Ҡатындар - 18

Тәүлектә 24 сәғәт инде – аксиома. Әммә берсә ул күҙ асып йомғансы үтеп китә, берсә йөҙ сәғәткә һуҙылып талсыҡтыра. Айырыуса төндөң оҙонлоғо төрлөсә була. Бөгәсәге төн үҙенең эсенә тотош быуатты һыйҙырған кеүек тойолдо миңә. Етмәһә, анау Ай урағы аптырашҡа һалды: Гөлбикә апайҙың мунса артында үҫкән йөҙйәшәр шыршының осона, уғына ғына, килгән дә ҡырын төшөп ятҡан! Берсә ул Ай мөнтәлгән һары ҡауын ҡыйырсығына ла оҡшап ҡуя, әйтерһең кемдер уны мәҙәк өсөн генә бейеккә атып бәргән дә, ҡабырғаһы менән шыршы энәләренә ҡаҙалып эләгеп ҡалған. Икенсе ҡараһаң, әкиәти карапҡа ла тартҡан был Ай, сихри алтын Ай…

...Диңгеҙ ярында баҫып торам. Иге лә юҡ даръяның, сиге лә юҡ, күктәр менән тоташҡан ул, йөйө лә күренмәй. Аҡсарлаҡтар балыҡ сүпләп туйған, күрәһең, – тулҡындарҙың бәллеү түштәрендә бәүелеп йоҡомһораған мәлдәре. Күҙҙәрем талғансы, йотолоп бағам ыуылйым монарҙарға. Һауаларға олғашҡан алыҫ офоҡ өнһөҙ ялбарыуыма яуап бирә һымаҡ: уф, юҡ...уф, юҡ...Сәфәренән ҡайтмай ҙа ҡайтмай һөйгәнем.

Мин – Пенелопа. Ир ҡатынымын, ул әсәһемен. Йәрем – батырҙарҙан батыр Одиссей. Утта янмаҫ, һыуҙа батмаҫ аҫыл йәремде оҙаҡ йылдар өмөт өҙмәй көтәм, тоғро көтәм. Тирә-яғымда ҡоҙғон кеүек өйөрөлгән димселәр, Одиссейҙың батшалығына нәфселәрен һуҙып йөрөгән ир йораттары ахырҙа хәйлә уйлап таптылар: уның ҡатынын яулап алыу өсөн ярыш ойошторҙолар. Йәнәһе, батша тәхетенең шунса ваҡыт буш тороуы ил мәнфәғәттәренә зыян итә. Нишләргә миңә?! Шарт ҡуйҙым, берҙән-бер сарам шул ине:

– Бына Одиссейҙың уҡ-һаҙағы, ана – сәптәре. Ярышығыҙ, булдыра алһағыҙ!

Һөйгәнемдең ҡоралына көстәре етмәҫенә, уҡтарын бихисап дүңгәләктәр аша үткәреп сәпкә тейҙерә алмаҫтарына иманым камил да ул, барыбер ҡурҡам, әгәр берәйһе ниндәйҙер мөғзизә менән шартты үтәй ҡалһа? Бер кейәү сыға, икенсеһе, өсөнсөһө... Саҡ ҡуҙғатып, ян керешен тартырға көсәнәләр. Ғәрлектәренә сыҙамай үрһәләнәләр. Шул саҡ һәләмә кейемле бер байғош та бәхетен һынап ҡарарға булды. Мыҫҡыллы көлөүҙәргә иғтибар ҙа итмәй, уҡ-йәйәне еңел генә күтәреп алды ла һығылдырып кереште тартты, әйтерһең дә, сиртеп кенә ебәрҙе һәм... ярабби! – һөйәк башлы осҡор уҡ дүңгәләктәр эсенән һыҙғырып үтеп сәпкә ҡаҙалды. Барыһы ла шаңҡып ҡалды, шып-шым булдылар. Шул тынлыҡта кемдер, үҙ-үҙенә ышанмай ғына: “Одиссей?!” – тип шыбырланы. Ә минең йөрәгем уны күптән танығайны.

– Одиссей! – Йәнасыҡҡа ҡысҡырҙым да, шул ыңғайға уянып киткәс, тауышымдың төштә генә шулай көслө яңғырауына ҡыуандым. Ҡартәсәйем һике түрендә тыныс ҡына йоҡлап ята. Тәҙрәгә күҙ һалдым: Ай урағы шыршы осонда юҡ, әллә ҡолап төштө микән? Ай… Төндөң күҙелер ул? Күҙе… Шул уйға эйәреп, һыңар күҙле Циклоптың ҡараңғы, әшәүәтһеҙ ҙур мәмерйәһенә барып ингәнемде һиҙмәй ҙә ҡалғанмын – абау! Бер көтөү һарығы бар, имеш, ул имәнес йән эйәһенең, миңә һырығыпмы-һырығалар бисараҡайҙар, тегенән ҡурҡалар. Ҡурҡмаҫһыңмы, әле генә берәүһен ботарлап ашаны ла ер тетрәтеп ғырылдап йоҡлап китте. Нисек ҡотолорға һуң был хәлдән? Баш вата торғас, уйлап таптым: анау һарыҡтарҙың ҡорһаҡ аҫтына йәшеренеп, йөндәренә йәбешеп сығырға була лаһа мәмерйәнән! Тик тәүҙә нисек тә Циклопты һуҡырайтырға кәрәк, ә таң атҡас, һарыҡтар көтөүгә сыҡҡанда… Әһә, ана ята ул түпәгүҙҙең көтөү ҡыуа торған таяғы. Шуны алдым да осло башы менән киҙәндем тегенең маңлай түренә! Уф, тейҙерә алмайым да ҡуям! Уңарсы асыуынан үкереп уянды был, аҡшайған күҙенән, гүйә, ут сәсрәне, битем, бөтә тәнем түҙеп торғоһоҙ булып бешә ләһә!..

