Ҡатындар - 14

– Иғтибар ит әле, бына Башҡортостан картаһы, йөрәккә оҡшағанмы? Шул йөрәктең бәғзе өлөштәре умырып киҫкеләп алынған, күрәһеңме? Һин әйткән өлкәләр. Ә был ни өсөн эшләнә?

— Ни өсөн?

— Халыҡты әҙәйтер, айырып, сәйәси кәрен кәметер өсөн. Башҡорттарҙан һәр власть ҡурҡҡан борон-борондан. "Аямаған йәнен, түккән ҡанын, һис бирмәгән башҡорт Уралын" тигән йырҙы ишеткәнең бармы?

— Зөлхизә өләсәйем көйләй… Абдрахман олатайым ҡурайында уйнағандыр, моғайын.

— Ҡурайсы Абдрахманмы? Ә-ә, эйе... — Әмин абый тағы ҡабаланырға тотондо: — Ҡыҫҡаһы, беҙгә, башҡорттарға, ошо Ватан, Урал мираҫ ата-бабаларҙан, башҡа барыр еребеҙ, батыр күлебеҙ юҡ. Көрәшергә кәрәк! Әй, кемгә әйтәм был һүҙҙе? Ярар, бәләкәсһең әле... Ә мин уйлап торам: был тормошта нишләп һуң бөтә нәмә өсөн дә тик көрәшергә? Мәктәптә — отметка өсөн, баҫыуҙа — сөгөлдөр өсөн, илдә — милләтең өсөн. Фариза еңгә әйтә, мөхәббәт өсөн дә көрәшергә кәрәк, ти. Ә бәләкәй саҡта мин көрәш һабантуйҙа ғына, бәһлеүән ағайҙар билдәләренә таҫтамал һалып көрмәкләшкән майҙанда була икән, тип уйлай инем. "Үҫкәс белерһең" тигәнде күп ишеттем дә ул, әммә донъя минең өсөн үҫкән һайын ҡатмарлана ғына бара?

Сөгөлдөрҙә ҡара көҙ мәхшәре башланды: ҡар hалҡыны hирпелгән яуындар, иҙмә батҡаҡтар ... Беҙҙең пайҙа күп тигәндә ярты машиналыҡ татлы тамыр ята, шуны ла оҙатып булмай. Машиналар баҫыуға инә лә батып ултыра, асфальт түгел дәһә – һөрөнтө ер. Тейәгәндәренә юлға сығыу бигерәк тә ауыр. Ике "Беларусь"ты туғарып, батҡан «ЗИЛ»-дарҙы тартып сығарыуға ҡушты Искәндәр ағай. Ул һуңғы арала ҡыҙыу эшләй, беҙҙең "Октябрь" колхозы районда алға сығып бара икән, еңеүҙе ҡулдан ысҡындырмаҫҡа тырышалыр. Шәп булыр ине лә, тим, еңһәк. Әммә әлеге лә баяғы – көрәшергә инде.

Ә көрәш ҡот осҡос көсөргәнеш менән барҙы. Иртәнән кискә тиклем ҡойма ямғырҙа ысвикла бисәләре тағы бисура ҡиәфәтенә керҙе. Ярай ҙа, Фариза еңгә күбеһенә дождевиктар әтмәләп тегеп биргәйне. Эшләй башлаһаң, улар ҙа тиҙ йыртыла, машина көтөп тик ултырғанда ғына йәпле кейергә. Сәғәттәр буйына еүеш сөгөлдөр өйөмө өҫтөндә йә түңкәрелгән ҡаҡ биҙрәлә ултырғас, апайҙар өшөп-туңып бөтә. Әсе һалҡын ел електәренә үтә. Мәҡсүт бисәһен – Кәшифә апайҙы һушһыҙ көйө район дауаханаһына алып киткәндәр, уф, үпкәһенә һыуыҡ тейгән. Йәш балалы Мәрүә апайҙың имсәге шешкән, фельдшер Әүхәт ағай ярған икән, буйтым эрене сыҡҡан, ти. Татлы тамыр баҫыуы булманы был, әсе ғазап баҫыуы булды!

Көндәр матурҙа теге һалдаттар ҙа ялтырап йөрөнө, өҫтәре таҙа, күңелдәре көр. Кистәрен клубтың танса залында бейергә лә өлгөрәләр. Сосораҡтары ҡыҙҙарҙы эскә, тамаша залына, индереп, ҡосаҡлап, үбеп кинәнә. Белмәйем, шулай тиҙәр... Бысраҡ башланғас, егеттәрҙең кикереге шиңде, машиналары батһа, кабинанан ергә төшөп, тәгәрмәс аҫтына теләһә нәмә ташып ырғытып йөрөй торғас, бапаҡҡа оҡшап китәләр. Уф, бапаҡты күргәнем юҡсы — моғайын, уның да бите әлеге һалдаттарҙыҡы кеүек тупраҡҡа буялып, күҙҙәре генә йылтырап торалыр? Ахырҙа уларға частарына ҡайтырға приказ килгән. Колонна булып теҙелеп китергә йыйындылар бер көндө. Машиналарын йыуғандар, үҙҙәре таҙарынғандар. Оло юлға сыҡҡас, туҡтанылар. Сөгөлдөрсөләр көтөп тора ине, оҙатып ҡалырға. Мәүлиҙә менән беҙ ҙә шунда, эйе, һуңғы дәрестән ҡасып киттек.

Һалдаттар кабиналарынан һикерешеп төшкәс, беҙҙең апайҙар уларҙы уратып алды. Үҙҙәренсә матурланып, биттәрен ҡулъяулыҡ менән тызып һөртөп, ошондай осраҡтар өсөн тотҡан кешмир яулыҡтарын ябынып, резинкә итектәрен сөгөлдөр япрағы менән таҙартып ялтыратҡандар. Һәр береһе күстәнәс тотҡан, ҡосаҡлайҙар һалдаттарҙы, арҡаларынан ҡағалар. Кемдер, армиялағы улын йә туғанын иҫләп, мышҡылдап та ала. Һалдаттар ҙа апайҙарға ихлас ҡул һуҙа, һаубуллаша. Бергә ыҙа сиктеләр бит ошо баҫыуҙа.

