҡатын (сибәр генә булған икән дә өләсәйем) йәш иргә күпереп торған эсемлек һалынған һаплы сүмес һондо. — Бына үҙең эшләп биргән еҙ ижау, харап уңайлы, рәхмәт төшкөрө, ҡәйнеш...

— Нимә эҙләнең бая баҙҙа? — Өләсәйемдең һорауына уянып киттем. Иҫенә төшкән, ә?

— Өләсәй, һин бер бабай менән ашлыҡ һуғып йөрөнөң, яулығыңды сөйөп ябынып, — тим. — Төштә күрҙем, әле генә.

— Төш, тисе, һапамды, шуны һөйләп ултырам даһа ҡасанан бирле. Нишләнең баҙҙа, бәс?

— Бесәй балаһы мыяулаған кеүек ҡолағыма салынғайны, шуны төшөп ҡараным. Юҡ икән, – тип алданым. Һөйҙөргөс йәшереп йөрөнөм унда, тиергәме ни, әтеү.

Эйе шул, бар минең ҡулда хәҙер ҡөҙрәтле сара — hөйҙөргөс!

5

Атайым ҡайтманы. Яңы ғына күгелйем-йәшел иген баҫыуҙары алтынһыу төҫкә инде. Һыҙа буйындағы баландарға ал йүгергән, йыраҡтан уҡ күҙгә ташлана. Ураҡҡа төшмәҫ элек тип, бөтә халыҡ үҙенә бесән әҙерләй, колхозға тигәне күптән кәбәндә ултыра. Беҙ ҙә Зөлхизә яланында мәш киләбеҙ. Ҡартәсәйем менән әсәйем бесән саба, өләсәйем таған аҫып аш бешерә, сәй ҡайната. Мин туғандарымды ҡарайым. Улары тик кенә ултырмай, туйтанлап китә лә баралар, нимә тура килһә, шуны өҙөп ҡабырға әҙерҙәр. Ас түгелдәр ҙә инде! Уф, мин шулай һиңмай булмағанмындыр! Күҙ яҙҙырмайым, йә берәй ярамаған нәмә йотоп ҡуйырҙар тип. Йоҡлаһалар тағы бәлә: күгәүен-фәләнде ҡыуалап торам. Әй, түҙерем әле, бесән эше оҙаҡҡа бармай ул, ямғыр ғына яумаһын. Әлдә алыҫ түгел яланыбыҙ, йәйәү барырлыҡ. Ат һалдырып йөрөр хәлебеҙ юҡ таһа. Атайһыҙ...

Өләсәйем иң асыҡ урынға ултыра ла, күлдәген күтәреп, арҡаһын ҡыҙҙыра. Ҡыҙыҡ иттем әле уны: шым ғына барҙым да ҡалын тауыш менән "һо!" тип ҡысҡырҙым. Терт итеп ҡалды. Мин икәнде белгәс, орошто:

— Кит, һапа, ҡотто алды, ир-ат икән тип торам!

— Ниндәй ир-ат ошо хәтлем ергә килеп йөрөһөн, һинең сырыш арҡаңды күрер өсөн («һапа» тимәһен).

Асыуланманы, көлдө лә тағы ҡабатланы:

— Мына һапа ҡыҙыҡай...

— Исем таҡма, өләсәй, әтеү үсегәм. Ҡайтырым да китерем, ана, атайлы ҡыҙҙар Күрәнлелә һыу инеп рәхәтләнә...

— Яратып ҡына әйтәм дәһә, мәрхүмә әсәйем мине шулай ти ҙә тупылдатып һөйөр ине, иҫән сағында. Йәшләй генә үлде шул... Үгәй әсә гелән мыҙыҡанан ҡырҡып торҙо, бала ғына көйөмә бабайға тоттороп ебәрҙе шунан...

— Ни тигән һүҙ һуң ул "һапа"?

— Әлләсе. Үҙ әсәйем әйткәс, матур һүҙҙер. Аҡ hөттөң апаhы – hауынсының hапаhы,тигәндәре лә бар...