Баяғыса тағы мине – йоҡо, ә йоҡомдо мейемдә ҡайнашҡан уй-тәьҫораттар еңгән. Ҡартәсәйем икмәк мейесенә ут яҡҡан да, шуның ялҡыны бәрелеп, эҫегә сыҙамай уянып киттем бына.

Одиссей ғәскәренең, мәшһүр Троя ҡалаһын ҡолата алмай, ун йыл һуҙымында ҡәлғә ҡапҡаһы төбөндә серәшеүе, теге “Троя аты” арҡаһында ғына еңеүгә ирешеүе, иленә ҡайтышлай тағы ун йыл буйы, төрлө мажараларға дусар ителеп, сәйәхәт ҡылырға мәжбүр булыуы хаҡында мин, эйе, белә инем. Ҡайҙанмы? Ә, Мәүлиҙәнең өлкән апаһы арҡаһында. Ул, техникум тамамлап, Республика китапханаһында эшләй башланы, шунан беҙгә елле-елле китаптар алып ҡайтып биргеләй. Тиҙ генә уҡып сығабыҙ ҙа кире ебәрәбеҙ. Беҙҙән алда Әмин абый эләктерә һала, әлбиттә. Була бит уҡыуҙан туймаған әҙәмдәр, тип асыу килеп китә уға ҡай саҡ, оҙаҡ тоторға ярамай ҙаһа ваҡытлысаға ғына килтерелгән китапты. Бер нисә тапҡыр миңә түгел, Мәүлиҙәгә сират етмәй ҡалды, апаһы ашыҡтырып алып китте – француз әҙибе Виктор Гюгоның “Собор парижской богоматери” тигән әҫәренән шулай ҡолаҡ ҡаҡтыҡ. Унда Квазимодо исемле бөкрө егеттең һылыу сиған ҡыҙы Эсмеральдаға үлеп ғашиҡ булыуы хаҡында яҙылған, ти. Их!.. Уның ҡарауы, боронғо Грецияның бөйөк шағиры Гомерҙың “Илиада” тигән үлемһеҙ әҫәрен уҡыу, уның геройы Одиссейҙың яҙмышы менән танышыу бәхете тәтене. Теле русса, йөкмәткеһе ярайһы ҡатмарлы булһа ла, бер һыуһында уҡып сыҡтым.

Уҡығандарыңды ҡайта-ҡайта уйлай китһәң, беҙҙекеләр, толпарлыларҙы әйтәм, бик күптән, Әдисәй бабаҡайға тиклем үк, Одиссей тураһында хәбәрҙар һымаҡ? Теге Циклоп Одиссейҙан: «Һин кем?» – тип һораған бит инде, уныһы, хәйләләп: «Мин бер кем дә түгел», – тип яуаплаған. Аҙаҡ, һыңар күҙенән дә яҙып илап ултырғанында, Циклоптың ҡәрҙәштәре: «Кем һине шулай итте?» – тип һорағас, был бахыр:«Бер кем дә түгел», – тигән. Толпарлыла ла бер лаҡап бар ҙаһа. Имеш, борон заманда Ебәк юлынан урап ҡайтҡан сауҙагәр егет, һөйгәнен күҙләп, тирмә тирәһендә тапана икән дә, ҡыҙҙың атаһы шәйләп ҡалып: «Һин кем? – тип һорағас: «Бер кем дә түгел»,– тигән дә китә һалған. Күпмелер ваҡыттан һуң ҡыҙҙы һоратып килгән был. Атай кеше үткер күҙле генә түгел, йор һүҙле лә булған, күрәһең: «Бер кем дә түгел»гә тоттороп ебәрергә артыҡ ҡыҙым юҡ», – тип һатыулашып ҡыланған башта, ә үҙе эсенән харап ҡыуанған: егет булдыҡлы, бай ҙаһа.. Ҡойоп ҡуйған Одиссей хәбәре түгелме ни әлеге лаҡаптың елегендә? Миңә шуныһы ғәжәп әле…

«Һеҙгә ни бында, төпкөл ауылда…» Үҙ сәғәтен көтөп кенә торғандай, ошо йән көйҙөргөс һүҙҙәр, уларҙы әйткән кеше – атайым, гелән янымда, күҙ алдымда булмаһа ла, исеме-есеме йөрәгемә уйылған Баязит моряк – тағы аңымды биләп алды. Донъя күреп, диңгеҙ гиҙеп ҡайтҡан ғына сағы ине. «Үҙең ҡайҙанһың, бәй?!» – тип ҡаршы төшкәйне ҡартәсәйем, асырғанып. Ана, даръялар аръяғындағы Грецияла хан заманда йәшәгән Одиссей яҙмышын белә төпкөл толпарлылар, унан да былайы – үҙ Әдисәйҙәре, үҙ Пенелопалары бар!

Шул уҡ көндө ауылым һәм ауылдаштарым өсөн ғорурлыҡ тойғоһон тауҙай итеп күтәреп ҡуйған тағы бер сәбәп булды, башым күккә ашты, гүйә. География дәресендә Әлфиә апа (ул төп ошо фәнде уҡыта, өҫтәп ботаниканы ла йөкмәткәндәр) иҫ киткес яңылыҡ асты: «Толпарлы республикабыҙҙың ҡап уртаһында урынлашҡан, – тип торҙо ла артабан йомаҡ әйткән һымаҡ дауам итте, – ә Башҡортостан – Европа менән Азияны арҡа һөйәгеләй ҡуша йәбештереп тотоп торған Уралда, тимәк, планетаның ниндәйерәк төшөндә йәшәйбеҙ?» Ашҡынып ҡул күтәрҙем, башымда ҡайнашҡан яуаптарҙы барлап та сыҡмағайным, шуғалыр, тулҡынланып, ҡысҡырып әйттем: “Толпарлы – Ер кендеге!”