Украин менән татар егете беҙҙең эргәгә килде. "Дивчина" тип Алексей был юлы тик Мәүлиҙәгә ҡарап һөйләште. Көнләшмәһәм дә, эсемде нимәлер бороп алды: шул себештең нимәһенә иҫе китте? Мәүлиҙәһесе, оҙон ҡуйы керпектәрен елпетеп торған буласы?

— Алеша әллә кармакка эләкте? — тип миңә күҙ ҡыҫты Данис. — Ярый, кызлар, хушыгыз, кем белә, күрешербез дә берәр ничек, донъя түгәрәк ласа, — тип Мәүлиҙәгә ҡул бирҙе лә мине ситкәрәк алып китте: — Боларга комачауламыйк.

Аңланым да, аңламаным да...

Әҙгә генә туҡталып торған ямғыр, колонна ҡуҙғалып китеү менән, тағы һибәләй башланы. Күктәге һыу мискәһенең бөкөhө яңынан асылды. Әле генә һылыу апайҙар матур яулыҡтарын сисә һалып, бөкләп, ҡуйындарына тыҡты, кеҫәләренән әрhеҙ шәлдәрен алып ябынды, баҫыуға инеү менән итектәре батҡаҡҡа сумды ...

Артабан сөгөлдөрҙәге хәл-әхүәлдәрҙе әсәйемдән белешеп торҙом. Колхоз ике машинаға тороп ҡалған икән, бүтәндәре сафтан сыҡҡан. "Беларусь"тың береһе ферманыҡы ине, мөдир уны Искәндәр ағай менән һуғыша яҙып кире алып киткән. Бригадирыбыҙ шул көндө: "Понимаешь, тоже миңә коммунист, расстрелять һине надо, саботажник!" — тип туҡтауһыҙ һүгенеп йөрөгән. Шунан инде ысвикла бисәләре һуңғы ҡоралды ҡулланырға һүҙ ҡуйышҡандар: ферма тракторсыһын әүрәтергә. Ә ул бер генә нәмәгә әүрәй — көмөшкә шешәһенә. Элегерәк көмөшкәне урыҫ ауылынан барып алғылайҙар ине, хәҙер үҙебеҙҙең Сәмәй ҡортҡа яһай, йыраҡҡа йөрөйһө түгел. Бер көндө әсәйем әллә һөйөнөп, әллә көйөнөп ҡайтып инде: "Шыбаға миңә сыҡты", — тип. Баҡһаң, теге тракторсыға шыбаға тотошалар икән.

— Сәмәйҙән ал һуң бер ярты, иртәгә тейәшергә барырмын, — тине ҡартәсәйем. — Нихәл итәһең.

— Юҡ, ҡәйнәм, һин йөрөмә. Күмәкләп тейәйбеҙ ул. Ҡыймылдаһаң, өшөттөрмәй ҙә. Ике машина иртәгә Кәшифәнең, Мәҡсүт бисәһенең, пайына килә, уныҡын да ятҡырып ҡалдырмайыҡ, тинек. Оҙаҡҡа ингән икән бальнисҡа. Әсәйем тиҙ генә Сәмәй ҡортҡаға барып әйләнде. Шешәне ҡартәсәйем менән икәүләп әйләндереп-тулғандырып ҡарайҙар, еҫкәйҙәр. Беҙҙең өйҙә ундай эсемлектең мәңге булғаны юҡ ине әлегесә.

— Ниндәй исем ул Сәмәй? — Баянан бирле шул һорау эстән тызыҡлап йонсотҡас, ахырҙа әйтеп ҡуйҙым.

— Шәкәр сөгөлдөрөнән бал әсетеп, шунан сәмәгүн ҡыуа лаhа, шуға ирҙәр ҡушамат таҡҡандар,– тип аңлатты ҡартәсәйем. — Олоғайған көнөндә гонаһ алып ултыра, әйтәгүр, Хәлисә ләһә исеме...

Сәмәй ҡортҡаны күрәһем килеп китте, ҙур ауылдың бөтә әбейҙәрен дә иҫләп бөтмәйем шул. Апайҙарҙы ла сөгөлдөрҙә яҡшылап белә башланым. Мәктәптә бит инде бар таныштарым, унда мин белмәгән берәү ҙә юҡ. Их, әсәйемә эйәрергә булған, игеҙәктәрҙең дәресе менән мәшәҡәтләнеп тороп ҡалдым. Моғайын, убырлы ҡарсыҡ кеүектер ул Сәмәй, кәкре танауында ҙур сөйәле һәленеп торалыр?

— Ҡотһоҙмо Сәмәй ҡортҡа? — тип төпсөнәм ҡартәсәйемдән.

— Ҡотһоҙ инде, кешене эскелеккә ҡотортоп ултырғас. Түбәнге оста егеттәр һуғышҡан, ти, Мөхәрләм бүләренең ҡулын һындырғансы күҫәк менән һуҡҡан берәүһе. Сәмиғуллин районға тотоп алып киткән бөтәһен дә.

— Танауында һәлберәп торған сөйәле бармы?

— Кемдең?

— Сәмәй ҡортҡаның.

— Юҡсы...

Ахыр сиктә, октябрь аҙаҡтарына, сөгөлдөр баҫыуында эш осланды. Әсәйем менән Гөлбикә апайҙың икәүһенең бергә бер йөклөк ҡалған сөгөлдөрөнә машинаны бригадир үҙе тәғәйенләп: “Аҡназар ағай ҡушты, понимаешь ли, бөтәме ошо свекла, юҡмы, елки-палки” — тигән. Ҡайһы берәүҙәр әсәйемдәрҙән ҡалып тағы аҙна-ун көн ыҙаланды әле, рәхмәт инде ул рәйескә.