— Мәүлиҙәне лә әсәһе: "Кил әле, бисурамды, бер һөйөп алайым", – ти ҙә йөрөй. Бисурамы ни матур һүҙ?

—Әлләсе...

Шул мәл Һарыгүҙ уҫал итеп өрөргә тотондо, уны Бүреhуҡҡан олатай, иптәшкә тип, беҙгә эйәртеп ебәргәйне. Сабынлыҡ осондағы суҡ муйыл тирәhендә сабыулай ине, шунан килә тауышы. Ә муйыл төбөндә – ҡара йылан ояhы!

Бесәнгә төшөр мәл етhә, өлкәндәр мине бер тауыштан киҫәтә башлай:

– Муйыл янына барма, уның төбөндәге соҡорҙа, яҫы таш аҫтында, йылан бар, аслан тейеп ҡуйма!

– Ә ул саҡhа?

– Зыяның теймәhә, саҡмаҫ.

Барыбер шул соҡор тирәhендә уралдым, теге йыланды күрә-күрә йөрөнөм.Таш өҫтөндә бөгәрләнеп йоҡлап ятҡанын да күҙәттем. Шулай бер ҡарап тора инем, йылан ҡапыл ғына башын күтәреп сәкәйтте лә осоп барған күбәләкте тотоп йотто. Тағы бөгәрләнде. Икенсе юлы күргәндә уның эсендә йоҙроҡтай бер ғәләмәттең ҡыймырлағанын шәйләнем.

– Баҡа йотҡандыр йә сысҡан,– тине өләсәйем, аптырамай ғына. – Ҡошҡа ла hунар итә ул. Йөрөмә шул соҡорға яҡын, аңhыҙҙан үҙеңә ырғып ҡуймаhын, тәүбә-тәүбә!

– Ә ул йыландың балалары ҡайҙа икән?

– Балаламаған әле, август аҙағында йә сентябрҙә инде... Шишмәгә hыу эсергә төшә ул, юлын бүләhе булма, ишетhен ҡолағың.

– Ә ниңә, өләсәй, үлтерәйек тә ҡуяйыҡ шуны, берәйhен саҡмаҫ борон.

– Ерле юҡҡа тере йәнде ҡыйырға ярамай. Хоҙай бар иткән икән, ул мәхлүктең дә кәрәге юҡ түгелдер. Ағыуынан дарыу яhайҙар,ти ҙәhә...

Быйыл ғына барманым йыланлы муйыл эргәhенә, игеҙәктәрҙе ҡурсалайым бит. Һарыгүҙ ныҡ абалағас, улай ҙа киттем шул яҡҡа, Камил менән Камиланы өләсәйемә ышандырып ҡалдырҙым да. “Сығыр булhаң, сыҡ, йылан. Сыҡмаҫ булhаң, ят, йылан, ятҡан ерҙән ҡат, йылан,”– тип hамаҡлап-арбап киләм, белгәнемсә, йәнәhе, hаҡланам.

Һарыгүҙ өрөүенән туҡтаны, әллә йылан саҡтымы уны? Барып етhәм, ни күрәм: эт соҡор башында ҡымшанмай ҙа арт аяҡтарында ултыра, аҫта – теге йылан ҡойроғона баҫып, башын күтәреп ыҫылдай. Икеhе лә бер-береhенән күҙен алмай аңдышалар. Килгәнемде hиҙеп, Һарыгүҙ минең янға тайпылып ырғыны, яҡларға әҙерлеген белгертте, тоғром! Йылан да йылт ҡына таш аҫтына шылды...

Ямғыр яуманы, бесәнебеҙҙе өс көндә сабып, киптереп, күбәләп бөттөк. 9 күбә сыҡты. Бер һыйырға 6-7 күбә етә, ти ҡартәсәйем, тағы башмаҡ, ике баш һарыҡ бар әле. Мамыҡ кәзәһен дә тотонмаҫҡа ине — киләһе ҡыш мине шәл бәйләргә өйрәтмәкселәр. Үҙем дә ҡыҙышып йөрөйөм шул һөнәргә. Бәлки, Фариза еңгәгә барып өйрәнермен, ныҡ үҙhенәм уны, хатта һағынып китәм, оҙаҡ күрмәй торһам.