Уҡытыусы яуабымды кире ҡаҡманы, иҫбатламаны ла, уратыбыраҡ осланы фекерен: ”Һәр кем үҙ төйәген донъя тотҡаһы тип инанырға тейеш. Һәр ҡитға, һәр ил, һәр ауыл Ерҙең кендегенә бәйләнгән ул”. Мин шымайып ҡалған синыфташтарыма күҙ йүгертеп алдым: хатта иң шаян малайҙарыбыҙ ҙа уйға талған. Бәс, әле килеп саҡ күҙем асылдымы – класта бер малай ҙа юҡсы, тик егеттәр генә ултыра!

Хәтергә төштө, сабый саҡта, йәшеренеп Әмин абыйҙың глубосы менән уйнағанда, ул шарҙы сырмап-сырмап ураған һыҙыҡтарҙы күреп аптырағайныҡ Мәүлиҙә менән икәүләп – уртаға ғына, кендеккә генә, гүйә, барып тоташҡандар, әллә, киреһенсә, шунан сыҡҡандар. Үҫкәс белдек: меридиан икән ул һыҙыҡтар, ә кендек һымағы – Ер күсәре. (Төпкөлдә түгел, планетаның үҙәгендә беҙҙең Толпарлыбыҙ, атай, тим, ишетәһеңме?! Хәйер, һин быны белмәй түгелһеңдер...)

Башыма үҙемә күрә арыу уй килһә, шуны ҡағыҙға теркәп ҡуйырға ғәҙәтләнеп барам. Мәктәптән ҡайтып инеү менән, онотмаҫ борон тип, кәштәләге ҡалын дәфтәремде барып алдым, ундағы “Ауылым тарихы” тигән бүлеккә уҡытыусымдың һүҙҙәрен теркәнем дә, арыраҡ “Үҙебеҙҙең Одиссей” тип яҙып ҡуйҙым. Шунан тағы “Толпарлы Пенелопаһы” тигәнде өҫтәп, хәтеремде ҡабат байҡап сыҡтым, төйөндәрен төйнәп-төйнәп ҡуйҙым. Ҡасан да бер тағатырмын, сисермен дәһә?

18

Ҡулымда – өлгөргәнлек аттестаты. Ун бер синыф уҡығас, өлгөрҙөмдөр инде? Әллә шул... Дуҫтарымдың, исмаһам, иртәгәге көнгә аныҡ маҡсаттары бар: Мәүлиҙә математик булмаҡсы, Олексий ҙа бар уның теоремалары араһында, әлбиттә; Әсмә, Өфөгә барып, ашнаҡсылар курсына документтарын тапшырып та ҡуйған; Әшрәф күҙ алдында эшләп йөрөй; Әхиәр төҙөүсе-ташсы һөнәренә эйә булды, Стәрлелә бейек-бейек йорттар һала; Сабир Салауат педагогия училищеһын киләһе йыл тамамлаясаҡ; Харис менән Фатих медицина институтына инергә һүҙ ҡуйышҡандар, егеттәргә стаж кәрәкмәй икән. Кәбирме? Ә Кәбирҙең тағы ике йыл уҡыйһы бар әле. ”Бөйөк рәссамдарҙың маһирлыҡ серҙәрен отҡом килә, әммә үҙ йөҙөмдө, үҙ буяуҙарымды табыу минең хыялым; ҡулымдан, стилемдән, ҡылҡәләмдең һелтәнешенән таныһындар ине картиналарымды! – тип яҙа хаттарында һәм гелән тиерлек бер үк һорауҙы ҡабатлай: – Ә һин нисек уйлайһың, Нурия?” Баштараҡ, алдан иҫкәртмәй ҙә Өфөгә китеп барыуына үпкәләп, яуап бирмәй йөрөнөм. Ә ул барыбер яҙҙы, туҡтаманы. Ахырҙа иренем – ярата лаһа мине берәү. Шунда күңелемдең тәрән төпкөлөндә йәшеренгән, һәр хис-ҡылығымды белеп, тәфтишләп торған серле көс минән һорап ҡуйҙы: ”Ә һин үҙең уны яратаһыңмы?” “Ярат...” – тинем дә эсемдән генә, туҡтап ҡалдым, тултырып әйтә алманым: иләҫ-миләҫ хистәремә берсә ышанам, берсә юҡ. Сәмем дәһә тынғы бирмәй, игәпме игәй, бүтәндәр, ана, мөхәббәт йәһәтендә лә өлгөргән, һин генә ҡаңғыраһың, ти. Ҡаңғырам шул! Бер һөйгәнем өсөн, уның хаҡына алтмыш һөймәгәнде үҙ итергә, ҡәҙер күрһәтергә, ҡайҙа тиһә шунда эйәрергә, сит ерҙә ерегергә хатта – әҙерменме? Мәүлиҙә, мәҫәлән, әҙер: «Олексий саҡырһа, Украинаға китәм дә барам, ер сиге түгел әле”, – тип һөйләнә...

– Нурия, әү, Нурия! – Кемдер шул минутта еңемдән тартты, – шырлыҡҡа инеп аҙаштыңмы әллә? Бәс, Бүреһуҡҡан олатай, Һарыгүҙ, мин – өсәүләп Сәтләүек урманына китеп барыуыбыҙ ҙаһа. Уйға һабашып, онотолоп килеүем, ғәҙәтемсә. Олатай ошоно нығытып та ҡуйҙы:

– Үҫкәнһең, әммә әллә ни үҙгәрмәгәнһең, ҡыҙым. Үҙгәрмә лә. Һәр кемдең үҙ фиғеле. Мин дә бына лесник сағымдағы өйрәнеш иткәндәремде ташлай алмайым, кем ҡушҡан, юғиһә, ошолайтып урман ҡыҙырып йөрөргә, ҡайҙа нимә үҫкән, нимә үҫмәгән, тип тикшереп, кейек барлап. Ә һин, йәш кенә башың менән, уй-хыял урманын гиҙергә әүәҫһең, беләм. Һаҡ бул улай ҙа, ундағы сатра-сатраштарҙа юл тапмай яфаланыусылар ҙа осраштыра, тим.