Сөгөлдөрсөләрҙең бер отошо бар: ҡыш буйына өйҙә тик яталар (үҙҙәре шулай ти). Мал ҡураға ингәс, ауылда йәшәүе ожмахтағы кеүек, тиҙәр. Яғырға утының, мал-тыуарыңа бесәнең булһа, әлбиттә. Өлкәндәргә – ожмах, ә беҙгә — мәктәп. Унда ожмахтың еҫе лә юҡ, уҡы ла уҡы. Ҡартәсәйем дә ҡышҡылыҡҡа үҙенә ожмах яулап алды, кәнсәләрҙән китте.

— Эшләһәм эшләрлегем бар ҙа, Аҡназарҙың төҫөнә ҡарағым килмәй, — тип һалды миңә бер көндө, эштә тотҡан бейәләй-фәләнен, төплө быймаһын алырға барғанда.

— Нишләп? — тинем, ғәжәпләнеп.

— Әллә нишләп...

Ҡайтһаҡ, Камила ер-һыу илап ултыра.

— Камилға апа "5"-ле ҡуйҙы, миңә — "4"-ле, — тип илай, — беҙгә, игеҙәктәргә, бер иш ҡуйырға тейеш тәһә.

— Ярар, Камил – ағай кеше ләһә, — тигән булдым, юхалап. Камила ҡапыл илауынан туҡтаны ла мине таң ҡалдырып әйтте лә һалды:

— Бер минутҡа алда тыуҙым тип, хәҙер ул гел "5"-ле алырмы? Белһәм, үҙем алданыраҡ тыуыр инем!

12

Матур үтте ул ҡыш. Тиҙ үтте. Көҙгө ямғырҙа сөгөлдөр баҫыуындағы бер көн ошо ҡыштан оҙонораҡ булғандыр кеүек. Кистәрен Фариза еңгәләргә ултырмаға йөрөргә әүәҫләнеп алдыҡ. Әсәйем – Гөлбикә апайҙы, мин Мәүлиҙә әхирәтемде эйәртәм. Рабиға апай ҙа йөрөштөрә һирәк – һаяҡ. Бер көндө ҡул эштәребеҙҙе тотоп барып керһәк, Гуля-Гөлсөм апай ултыра ике ҡыҙы менән.

— Бына, артып торабыҙ әле, күңеллерәк булыр, — тип ҡаршы алды беҙҙе Фариза еңгә. — Ҡаршы килмәйһегеҙме?

— Бәс, өй һинеке... — тине Рабиға апай. Ул гелән шулай, һүҙен осламай һөйләнә. Нимә әйтер ине икән, әгәр ослап ҡуйһа, тип уйлайһың да тораһың аҙаҡ.

— Ҡыҙҙарым бәйләм бәйләй белмәй, үҙем бик тотмағас. Ойоҡбаш менән бейәләй инде, бәйләгәнем шул... Нурия менән Мәүлиҙә оҫтарып бөткәндер хәҙер? — Гуля-Гөлсөм апай килеүҙәренең сәбәбен аңлатып ҡуйҙы. Шунда тағы эске бер көс (әллә шайтан оялаған эсемә, абау) телемдән тартты:

— Милицияға кейәүгә барһалар, өйҙәренә килтереп кенә бирерҙәр әле, тегеп-бәйләп.

Ҡапылға бөтәһе лә шым булды. Ярай ҙа, Гуля-Гөлсөм апай юғалып ҡалманы:

— Һәр кемгә лә эләкмәй шул ул милиция, минең Сәмиғуллиным, ана, биш ауылға берәү,— тип ауыҙымды япты. Тәү тапҡыр ғына төрттөрмәйҙәрҙер, күрәһең, яуабын тиҙ тапты.

Элегерәк, бәләкәй саҡта, кешенең шулай күҙенә бәреп әйтһәм, түбәм күккә тейә ине, ә бөгөн ныҡ оялдым. Кеше хәбәренә ышанып, әллә дөрөҫ, әллә юҡ? Салпа Сәғүрә нахаҡҡа рәнйеткәс, ҡайһылай ауыр булғайны миңә.

— Гуля-Гөлсөм апай, ғәфү ит инде, үпкәләп ҡуйма, — тинем, ихлас күңелдән әйттем. Ә шулай ҙа ғәфү үтенергә көс кәрәк икән, бик бейек кәртә аша һикереп сыҡҡандай тойҙом үҙемде, тиргә баттым хатта.

— Аптырама, Нурия, хәҙер тейешле язаны бирәм үҙеңә, ана, минең ҡыҙыҡайҙарҙы бәйләмгә өйрәт, шунан ғәфү итерем, — тине апай, йылмайып. Рәхмәт төшкөрө, хәлемде еңеләйтте. Әсе телем өсөн «яза» алыуым мине һөйөндөрҙө генә. Гөлфирә менән Әлфирә ине ҡыҙҙарҙың исеме. Мәктәптә уларҙы Гөл һәм Әл тип кенә йөрөтәләр. Гөл минән йәшкә кесерәк, 9-ҙа уҡый, Әл — 6-ла. Бер тиң генә булып үҫеп килгән һөймәлекле ҡыҙҙар, йөҙҙәренән гелән нур бөркөлөп тора. Атайлы балалар, бәхетле булғас, нурлы була инде. Шунда баяғы эске көс тағы сыпранлап алды: һин дә, ти, "нур эйәһе", кемдән кәмһең? Дөрөҫ әйтә ләhә? Бәлки, ул эстән тауыш биреүсе шайтан түгел, ә фәрештәлер? Һәр кемдең ике яғында ике фәрештә, Кирамән-Кәтибин, тора, тип һөйләй ҙәhә ҡартәсәйем. Уң яҡтан торған фәрештә дәфтәргә – яҡшы ғәмәлеңде, hул яҡтан торғаны яман ғәмәлеңде яҙып бара, ти. Әҙәм балаhы фани донъянан үткәс, яуап тотҡанда, шул яҙыуҙарҙы – йәғни “ғәмәл дәфтәре”н үлсәүгә һалалар: ҡайһыһы ауырыраҡ тарта? Бөгөн минең дәфтәрҙә ике яҙыу бар, улайhа: яман һүҙем һәм ғәфү үтенеүем, тимәк, үлсәүҙәр әле тигеҙ тарта? Кирамән-Кәтибин “хөрмәтле яҙыусылар” тигәнде аңлата икән, шуны ла хәтеремә төйнәп ҡуйҙым...