Атайымдан посылка килде. Эсендә яҙыуы ла бар: "Быйыл отпускамды бирмәнеләр, ҡайтыу икенсе йылға ҡалды инде, яңы шахта асылды, эшләргә кеше етешмәй,– тигән. — Институтҡа документ тапшырҙым, көҙгә имтихан бирәм", — тип тә өҫтәп ҡуйған аҙаҡтан ғына. Игеҙәктәргә кейем һалған: Камилаға – ҡупшы күлдәк, Камилға – моряк костюмы. Әй, килеште бынау Камилға шул костюм, бәләкәс кенә моряк булды ла ҡуйҙы. Кәмит! Тағы тәгәрәтеп яраттым туғанымды, "Хәстрүш!" тип үбә-үбә, битен һәлендереп бөттөм. Әһә, үҙем дә — хәстрүштән һалдырҙым шалҡан кеүек ҡустымды? Әй, яратып ҡына лаһа. Миңә лә бумазый күлдәк ебәргән атайым. Алдан асмалы, билле, кеҫә ҡапҡастары бар, ә кеҫәһе юҡ. Ерлеге сейә ҡыҙыл, шунда зәңгәр үрҙәк бәпкәләре төшөрөлгән. Кем хыялыйы шулай яһаған, зәңгәр бәпкә була тиме? Һәр кемгә өлөш сыҡты, әсәйемә иң күбе: алһыу косынка, ялтыр муйынсаҡ, туфли. Кейеп ҡарағайны туфлийын, тап-таман. Ала белгән ярағанын, онотмаған әсәйемде, тимәк, аяғына тиклем хәтерендә тотҡас... Өләсәйем менән ҡартәсәйемә яулыҡтар, тағы ике киҫәк күлдәклек тауар, бөртөклө сәйҙәр һәм ҡағыҙлы кәнфиттәр (ҡағыҙҙары матур, теге «Казбек» ҡабына таҫлап hалып ҡуйырмын). Байрам иттек, ҡыҫҡаһы. Атайымдың ҡайтыр-ҡайтмауын тикшермәнек. Әсәйем: "Уҡырға уйлай икән һаман", — тине лә, тауышын сығармай, күкрәк төбөнән генә уфтанып ҡуйҙы.

Шул уҡ кисте яңы күлдәгемде ҡотлатырға Мәүлиҙәләргә барҙым. Әмин абый мине аптыратты: "Бына үҙе килә, Мәүлиҙәне йүгертәм һиңә, тип тора инем", — ихлас ҡаршы алды ул, әйтерһең, мин – бер өлкән кеше. Әхирәтем тиҙ генә ҡолағыма шыбырланы: "Беҙҙе өсөнсөгә “һикертергә” уйлай атайым, риза булмайыҡ!" Абау, тағы ни ҡыландырмаҡ был Әмин абый? Ҡыҙмаса сағында ыҙалатҡаны бар беҙҙе, әллә ниндәй ҡатмарлы мәсьәләләрҙе систерәм тип. Математиканан уҡыта ул, өлкән синыфтарҙы, өҫтәүенә завуч та үҙе. “Мин ике балалы булғас уҡыным Учительский институтта, шул арала, бер ҡайтҡанда, яҫап киттем hине, математиканы яҡшы белергә тейешhең, әбәзәнә!” – ти ҙә бәйләнә Мәүлиҙәгә. Ә миңә нимәгә уның синус-косинустары – минең “яҫалыуым”да абыйҙың ҡыҫылышы юҡ!

— Мин һеҙҙе аша һикертәм! — тип Әмин абый үҙе башланы теге хәбәрҙе. — Өсөнсө синыфҡа. Икенсене үҙем тиҙ генә үткәрәм дә, әле бер айлап ваҡыт бар мәктәпкә, шунан комиссия имтихан алыр.

— Бирә алмаһаҡ ул имтиханды?