Олатай элеккесә елпелдәтеп шәп атламай. Оҙон бишмәтенең төймәләрен дә яйлап ҡына эләлер – салғыйҙары салыш-малыш тормай. Әкренәйҙе ул. Ә зиһене шул көйө генә, хәтер офоҡтары иһә, үҙе әйтмешләй, асыла, яҡтыра төшкән. Бына әле лә шул офоҡтарҙы байҡап килеше:

– Йот йылында, егерме беренселә, ошо сәтләүеклек ҡотҡарып ҡалды беҙҙе аслыҡтан, ышанаһығыҙмы-юҡмы? Яҡын-тирә төбәктәрҙә үҫмәй сәтләүек ағасы, бары беҙҙә генә...(Миңә генә түгел, тағы ла кемдәргәлер төбәлгән, ахырыһы, уның был һүҙҙәре). – Сәтләүек – үҙе бер байлыҡ, әгәр эшеңде биреп йыйып, киптереп алһаң. Бер төшө бер телем икмәккә тора, туҡлыҡлы. Бигерәге, был тирәлә тейендәр үрсей, ана шул матурҡайҙар йылына ике-өс тапҡыр балалай, бишәр-унарҙы. Ите, тағы тиреһе – үҙҙәре, бәләкәй генә булһалар ҙа, файҙалары ифрат та ҙур уларҙың. Ышанаһығыҙмы-юҡмы...

– Ышанам-ышанам, һөйлә-һөйлә! – Ара-тирә олатайҙы шулай йөпләп тә алғылайым, әтеү, тауыш бирмәһәң, ярты һүҙҙә туҡтап та ҡуя торған.

– Халыҡты тыйып тотоуы, ай-һай, ауыр булды ул йотлоҡта: һунар ярамаған мәлде лә уйлап тормай бәғзеләр, ҡыра ғына кейекте, уңлы-һуллы... Ышаныслы бер нисә азаматҡа, ҡуна-төшә, урманды һаҡлап торорға ла тура килде. Әмәлгә таянғандай, тау аша ғына бөтөнләй иген сәсмәгән халыҡ асҡа бөгөлә – ҡатайҙар... Уларға ла көн күрһәттек, сәтләүек йыйырға рөхсәт иткеләнек. Үҙебеҙгә ниндәй көн килмәҫ... Толпарлылар белекле улар, йомартлыҡтары ла бар. Борондан төпләнгән бында халыҡ, быуын-быуынға йыйған аҡылына, фәһеменә таянып донъя көтә. Ояты ҡаса башлағандарҙың арт һабағын уҡытып та ҡуялар ҡай саҡ. Бер осор, әлеге аслыҡтан һуң, Николаевка урыҫтары (ошо урында мейессе Уста знакум менән Әбизәтелнә бабайҙың һөйләшкәне иҫемә төшөп, саҡ ҡысҡырып көлөп ебәрмәнем: көлкөмдө быуып өлгөрҙөм, тамағым сатнап, танауым эстән әсетеп бер булды аҙаҡ) шашып алды, күрше-тирә ялан башҡорттарын тирмәндәренә индермәй, ярты юлда бороп ебәреп ҡыландылар. “Һеҙгә мосолман автономияһы кәрәк инеме ни әле, ана шунда барығыҙ!”– тип күҫәк күтәреп торалар, ти. Шунан ни, тегеләр беҙҙең тирмәнгә йөрөнөләр, алыҫтараҡ ятһаҡ та. Көндөҙ ситтән килгән ҡәрҙәштәр он тарттыра, төнөн – үҙебеҙ.

– Шунан, теге урыҫтар? – Был йәһәттә уғата ныҡ ҡыҙыҡһыныуымды белгертеп, һорау ҡыҫтырҙым, олатайҙың телмәрен ҡыҙыулатып ебәрҙем.

– Шунан ни, ҡыш етеү менән быларға балы, йәнлек тиреһе, бурһыҡ майы, сана табаны, йүкә-фәләне кәрәк була башланы. Унан да былайы беҙҙең тимерлеккә төшә көндәре. Башҡорттан оҫта тимерсе донъяла юҡ, булат ҡоросон да беҙҙекеләр ҡойған, вәт!

– Вәт?!

– Ызнакумнарҙы арыу ғына ваҡыт инәлтеп, аҡылдарына ултырттыҡ та тағы әүәлгесә йәшәп киттек. Донъя тар түгел дәһә... Нишләйһең, ҡасандыр уларҙы ата-бабалар үҙ еребеҙгә һыйындырғас.

– Ерҙе бер әсмүшкә сәйгә һатҡандар?

– Шундай замандар булған, тоҡомоңдо һаҡлап ҡалыу зарурлығы башты ла эйҙергән. Батырша яуынан һуң ти, батша йәнәптәре аяуһыҙ үс алған, беҙҙең иң матур ҡыҙҙарыбыҙҙы тоғро ярандарына таратып биргән, шул хаслыҡҡа барып еткән. Һарыҡ бәрәсендәй итеп, белмәгән-күрмәгән, зат-ырыуы әллә кемдәргә тоттороп ебәргәндәр меңәрләгән ҡыҙ баланы. Халыҡ онотмай ундай ваҡиғаларҙы, хәтерендә, телендә һаҡлай, зыялы инсандары яҙып ҡалдыра.

– Олатай, һин һөйләгәндәрҙе мин дә...