Гөл менән дуҫлашып китеүемдең башы шулай булды. Шунан беҙ дүртәүләп, мин, Мәүлиҙә, Гөл һәм Әсмә, бергәрәк йөрөй башланыҡ. Иҫке әхирәттәрем Гөлдө ситкә тибәрмәне.

Ысынлап та яғымлы ҡыҙ ул. Ә бер ваҡиға мине бигерәк тә ныҡ яҡынайтты уға. Күршеләре, электрик Ғәббәс ағай менән һауынсы Сәриә апай, үҙ-ара ғауғалашып киткеләй. Бер шулай Ғәббәс ағай ҡатынын баҫтыра икән, мылтыҡ тотоп: "Атам һеперткене, атам!” — тип. Гөл үҙҙәренең урамында ҡар көрәп йөрөгән. Ишетеп, күтәрмәгә менеп ҡараһа, Сәриәһе мунсаға кереп бикләнгән дә эстән ҡысҡыра икән: "Ярһыма, атаһы, кеше һүҙе кеше үлтерә", — тип. Ғәббәсе һаман да: "Атам! Һепертке!" — тип ярһына, ти. Гөл йүгергән атаһы янына, участокка. Сәмиғуллин — тегеләргә. Ғауғасының мылтығын ҡайырып алған, ярай ҙа яһауһыҙ икән уныһы. Барыбер Ғәббәс ағайҙы участокка алып китеп, ябып ҡуйған. Унда тимер рәшәткә ҡуйылған бәләкәй генә тәҙрәле, тимер ишекле бер бүлмә бар, тиҙәр, шунда бикләгәндер. Ҡайтҡас, Сәмиғуллин һораша башлаған ҡыҙынан. Ентекләп. Ул берҙән-бер шаһит булып сыға лаһа.

— Ғауғалашҡандарын ишеттеңме?

— Ишеттем, шуға күтәрмәгә менеп ҡараным да инде, — тигән Гөл.

— Ғәббәстең Сәриәне баҫтырғанын күрҙеңме?

— Күрҙем.

— Нимә тип ҡысҡырыштылар?

— Ғәббәсе һепертке таптыра ине, Сәриәһе шуны эҙләп мунсаға кергәндер?..

— Ниндәй һепертке?

— Әлләсе.

— Ә Ғәббәстең ҡулында мылтыҡ күрҙеңме?

— Күрмәнем.

Сәмиғуллин киренән төшөп киткән һорашырға, аптырағас:

— Ғауғаны ишеттеңме?

— Эйе.

– Ғәббәс Сәриәне баҫтырып йөрөнөмө?

— Эйе.

— Мылтығы бар инеме ҡулында?

— Күрмәнем.

— Нисек инде күрмәнең, ҡыҙым, Гөлөм? — тигәс атаһы, яуабын тапҡан:

— Томан ине.

Салт аяҙ ҡышҡы көндә томан була тиме? Әммә бүтән шаһит юҡ, ут күршеләре, имеш, хатта ишетмәгәндәр ҙә. Сәмиғуллин, ҡулынан үҙе ҡайырып алғас, Ғәббәстең мылтығынан енәйәт эше килтереп сығара алыр ине – сығармаған. "Бүтәнсә хатта таяҡ та күтәрмәйәсәкмен Сәриәмә," — тип һүҙ биргән Ғәббәс. Ә мылтыҡ Айыусылағы һунарсы дуҫының бүләге икән, документһыҙ-ниһеҙ. Сәмиғуллин ҡоралды, шул документhыҙлығын сәбәп итеп, конфисковать иткән.

Беҙгә быларҙы Гуля-Гөлсөм апай һөйләне, ултырмала саҡта. Минең уйлағанды Фариза еңгә лә уйлап ултырған, баҡhаң:

— Ошо йәш кенә баланың аҡылы еткән, кешене төрмәнән ҡотҡарған бит?

— Сәмиғуллиным ул Ғәббәсте ултыртмаҫ ине, моғайын. Әллә, Гөлфирә урынында бүтән шаһит булһа, бәлки?

— Шулай туҡмалып йәшәй икән Сәриә? — Рабиға апай йәлләп ҡуйҙы. Әмин абыйҙан да уға әҙ-мәҙ эләккеләй шул һирәкләп. "Бәрейе баҫылғансы" тип, беҙгә йүгереп килгеләй ул.

— Тырнаҡ менән дә сиртмәй уға Ғәббәс, шулай ҡурҡыта ғына. "Алдан алам, аҙып китмәһен", — тип аңлатҡан минең Сәмиғуллинға.

– Сәриәhенә кем тейhен уның, фермала бер-ике ир бар инде, улары ла аяғын саҡ hөйрәп йөрөгән ҡарауылсы ҡарттар,– тине, hүҙгә ҡушылып, Фариза еңгә, юрамал әллә, ҡысҡырыбыраҡ әйтте, үҙе Хәйрулла ағай йоҡлаған эске бүлмә яғына ҡарап ҡуйҙы, ишетhен ҡолағы, йәнәhе.

— Ә ниндәй һепертке таптырған Ғәббәс ағай теге көндө?

Быны Әл һораша, иренең өҫтөнән йөрөгән ҡатындарҙың шулай аталғанын белмәй икән әле ул.

— Әллә инде...