— Ана, кеше балаһы, аңлап тора үҙенең файҙаһын, — тип абый миңә йүкә шына ҡағып алды. Ә мин ысынлап та ҡыҙығып торам. Беҙҙе оло йәштәге апа уҡыта, ошоларҙы сығарам да китәм, тип йөрөй. Маҡтаулы уҡытыусы ул, бәлки, ҡасандыр шәп тә уҡытҡандыр, тик әле түгел. Беҙгә берәй юл хәреф яҙырға ҡуша ла ултырған еренән күҙен йомоп йоҡлай башлай. Арифметиканан да шулай: һандарҙы теҙеп яҙып ултырабыҙ, дәрес буйы. Мәүлиҙә менән мине Әмин абый әллә ҡасан уҡ уҡырға ғына түгел, һандарҙы ҡушырға-алырға ла өйрәтте, әлбиттә, ә бүтәндәр? Ижек тарта белмәгәндәр ҙә күп.

— Һикерегеҙ, әтеү сей наҙан ҡалаһығыҙ ул йоҡо сүлмәге менән, — тип абый дөрөҫ әйтә. Мәүлиҙә һөйләгәндер инде апаның “сүлмәк”леген? Дүрт синыф буйына хәреф яҙып ултырһаң, харап таһа.

— Ризалашайыҡ, — тим Мәүлиҙәгә. – Икәүләп тырышһаҡ, булдырырбыҙ.

— Кәйҙерем менән уҡығың киләме? — тип hалмаhынмы шунда әхирәтем. Башыма ла кереп сыҡмағанды...

— Абый, һикерәм!

Шулай тинем дә ҡайтып киттем, Мәүлиҙәгә боролоп та ҡараманым.

Иртәгәһенә үк килеп еткән әхирәтем, көйәнтәһен аҫып: әйҙә, йәнәhе, Биксәнәйгә. Ярашырға итhә, оҙаҡҡа hуҙмай, hылтауҙы тиҙ таба, хәйләкәр. Минең дә үпкәм бөткәйне, Кәйҙерем менән бергә уҡыһаҡ, шәп тәһә? Имтихан тигән нәмәне биреп тә торманыҡ, абыйға ышандылар, моғайын. Шунда теге "Әлдә атайым юҡ" тигән уйымдан ваз кистем. Бына лаһа, Мәүлиҙәнең атаһы арҡаһында икәүләп бер синыф алға киттек. Атайлы – арҡалы инде ул...

Өсөнсөләрҙе педтехникум бөтөргән йәш уҡытыусы Рәйлә апа уҡыта ине. Баштараҡ беҙҙе дәрестән һуң ҡалдырғылап, сумырып өйгә эш биреп ҡаҡшатты. Тырыштыҡ. Мәүлиҙә уҡыуға һәләтле, миндә лә сәм бар. Икенсе сиректә ҡыуып еттек яңы синыфташтарыбыҙҙы. Шунан ғына Кәбиргә сират етте минең менән һөйләшергә. "Тороп тор әле, ваҡыт юҡ", — тим дә ҡуям. Ул түҙмәй, ошо осор бигерәк тә, әллә ниндәй яңылығы барҙай ҡылана. Ә булһа? Моғайын, Ыласын менән һунарға сыҡҡандарҙыр?!

Ошо уй мейемә инеп ултырғас, минең дә түҙемлек бөттө. Хеҙмәт дәресе бара ине, келәй һорап торам тип һылтау сығарып, партаһы эргәһенә барып, күҙенә ҡараным. Күҙенә генә түгел, маңлайына яҙылған Кәбирҙең: ҡышҡы һунарҙы башлағандар! "Бергә ҡайтырбыҙ", — тип шыбырланым. Ул баш ҡаҡты.

Ҡайтышлай Кәбир һөйләй, мин, ғәҙәтемсә, күҙ алдыма килтерәм, ишеткәндәремде кино итеп ҡора барам. Был юлы Ыласын һунарында үҙемде түгел, Кәбирҙе ҡатнаштырам — ярай инде, булдырған бит, ебеп ҡалмаған. Һәм шуға үҙем дә аҙаҡ ғәжәпләнәм: Бүреһуҡҡан олатай ҡайҙалыр ситтәрәк йөрөй, ә ваҡиғалар уртаһында — Бөркөтсө Кәбир.