– Сеү! – Сәтләүек урманы ауыҙына килеп индек тигәндә, ҡарт урмансы ҡапыл туҡтап ҡалды, ҡулын маңлайына ҡуйып арыраҡҡа, әллә һауаға, төбәлде. Мин дә ҡарашымды шунда йүнәлттем. – Күрәһеңме, тегендә-бында ағас баштары һелкенгеләй?

– Ел һелкетәлер.

– Һинеңсә, ел ағастарҙы һайлап йөрөп һелкетәме?

– Әлләсе...

– Әлләсе шул! Осар тейендәр ҡайтҡан сәтләүеккә, иншалла!

– Осар тейен?!

– Үҙ күҙең менән күрерһең, насип булһа.

Урмандың уртаһына барып еттек, әммә ҡанатлы тейендәр һаман күҙгә салынманы, үргә ҡарап бара торғас, муйын ауырта башланы ахырҙа. “Беҙҙе шәйләп, ҡарағайлыҡ яғына осҡандарҙыр”,– тип ҡуйҙы олатай. Ә үҙе шундай шат, ҡәнәғәт, уның ыңғайына мин дә һөйөнөп киләм, бәй.

Туҡтап, саған күләгәһендә тамаҡ ялғап алдыҡ. Олатай арҡаһын бер төмөзгә терәп серемгә китте. Мин алан-йолан ҡаранам: тирә-яҡта туҡтауһыҙ хәрәкәт барғанын тоям. Ят тынды һиҙеп, эргәләге ҡыуаҡ төбөнән пырылдап бер ҡош осоп сыҡты. Алыҫ китмәне үҙе, шул тирәлә урала, төрлө ҡыуаҡҡа барып ҡунған була, үҙенең ояһынан күҙ яҙҙыра, йәнәһе. Шул арала шым ғына былтырғы саған япрағы итәгемә килеп ятты, баш осондағы берәй ботаҡта көҙҙән эленеп ҡалған, күрәһең, – ҡыш торған, яҙ торған, әле уны, моғайын, йәш япраҡтар этеп төшөргәндер. Матур, семәрле ошо саған япрағы, бер ҡараһаң, ҡул суғына ла оҡшап ҡуя. “Һаумы!”– тинем дә уны усыма алып һыйпаным.

– Урмандың күҙе бар, ҡолағы бар, Нурия, сәләмеңде ишетеп тора,– тине Бүреһуҡҡан олатай, мине хуплағандай. Серем итеп тә алған. Шул саҡ эргәбеҙҙә һуҙылып ятҡан Һарыгүҙ башын ҡалҡытты ла өрә башланы. Олатай юғарыға ымланы: ярабби, бер түгел, өс тейен осоп бара! Аҫтан яҡшы күренә, алғы тәпәйҙәре кәүҙәләренә киң йоҡа тире менән беркетелгән, гүйә, ағастан ағасҡа һикергәндә шул тире ҡанат кеүек кирелеп китә лә, оса тейенкәй, оса!

– Былтыр сәтләүекте ялағай һуҡты бит, төшө ҡара янып сыҡты. Ризыҡ улай ҙа ҡалған икән быларға. Эргәлә генә, ана, ҡарағай урманы, осар тейендәр ҙә, ҡәҙимгеләре лә шунда ҡышлайҙар. Көҙҙән ҡыуыштарына тубырсыҡ, ҡайын алҡаһы йыялар. Сәтләүекте бигерәк ярата инде улар, ашап та, ҡышҡылыҡҡа тип ташып та бер булалар.

– Әле нишләп йөрөйҙәр икән бында, сәтләүек өлгөрмәгән дәһә?

– Разведкаға килгәндәр, бына һинең менән минең кеүек.

– Олатай, ундай тейендәр тураһында китаптан да уҡығаным юҡ ине.

– Һирәк йәнлек тәһә. Бәлки, ошо беҙҙең төбәктә генәлер әле үрсеме. Нурия, бар, берәй ҡуш ус сәтләүек йыйып килтер, төрлө ҡыуаҡтан өҙ, ҡарайыҡ.

Тиҙүк йыйҙым. Минең ҡуш усымдағы олатайҙың һыңар усына һыйҙы ла ҡуйҙы.

– Ҡулың ҡайһылай дәү,– тинем, ғәжәпләнеп. Олатай башымдан ғына һыйпап ҡуйҙы. Хәҙер ул һәр хәбәремде ялғап, аңлатып тормай, кәрәк тапҡанын һайлап ҡына һөйләй.

– Сәтләүек була быйыл, уңа,– тине, бөтә емештәрҙе лә тешләгәнен тешләп, һелкеткәнен һелкетеп, усында тәгәрәткеләп ҡарап бөткәс.

Ҡәнәғәт ҡалды олатай был сәфәрҙән. Ҡайтышлай Абдрахман олатайым тураһында һүҙ сығарҙы:

– Йәйҙе Балбабайҙарҙа уҙғарам, умарталыҡта, үҙеңә мәғлүм, шунда өс солоҡ ҡарағайы бар, өсәр быуат, ти йәштәре. Шуларҙы һинең ҡан олатаң, ысын олатайың, һайлап, күс ҡундырған икән.

– Һин дә – ысын олатайым, ып-ысын! – тип әйтмәй булдыра алманым. Бүреһуҡҡан олатай ҡандаш-тоҡомдашлыҡ тураһында сурытып торманы, ары дауам итте һүҙен:

– Абдрахман ҡурайсы бөрйәндәрҙән бит, ә улар солоҡсолоҡта – иң айбары, бик күп таһылдарға өйрәткән икән Балбабайҙарҙы, әйтәгүр, – Шулай тине лә, ерле юҡтан һорап ҡуйҙы: – Һин кемгә уҡымаҡсыһың, Нурия?