Шунан күмәкләшеп көлөп алдыҡ, Әл дә көлдө.

И, был аулаҡ өй, был ултырмалар! Улар минең күңелемә күпме хис, зиһенемә күпме аҡыл өҫтәгәнен үҙем генә беләм. Ирҙәр, ҡыҙыҡ, ҡатын-ҡыҙҙың шулай ҡышҡы кистәрҙә йыйылыуҙарын "ләстит ояһы" тип йөрөтә лә ҡуя. Толпарлыла ундай оялар унлаған икәнен беләм. Хатта киң күңелле бәһлеүән Хәйрулла ағай ҙа бер: "Мин туса һыйырҙы ҡарап киләйем әле, быҙаулар мәле етә, — тип аҙбарға сығып инде лә, — ләститегеҙҙе бүлеп йөрөйөм инде”, — тине.

— Улай тимә, Хәйруллам, әл дә һин бар, әтеү беҙгә, өйөрлө ҡатын-ҡыҙға, ен эйәләп ҡуйыр, — тип Фариза еңгә уны юхаланы ла, беҙгә күҙ ҡыҫып, әйтеп ҡуйған булды: — Бына Гөлбикә апай саҡыра ла ул, миндә тыныс, ир-ат юҡ, тип, әллә?..

— Эйе шул, — ти hалды Гөлбикә апай, улай саҡырмағанын белһә лә.

— Юҡ инде, юҡ! Мин һеҙҙең ләститегеҙгә иреп йоҡлап китәм ул, — тине Хәйрулла ағай, — бер ҡайҙа ла йөрөмәйһең, Фариза!

— Көнләшә... – Фариза еңгә шулай тип беҙгә шыбырланы ла Хәйрулла ағай инеп киткән түр бүлмәнең ишеген ипләп ябып ҡуйҙы.

Ә беҙ алғы бүлмәләге ҙур һикелә стена буйлап теҙелешеп ултырабыҙ, арҡабыҙға бәләкәй мендәр терәп. Һәм һүтәбеҙ генә хәбәрҙе. Мин әсәйемдең тимер карауатына ябырға селтәр япма бәйләнем, Гөл менән Әл салфеткалар, мәктәп формаһына селтәр яҡалар — тиҙ өйрәнделәр. Әсәйем менән Гөлбикә апай икешәр мамыҡ шәл өлгөрттө, ә Рабиға апай балаларына бейәләй, башалтай йүнәтеүҙән уҙманы. Мәүлиҙә ғәжәп матур итеп йомро өҫтәлгә ашъяулыҡ бәйләне. Уның эшен күргәс, оҫта Фариза еңгәмдең дә иҫе китте:

— Бирнәгә һалып ҡуй быны! — тине ул. — Ә үҙегеҙгә ябайыраҡтан тағы бәйләрһең, минең һандыҡта әллә нисә аяҡ тамбур ебе ята әле, бирермен шуны.

Мәүлиҙә: "Ниндәй бирнә, кем әле кейәүгә барырға тора”?– тип сәбәләнер тиһәм (мин шулай итер инем), "ярар" тигәнде аңлатып баш ҡағып торасы? Шымыҡай әхирәт...

Китап та уҡыштырам ултырмала. Мәүлиҙә ҡаҙалып «бирнә» әҙерләй, Гөл менән Әл йәбешеп ятып таһыл арттыра — ә миңә бирнә әле кәрәкмәй, таһылым етерлек, нимә тип улар һымаҡ ҡулдан энә төшөрмәй ултырайым. Ниһайәт, Войничтың "Овод" тигән китабын ҡулға төшөрҙөм. Китапханаға ҡайтып кермәй ул әҫәр, бер-береһенән өйөнән барып алалар ҙа китәләр. Әлеге Кәбир дуҫым юллап алып килтереп тотторҙо. Ә мин башта Әсмәгә уҡыттым, ул даһа миңә тәүләп һөйләүсе Артур тигән исемдең тарихын. Әй, ҡыуанды әхирәтем, әйтерһең, яҙыусы уның һөйгәнен яҙған. Әйткәндәй, ул яҙыусыны, фамилияһына ҡарап, ир кешелер тиһәм, ҡатын-ҡыҙ, имеш: Лилиан Этель Войнич . — Ә беҙҙең мөхәббәтебеҙ Артур менән Джемманыҡынан да көслөрәктер әле. Артурыма мәңге, үлгәнсе тоғро буласаҡмын, — тине Әсмә, китапты кире ҡайтарғанда.

Сәмем ҡуҙғалып ҡуйҙы: ҡасан килә инде миңә ул мөхәббәт?! Ҡайҙа йөрөй ул минең Һәүбәнем? Атаҡ... Һәүбән, “Аҡбуҙат”тағы батыр егет, уралдысы уйыма?

Бер кисте, инде менеп кенә ҡунаҡлаған инек һикегә, Фариза апайҙарға Иҫәр Әсән килеп инде. Ул бисараға”ағай” тиеүсе лә, “ҡусты” тип өндәшеүсе лә юҡ. Урамда турғайын күрһәтеп бестәтәү йөрөгән малай ҙа, бармаҡ төртөп: "Әсән дүләк, Әсән иҫәл”, — тип үсекләп ҡаса. Әсән бер ҡасан да түргә уҙмай, беҙгә килгәндә ҡартәсәйем саҡырып ҡарағаны бар, юҡ, ишек төбөндә генә ултыра. Һис алдамайым, һәр өйҙә тиерлек ишек төбөндә Әсән өсөн махсус ултырғыс бар. Ул теләһә ҡайһы ваҡытта, теләгән бер өйгә килеп керә... Фариза апайҙарҙың да ултырғысы бар икән Әсәнгә. Килеп ултырҙы ла байғош, майланып бөткән тишек эшләпәһен сисеп, бөкләп кеҫәһенә тыҡты. Тамаҡ ҡырҙы. Фариза еңгә һалып биргән бәләкәй шәшкенән сәй эсте, бер ҡоймаҡ ашаны. Уны бөтәһе лә мотлаҡ һыйлай, әммә ризыҡты әҙ генә бирә, был – ауылдың яҙылмаған ҡағиҙәhе. Сөнки Әсән көнөнә ун, хатта шунан да күберәк өйгә инеп сыға, ҡорһағы күбеп сирләп тә йөрөй ҡай саҡта.