– Белмәйем,– тинем. Алдашманым. Һуңғы араларҙа уйлағаным шул: ниндәй һөнәр һайларға, ҡайҙа тапшырырға документтарымды? Берауыҡ һөйләшмәй атланыҡ. Шәмдәй төҙ ҡарағайҙар, зифа ҡайындар парлашып теҙелеп баҫҡан, өҫтәрәк өйкөм имәнлек үҫкән тау ҡыразынан бара һуҡмаҡ, шунда өсөбөҙ ҙә – олатай ҙа, мин дә, Һарыгүҙ ҙә – туҡтап, ҡолаҡ һалдыҡ: “Туҡ-туҡ, туҡ-туҡ!”– Туҡтауһыҙ бер көйгә тумыртҡа туҡылдай.

– Урмансы егеткә әйтергә кәрәк, килеп ҡараһын әле, ҡарышлауыҡ баҫҡанмы әллә урманды? Тумыртҡа бал ҡорттарын да сүпләй торған, был тирәлә күрше совхоздың түмәр умарталары бар, шуларға эйәләмәһен. Хәйер, йәй уртаһында улай ҡыланмаҫ...

– Тумыртҡа бал ҡортон ашаймы?

– Ҡыштарын мутлаша ул, солоҡ ағасын – йә ҡарағай йә имән инде уныһы – туҡылдатырға тотона: бал ҡорттары тауышҡа сыға башлай, ә был сыҡҡан береһен эләктереп тора.

– Бәлки, үҙенә ҡыуыш соҡойҙор? Ул бит йыл һайын яңыны эшләп инә, иҫкеһенә һуҫар оялай – үҙең бер һөйләгәйнең шулай тип. Әлдә эйәрттең бөгөн, олатай, тағы әллә күпме ҡыҙыҡлы нәмәләр ишеттем һинән.

– Белмәгәндәрең бармы ни һаман? – Олатайҙың тауышы көлөмһөрәп сыҡты.

– Донъя серҙәрен күберәк асҡан һайын, белемемдең әҙ һәм һай икәненә ышана барамсы, әллә нишләп... Олатай яурыныма ҡулын һалып, бармаҡтары менән ҡыҫып ҡуйҙы, – аңлайым, тиеүе.

Күпме генә зирәк булма, тәҡдирҙе алдан белеү мөмкин түгел икән. Ҡартәсәйем әйтеп ҡуйғайны бер: “Төш юрарға өйрәтермен, һәләтең дә бар быға, ә бына киләсәкте үтә күрергә ынтылма!” Заманында уға тап шулай тип имам ҡайныһы ла ныҡытҡан. Барыбер тотмай ул бәғзе ваҡыт ҡайны һүҙен, беләмсе. Бына яңыраҡ ҡына, Фариза еңгәм сәйер бер сиргә һабышып алғас, ҡартәсәйем, шундай бәләне лә күңелем алдан һиҙҙермәнесе, ҡартайыу касафатылыр инде, тип аптыраны. Ә белгәс, хәлде яҙмыштың ыңғайына һыпырып ҡуйманы, ҡыҫылды, ҡаршы сыҡты!

Ултырмаға һирәк йыйылдыҡ уҙған ҡыш. Гуля-Гөлсөм апай ғына кис һайын тиерлек йөрөгән, ҡыҙҙарын эйәртеп. Шунда бер арала Фариза еңгәм уға сер сискән, ахырыһы, буйымда бар, тигән. Илленең өҫтөндәге ҡатын – йөклө? Гуля-Гөлсөм апай башта шикләнгән быға, аҙаҡ ышана яҙып ҡуйған: еңгәнең күңеле болғана, ерле бушҡа кәйефе ҡырылып бара, ти. Яҙға табан, бәпескә йән керер ваҡыт етәрәк, еңгә: “Тибенә, бына үҙең ҡулыңды ҡуйып ҡара!”– тип Гуля-Гөлсөмдө тамам ышандырған. Уңарсы аулаҡ өй “ябылған”, еңгә йәйләүгә йөрөп эшләй башлаған, тегеһе – сөгөлдөргә төшкән. Күпмелер ваҡыттан магазиндамы-ҡайҙа осрашһалар, Гуля-Гөлсөм ни күрә: Фариза еңгә һаман нәп-нәҙек. Әллә ауыры төшөп ҡуйҙымы икән, уф, тип уйлап, һорарға ҡыймай торһа, еңгә быны тағы шаҡ ҡатырған: ”Бишенсе айға киттек, ташмая башланым, күр, – тип, ҡорһағын кирә биреп торған була, ти.

– Фельдшерға күрендеңме? – тип һораған, Гуля-Гөлсөм, аптырағас.

– Барырым әле, декреты кәрәк тәһә...

Ана шул кисте Гуля-Гөлсөм апай ҡабаланып ҡартәсәйемә килеп инде. Һөйләшкәндәрен ишетеп ултырҙым, мейес артында картуф әрсей инем.

– Моғайын, алдаҡ гөмандыр, – тине ҡартәсәйем әллә ниндәй ҡолаҡ ишетмәгән ят телдә.– Бала хыял иткән ҡатындарҙа һирәкләп осрай ул... Йәсәле, өшкөрөп ҡарарғамы икән? Бик көслө доғалар бар-барлыҡҡа, артыҡ тәрәнгә китмәһә... Ниндәй “гөман” икән, ҡайҙа тәрәнгә китә ул? Йән тыныслығым юғалды. Юҡ йомошомдо бар итеп, ҡышын һыу менән ултырып ҡалып төбө тирткән биҙрәне алдым да шуны сүкеттерергә киттем еңгәмдәргә. Ундай эш менән тимерлеккә, Хәйрулла ағайға, барырға тейешмен дә – күрәләтә өйҙәренә йүнәлдем. Еңгәм һауындан ҡайтҡан, өҙә баҫып йорт эштәрен бөтөрөп йөрөй. Тулыланып алған саҡ ҡына, бит остары янып тора, күҙҙәре нурлы – һылыулығы арта төшкән кеүек. Ниңәлер, төшлөктәге ҡояшҡа тура ҡарағандай, күҙемде сылт-сылт йомоп алдым – шулай сағыу матур был ҡатын. Юҡ шул, ауырлы түгел еңгәкәйем, осалары түңәрәк тә, кесе йыһаны буш... “Ағайым күҙ һалһын әле, эшкиндереп булмаҫмы ошоно?”– тип һөйләндем дә биҙрәмде ҡалдырып ҡайтып киттем.

– Ҡартәсәй, еңгәм үҙен-үҙе алдап йөрөй, Гуля-Гөлсөм апай дөрөҫ шикләнә,– тип, йүгереп килеп ингән килеш хәбәр һалдым да, иларға йыйынған ерҙән, күҙ йәштәремде эскә йотоп ебәрҙем: игеҙәктәр бында ине.

– Иртәгә иртүк йәйләүгә барып әйләнербеҙ,– тине ҡартәсәйем сабыр ғына тауыш менән. Бер сама тынысланып, игеҙәктәрҙе эйәртеп, Зөлхизә өләсәйем янына Яңы өйгә йүнәлдем. Мин ике арала шулай кәлеп һалам, ике ил мөнәсәбәттәрен яйға һалыусы илсе шикелле. Улай уҡ тигәс тә, әрләшеп, дәғүәләшеп йөрөүсе юҡсы. Өләсәйем Гөлшәһүрә инәйгә әле лә барғылай, юл ыңғайы ҡартәсәйемә лә һуғыла, уныһының ныҡ күңеле була, ҡоҙағыйын ҡайҙа ултыртырға белмәй. Әммә үҙе Яңы өйгә һирәк аяҡ баҫа, берәй ҙур ваҡиға уңайы менән генә: игеҙәктәр мәктәпкә төшкәндә килгәйне һәм бына яңыраҡ, мин аттестат алған көндө.

Һөйләшкәнсә, таң һыуынан сәй ҡайнатып эскәс тә йәйләүгә тип сыҡтыҡ. Ҡартәсәйем киндер тоҡсайға дарыу үләндәре һалып алды, бер нисә төрлөнән. Бергә ойоштороп бутағас, үләндәргә күкрәк тынын сығарып ихласлап өрә-өрә, доғалар уҡыны, “шөф-шөф” тип шифалы ел ебәреп, тоҡсайҙың ауыҙын бәйләп ҡуйҙы. Йәйләүгә тура һуҡмаҡ Ҡырластау һыртынан бара, мал ҡыуа торған оло юл аҫтараҡ, урауыраҡ. Һыртлау әллә ни текә булмаһа ла, шөрләп ҡуям: ҡабырғанан бүҫелеп-бүҫелеп сыҡҡан яҫмаҡ таштар ҡубаралып килеп төшмәҫ тимә бер саҡ! Юҡ-юҡта былай ҙа ваҡ таштар аяҡ аҫтына тәгәрәп тора...

– Ҡартәсәй, хәтәр, иветә? – тим, шул таштарҙы аҫҡараҡ тәгәрәтеп ебәреп.

– Үҙен тамырҙары менән тотоп торған үлән-ҡыуаҡтар барҙа, ишелмәй ул тау, ҡурҡма.

– Нимә генә инде ул үлән остоғо, бынауындай тау ҡаршында? Ҡартәсәйем шунда нәҙек кенә бер үләнде үрелеп өҙөп алды ла миңә һондо, осонда кескәй генә аҡ сәскәләре лә бар икән.

– Күр, тау тишеп үҫеп сыҡҡан был тәүәккәл үлән, тамырҙары тәрәнгә киткән уның, тау-ташты тотоп тора. Уйлаһаң, хәҙер әйтәһең һин уның исемен.

– Таутотар үләнме? Таутишәрме әтеү?

– Таутишәр шул, тап өҫтөнә баҫтың, отҡором, ҡолоҡасым! Ана нисек оҫта нарыҡлай беҙҙең халыҡ, бәләкәс кенә ҡырағай гөлдөң дә үҙенә тейәр исеме бар.

– Әй, батыр гөл, таутишәр, һинһеҙ ҡалһа, тау нишләр? – тип һамаҡланым да ҡулымдағы сибек һабаҡты ташлы ергә сат йәбешеп үҫкән сәнскеле селек ҡыуағының күләгәһенә ипләп кенә һалып киттем. Ҡартәсәйемдең маҡтауына күңелем үҫеп китте, һуҡмаҡ шулай тар һәм текә булмаһамы, ҡолонсаҡтай һикергәләп тә алыр инем. Тик килешерме миңә, өлгөргән ҡыҙға? Беҙ барып етеүгә, еңгәм иртәнге һауынын тамамлап, биҙрәләрен йыуып түңкәреп кенә тора ине.

– Килен, мыҙыҡараҡ әхирәттәрең эшен ослағансы һөйләшеп алайыҡ әле, – тине лә ҡартәсәйем, ҡайын төбөндәге оҙон яҫы эскәмйәгә барып ултырҙы. Үҙе һынсыл итеп еңгәмдең күҙенә ҡараны, уныһы, ғәйепле кешеләй, ҡарашын ситкә алды.

– Тамсы ла ғәйебең юҡ. – Һүҙһеҙ ҙә аңлай кешене был ҡартәсәйем. – Уңғанлығыңды, тоғролоғоңдо яратам һинең, килен, шуға ла ситтән ҡарап тора алмайым был хәлеңә, – тип дауам итте ҡартәсәйем.– Кил, ултыр яныма.