Иҫәр тигәс тә, Әсән – Толпарлының кәрәкле бәндәһе ул. Хоҙай һәр кемгә үҙенең бер һөймәлеген бирә икән шул. Әсәндең күрәҙәселеге бар, тик, әлбиттә, быны үҙе лә белмәй. Әммә күптән һыналған: әйткәне алға килә лә ҡуя.

Сәйен эсеп бөтөргәс тә, ғәҙәттә, ул тора ла ашығып сығып китә, рәхмәтте һирәк әйтә. Ә был юлы, арты ултырғысҡа йәбешкәндәй, һаман китмәй. Фариза еңгә Хәйрулла ағайҙы түрге бүлмәнән саҡырып сығарҙы ахырҙа. Әсән һаман ултыра бирә. Беҙ уға ҡарап торманыҡ, бәйләмебеҙгә тотондоҡ, Хәйрулла ағай ҙа түр яҡҡа ыңғайланы. Оҙаҡ ҡына ваҡыт үткәс, Әсән сөскөрөп ебәрҙе. Һәм үҙен үҙе ҡеүәтләп:

— Эйе, дөрөҫ, — тине. Сығышлай битараф ҡына әйтеп китте: — Умарталар янасаҡ. Ҡорттары янып бөтәсәк.

– Алдамай Әсән, һиҙәм, — тип ҡуйҙы Гөлбикә апай.

Ҡартәсәйемдең диуаналарҙың һиҙеме хаҡында әйткәне иҫкә төшөп, Гөлбикә апайға ҡарап ҡуйҙым: иҫәр түгелсе ул, әммә барыбер саҡ ҡына бер төрлө булып ҡайтҡан төрмәнән.

— Аптырамағыҙ. Сәмиғуллинға еткерермен. – Гуля-Гөлсөм апай үҙенең ирен, бөтә ҡатмарлы хәлдәрҙән дә ҡотҡара алыусы мөғжизә эйәһе, тип уйлай, күрәһең.

Ике-өс көн Иҫәр Әсәндең хәбәрен иҫкә алғыланыҡ та оноттоҡ.

Аулаҡтағыларҙың теленә ил өҫтөнә килгән ҙур фажиғә килеп инде. Сөнки Фариза еңгәгә йәшлек әхирәтенән хат килеп төштө, ул Силәбе яҡтарында булған ҡот осҡос ваҡиғалар тураһында яҙған.

Еңгә хатты беҙгә уҡытыр алдынан, бер кемгә лә hөйләмәгеҙ, тип ҡат-ҡат ныҡытты. Әхирәте лә, ҡурҡып ҡына яҙам, барып етерме-юҡмы хатым, дәүләт серен асҡан өсөн төрмәгә ябып ҡуйыуҙары ла бар, тигән.

Хаттың эстәлеген урыны-урыны менән ятлап алдым, шул дәрәжәлә тетрәндергес булғас: “…1957-нең 29 сентябре ине. Беҙҙең Ҡараболаҡ ауылы кешеләре мәш килеп бәрәңге сығара. Көн аяҙ, ҡояшлы. Бер мәлде кинәт ер hелкенеп ҡуйҙы, күп тә үтмәй, “Силәбе-40” тигән атомсылар ҡалаhы яғынан ҡара болот ҡубарылып сыҡты. Әммә ямғыр яуманы, болот әкренләп таралды. Теге ҡалаға яҡын урыҫ ауылынан бер hыбайлы хәбәр ташлап китте: унда кешеләрҙе ҡайҙалыр күсерәләр, мал-тыуарҙы атып, өй-ҡаралтыларҙы тотош яндыралар икән. Баҡhаң, ҡалалағы “Маяҡ” химкомбинаты шартлаған, ә унда атом бомбаhы өсөн уран эшкәрткәндәр. Эргәләге ауылдарҙа күсмәй тотҡарланған әҙәмдең береhе ҡалмаған, үлгәндәр.

Беҙҙең Тенис йылғаhының hыуын эсергә ярамай – ағыулы. Кешеләр нур ауырыуынан ҡырыла hаман... Бәхил бул, әхирәткәйем, әллә күрешәбеҙ тағы, әллә юҡ. Был яҡтарға килеп тә урама, ул шартлауҙың касафаты йөҙ йыл дауам итәсәк, ти... Улыңды әйтәм, Фариза, әлдә генә сиҙәм күтәрергә сығып китеп өлгөрҙө, ҡотолдо...”

– Әсәйем вафат булғас, ерләшергә ҡайтҡайным, шул булды микән һуңғы күреүем тыуған төйәгемде?– тип көрһөнөп ҡуйҙы Фариза еңгә ошо урында.

Хиросима менән Нагасаки фажиғәһенә оҡшаған? Япондар әлегесә американдар ташлаған атом бомбаһы эҙемтәләренән һәләк була. Ул турала, радиация тип, һөрәнләй гәзиттәр, радио ла һөйләп тора, ә силәбеләр хаҡында ләм-мим. Беҙ, мәҫәлән, әлеге хат аша ғына, нисәмә йыл уҙғас ҡына, хәбәрҙар булдыҡ. Әмин абый, бәлки, беләлер ҙә? Ул «кабинет” тип йөрөткән бүлмәhендә йәшенеп Америка радиоһын тыңлай, ти, төн уртаһында.