Фариза еңгә, бала-сағалай, күндәм генә тыңланы. Шунан ҡартәсәйем еңгәмдең яулығын һалдырып, башын һыйпаны, доға уҡып, сәс төптәренә тынын өрҙө лә киренән бәйләп ҡуйҙы. Артабан уның балауыҙ кеүек иреп киткән һылыу кәүҙәһен тотанаҡлы ғына һыпырғылап, көйләп дауаланы: имсе бит ул, эйе, табибә. Устарын еңгәмдең ҡорһағына ҡуйып, йылытҡандай, тотоп торҙо ла, көйләп тәсбих әйтә-әйтә, етәкләп Зәңгәр шишмәгә алып китте. Ә еңгәм, әйтерһең, йоҡлаған? Күҙҙәре асыҡ былай... Ҡартәсәйем уны, галоштарын систереп, ялан аяҡ көйөнә шишмәнең уртаһына индереп баҫтырҙы (үҙе итек кейгәйне: алдан уйлаған, йәй уртаһында нишләп итек кейҙе, тиһәм?), шунан сисенеп, устарына әҙләп-әҙләп һыу алып, доға уҡый-уҡый, башынан ҡойондорорға тотондо. Зәңгәр шишмәнең һыуы һалҡын ғына, ә еңгәм шылт та итмәй түҙә. Бына бер мәлде ҡартәсәйем тауышын шәбәйтеберәк тәҡрарлай башланы: “Гөманың” тигәнен айырам...» Һәм, ниһайәт, Фариза еңгәм, гүйә, йоҡоһонан уянып, ниндәйҙер оло хәсрәте иҫенә төшкәндәй, үкһеп илап ебәрҙе. «Ысҡындырҙы, иншалла!» – тине ҡартәсәйем. Аңлап торам: еңгәм үҙенең сәйер хәстәһенән ҡотолдо. Ә мин “гөман”дың кесе йыһандағы яралғы икәнен аңғарып алдым – боронғосалыр?

Ярға сыҡтылар. Ҡартәсәйем: «Рәхмәт, Зәңгәр шишмә, ҡотоң үҙең менән!» – тине лә, кеҫәһенән тәңкә алып, һыуға һалды, ә еңгәм әллә ҡайҙарға ашығып туҡтамай йүгергән йылғыр тулҡындарға ҡараны ла: «Ағып китте...» – тип моңайып башын эйҙе.

– Ныҡ бул, Фариза килен, Хоҙай һиңә теләгәнеңде бирер! – тинесе шул минутта ҡартәсәйем, күрәҙәлек ҡылғандай? Күҙ алдында булған мөғжизәгә шаһитлыҡ ҡылдым. «Доға ҡөҙрәте, ағын һыу дарманы, ихлас теләк ғәйрәте» – ошондай ябай ҙа, ҡатмарлы ла һүҙҙәр урғылды тел осомда. Әммә өндәшмәнем, бәғзе ваҡыт уйыңды буйыңа һеңдереү хәйерлерәк икәнен беләм дәһә.

Еңгәмдең ошо араларҙа иң теләгәне бала икәнен белә тороп, ҡартәсәйем ниңә булмаҫтайҙы инселәне әле уға?! Аҙна-ун көн үттеме-юҡмы, еңгәм менән Гуля-Гөлсөм апай икәүләп килеп инделәр ҡартәсәйемә. Әсәйем менән мин дә бәрәңге баҡсаһын утап сығып, сәй эсергә инеп кенә тора инек. Беҙҙән сер йәшереп торманылар: «Бер уй беркетеп килдек әле», – тип белгертә һалдылар.

– Әй, Рамай,әй, дыуамал баш улан, һәләк итте бит үҙен, сабыйын да ҡыҙғанып торманы, – әсенеп һамаҡлап алды ҡартәсәйем, ни әйтерҙәрен алдан аңлап торғандай. – Ниәтегеҙ изге, тик...

Ул ошо урында туҡтап ҡалған арала, мин Аҡназар ағайҙың ҡолаҡ төбөнә йоҙроғон ҡундырған ағайҙы күҙ алдыма килтерҙем: башта уның йәшен утынан һәләк булған ҡатынының кәүҙәһе һалынған ылауға ҡатар бәпес күтәреп атлап килгәнен, шунан матәм митингыһындағы баш китерлек ҡылығын, шунан... – юҡ, уның кәүҙәһенең ҡарама ботағында аҫылынып торғанын күрмәнем... Йәш кенә ағай ине, буйға мыҡты, имәндәй. Ҡартәсәйем әйтмешләй, эстән йомшаҡ булғандыр... Туҡмаҡтай ғына сабыйын (ҡыҙ бала, ти) үкһеҙ йәтим итеп, олоғайып бөткән сирләшкә әсәһе ҡулына ҡалдырып китмәҫкә ине! Былтыр, теге йәшенле йәйҙән һуң күп тигәндә бер ай үткәс, булды ул фажиғәле хәл. Инде ҡыҙсыҡ атлап йөрөйҙөр. Теле лә асылғандыр? Минең телем “атай” тип асылғайны...

– Тик силсәүит нимә әйтер?– тип ослап ҡуйҙы ҡарт әсәйем.

– Сәмиғуллиным әйтә, тулы ғаиләгә, тормошо етеш кенә булһа, тәрбиәгә бала алырға закон рөхсәт итә, ти. – Гуля-Гөлсөм апай уйынса, Сәмиғуллин – торғаны бер донъя тотҡаһы.

Тулы ғаилә – ирле-бисәле, тимәк, быны беләм... Һүҙ – иң көслө ҡорал, тип белмәй әйтмәгәндәр, көтмәгәндә иң ауыртҡан ереңә килтереп бәрә ул, ҡылыстай киҫә, күҫәктәй дөмбәҫләй: беҙҙең ғаилә тулы түгел шул, атайыбыҙ бергә булмағас. Бөтәү ярам тағы асылды, тағы ҡанһыраны. Хәҙер-хәҙер, тәрән итеп тын алам да баҫам әрнеүемде.