Иртәгәһенә үк Мәүлиҙәләргә индем. Әмин абый үҙенең өҫтәл, шкаф, һандыҡ һәм ултырғыс ҡына һыймалы бер тәҙрәле теге кабинетында дәфтәр тикшереп ултыра ине. Өҫтәленең бер мөйөшөндә йомро ҡорһаҡлы нәмә тора, шулдыр инде теге радиоһы? Абый миңә боролоп ҡараны ла: "Әйтеп ебәр, ни йомош, әтеү эшем күп", — тип дәфтәрҙәр өйөмөнә күрһәтте. Шул арала кемгәлер «2»-ле сәпәне, моғайын, "сволочь!" тип бер дәфтәрҙе ябып ҡуйҙы. Ә йомошом барын ни өсөн белә – мин ерле юҡҡа уның кабинетына башымды тыҡмайым бит инде.

— Силәбелә, Тенис йылғаһы буйында... — тинем дә абыйҙы күҙәтәм. Башын ғына һелкте, өндәшмәне. — Ғибрәтле хәлдәр икән... – Абый һаман шым ултыра.

— Башҡорттоң тамырын нисек ҡороторға белмәйҙәр! — тинем ахырҙа.

— Нимә, аулаҡта хәҙер сәйәси ойошма асылдымы әллә? — тип көлөмhөрәне абый.

— Фариза еңгәгә хат килде, — тинем.

— Ул Силәбенән шул, — тип килеште Әмин абый. — Ә унда бер башҡорт ҡына һәләк булмай, төрлө милләт вәкилдәре тарыны ул ҡазаға. Эйе, боронғо беҙҙең ерҙәр, халҡының яртыhы бөгөнгө көндә лә – башҡорт. Тенис йылғаhы Исеткә, Исет Тубылға ҡоя. Бер Силәбе генә түгел, Свердлов, Төмән өлкәләренә лә ағыу аға...

Әмин абый ҡапыл туҡтаны ла шул урында, бармағын ирененә ҡуйып, ым бирҙе, hөйләнеп йөрөмә, тиеүе. Шунан бая япҡан дәфтәрҙе, ахырыһы, яңылыш тағы асты ла "сволочь" тип кире япты. Китә һалдым, уҡытыусының ваҡыты ысынлап та тар ине.

Ҡартәсәйем менән өләсәйем, "көн ҡыҫҡа" тип һөйөнөп ураҙа тотто, ә беҙ "төн оҙон" тип һөйөнөп ултырмаға йөрөнөк. Уҡырға барырға булмаһа, таң атҡансы ла ултырыр инек. Был аулаҡтарҙың фәһеме миңә ғүмер буйына етер һымаҡ?

Үҙен һанлап, ҡыҙҙарын һылап-һыйпап үҫтергән бәхетле Гуля-Гөлсөм, йөрәгендә ҡот осҡос кисерештәр йөрөткән бәхетһеҙ Гөлбикә, итәк тулы бала баҡҡан Рабиға, мөхәббәт һынауҙарын үтеп сыҡҡан Фариза, өс бала табып та, ир менән өс йыл да тороп ҡарамаған әсәйем Гәүһәр — был ҡатындар һәр береһе үҙе бер донъя лаһа! Аулаҡ кистәрҙә, яй ғына еп йомғаҡтары һүтелгәндә, уларҙың яҙмыш йомғаҡтары ла тағатылды, һәм мин тыштан ғына күреп йөрөгән серле Йыһандарҙы асҡандай булдым. Иҫемә төштө: бәләкәй саҡта, әлеге төпсөнөүем бар бит инде, ишетеп ҡалдым да "Ир-егеттең эсендә эйәрле-йүгәнле ат ята" тигәнде, ғәжәпләнеп һораным:

— Ҡартәсәй, нисек керә ул ир-егеттең эсенә ат?

— Яйлап аңларһың әле үҙең, — тине лә ҡуйҙы.

— Ә ҡатындарҙың эсендә лә ятамы ул ат?

— Ҡатындарҙың эсендә Йыһан ята!

— Кесе йыһанмы?

— Оло Йыһан .

– Әйтәм, ҡатындарҙың эсе ҙур?! Мин бөгөн дә, йөклө апайҙарҙы күрhәм, ҡорhаҡтарының Ер шары төшөрөлгән глобус кеүек йоп-йомро булыуын иҫкәрәм...

Яҙ ҡапыл килде. Күрәнленең боҙон күрмәй ҙә ҡалдыҡ, төндә аҡтарылып киткән. Өс көн элек кенә һыу турғайҙары — аҡ сәпсектәр ҡойроҡтары менән боҙ ярырҙай булып сәпсенәләр ине. Ярғандар боҙҙо, тимәк?! Ул да булмай, колхоз умарталығынан хәбәр килде: бал ҡорттары иҫән ҡышлай алмаған, баҙҙа уҡ варроотоз тигән йоғошло сирҙән һәләк булғандар. Райондан белгестәр килеп, тотош дадандарҙы балы-нийе менән бергә яндырырға ҡушҡан. Иртәгәһенә бөтә ауыл менән тиерлек урамға сығып, тау битендәге урманда үрһәләнгән утты ҡарап торҙоҡ. Яҙғы ел шундуҡ бал еҫен килтереп еткерҙе.

Ышанмай ҡара хәҙер беҙҙең Әсәнгә?

Яҡшы хәбәрҙәр ҙә ташый ул әлдә. Бына әле генә минең юлыма арҡыры сыҡты ла:

— Ҡарабаш турғай һөйөнсө һорай, — тине.

— Һин хәҙер турғай булдыңмы ни? — тим, уның бер ҡасан да һорауға яуап бирмәгәнен белһәм дә. Сумкамдың төбөндә ҡағыҙлы ике кәнфит ята ине, игеҙәктәргә тип һаҡлап йөрөткән, шуларҙы Әсәнгә һөйөнсөһөнә биреп киттем.

Ҡартәсәйемә әйткәйнем, ул иhә: "Ҡарабаш турғай әллә нисә ҡат килеп тәҙрәне суҡып китте шул", — тип иҫте китәрҙе. Йәғни, беҙгә ҡунаҡ килә, ырымы шундай. Әсәне Әсән инде, иҫәр булһа ла – әҙәм балаһы, ә бәп-бәләкәс турғай ҡайҙан белә беҙгә ҡунаҡ килерен? Шәрифәмдер, тигәйне ҡартәсәйем һәм дөрөҫ тә: иртәгәhенә үк апайым ҡапҡанан килеп тә инде. Әлтәф еҙнәм ҡайтмаған: малайҙарына күҙ-ҡолаҡ булып ҡалған, улары тыңлашмай башлаған, тисе?

Ғүмерҙә ҡыланмағанды, был юлы ҡартәсәйем менән апайым, әсәле-ҡыҙлы, һүҙ йәшергәндәй, шыбырлашып бер булдылар. Икәүләп Толпарсыҡҡан тирәhендә йөрөп килгәндәр, мине йомош менән Рабиға апайҙарға ебәргән булып, шул арала киткәндәр. Зөлхизә өләсәйем дә һиҙгән хатта: “Шәрифә ҡоҙасаға әллә нимә булған, күҙен күтәрмәй генә һөйләшәсе минең менән”, — тип ултыра.

Бүреһуҡҡан олатайҙарҙан хәл белешеп ҡайтыуҙарын самалап, юлдарына ҡаршы сыҡтым тегеләрҙең.

— Ниндәй сер йомдоғоҙ, әйтегеҙ, — тинем. – Мин был өйҙә әсәйем (ул, ҡыш буйы бикле торған ферма өйөн таҙартышырға тип, Фариза еңгә менән иртүк йәйләүгә юлланғайны) урынына ҡалған оло бала. Һиңмай кеше юҡ таһа, өләсәйемдең өләсәйеме һиҙеп йөрөй.

— Атайың өйләнгән. — Ҡартәсәйем миңә әйтмәй булдыра алмаҫын белә, барыбер елегенә төшәсәкмен — шуға уратып-суратып торманы.

Бағаналай ҡатып ҡалдым. Ҡасан да бер шулай булырын көтһәм дә, эсемдән күндерһәм дә үҙемде был хәлгә, өмөтөм бар ине әле: бәлки, ҡайтыр атайым, әсәйем менән яңынан бергә булырҙар, тигән.

— Былай ҙа оҙаҡ йөрөнө буйҙаҡ, ике ҡайтты алып китәм тип, эйәрмәне бит килен, — тине ҡартәсәйем. Үҙенең тауышы ҡалтырап тора.

— Ә кем уны ебәрмәне, һин түгелме ни? — Тағы уҫаллашам? Туҡтаным: — Ярар, үткән эштән төш яҡшы, — ти һалдым, башҡа һүҙ башыма килмәгәс.

Алға йүгереп киттем, сөнки күҙемә йәш тулғайны.

Шәрифә апайым, Гәүһәр еңгәм ҡайтҡансы китәйем тип, ашығып кире юлланды. Әсәйемде ярата ул, йәштән күргән еңгәһен әхирәте кеүек күрә, әммә әлеге хәбәрҙе үҙ ауыҙы менән әйтергә йөрәге етмәй... Әсәйем кискә ҡайтып етте. Ҡапҡанан инеп килеүенән үк белдем: ишеткән. Кем өлгөргән әйтергә, ҡайҙан белгән? Был инде – ауылдың тағы бер ғәжәп булмышы...

Көтөп йөрөһәм дә, атайымдың өйләнеүен, кемде алыуын беҙҙең өйҙә тикшермәнеләр ҙә ҡуйҙылар. Бөтәү яраны асып, унда тоҙ һибеүҙән кемгә рәхәт булғаны бар әле?! Уны ғына мин дә аңлайым, шуға телемде тешләп кенә йөрөнөм.

13

Сөгөлдөрҙә (Мәүлиҙә әйткәне әллә раҫ килә: йәбешеп ҡаттыҡ бит шул татлы тамырҙарға!) быйыл яңылыҡ — звено ысулы менән эшләйҙәр. Һигеҙ звеноға 12-шәр ҡатынды берләштергәндәр. Рабиға апай – Гуля-Гөлсөм звеноһына, әсәйем менән Гөлбикә апай түбәнге ос Закир ағайҙың ҡатыны Мөслимә апайҙыҡына — Закир Мөслөйөнә эләккәндәр. Әйткәндәй, ҡушаматһыҙ кешеләр бар икән ул Толпарлыла. Гөлбикә апайсы — үҙ исеме менән йөрөй. Салпа уға "Төрөмщик " тип ҡушырға тырышҡан, эйәрмәгәндәр. Йәлләй белә ул кешеләр. Әсәйемдең ҡушаматы оҙон — "Орденлы Зөлхизәнең Гәүһәре", шуға бик һирәк әйтәләр улай. Хәйер, шулай ҡушамат буламы тағы?

Ҡыҫҡаһы, алты звенола 12-шәрҙән — 96 ысвикла бисәһе? Бригадир Искәндәр ағай әйтмешләй, «целый бисәләр легионы, понимаете ли». Легион, тип шаштырып ебәрә инде, Искәндәр Македонский итеп хис итеп ебәрәлер үҙен. Ә барыбер күмәк. Был баҫыуҙы "бисәләр батшалығы" тип атау дөрөҫ булыр. Улар бында үҙҙәре баш, үҙҙәре түш. Искәндәр ағай тәңгәлендә: "Ярар, ун тауыҡҡа бер әтәс тә кәрәк, йөрөһөн, понимаешь ли,"— тип хихылдашып бер булалар. Улай уҡ көлөргә түгел дә инде — бригадир ойоштора эште күпселек, бер йәй булһа ла сөгөлдөр еҫкәп ҡарағас, беләм дәһә. Институтта ситтән тороп агрономлыҡҡа уҡып та йөрөй, ти, әле ул ( ошо урында «понимаешь» тип өҫтәп ҡуйғым килде, hы...).