Ҡатындар - 46

– Эйе, төркиҙәр шулай йөрөтә. Бөгөнгә етеп торор. – Люся китергә йыйынды. Һәм, бик мөһим һүҙен онотҡандай, туҡтап ҡалды ла һораны:

– Илфат исеме нимәне аңлата?

– Ил – страна, фат – белмәйем, – тине Илфат, уңайһыҙланып.

– Ә мин белям! – Люся бала кеүек ҡыуанды, һикергәләп алды: – ғәрәп һүҙе – «дуҫлыҡ» тигән мәғәнәлә.

– Ай, былбылым... Дуҫлыҡ?! – Илфат һоҡланып бер булды ҡыҙға. – Төркиҙәр тиһең, беҙҙеңсә лә арыу һуҡалайһың?

– Бер Рәсәйҙә йәшәйбеҙ. – Люся шулай тип кенә ҡуйҙы. – Ә Афғанстанда дәүләт теле икәү: дари һәм пушту. Халыҡтың яртыһы – дари, өстән бер өлөшө – пушту, 15 проценты самаһы үзбәк телендә аралаша. Һөйләштәр иһә утыҙлаған: хазар, тажиҡ, төркмән диалекттары һәм башҡалар – бына уларын тотош белеп бөтөрлөк түгел. Дари – фарсы, пушту – иран теленә яҡын.

– Ҡайҙан шул тиклем белә икән, үҙе мәрйә. Шәреҡ ҡыҙы булһа, бер ғәжәп? – тип ҡат-ҡат ғәжәпләнде Илфат, ҡыҙ күҙҙән юғалып байтаҡ ваҡыт үткәс тә.

– Телдәрҙе өйрәнә башлаһаң, улар бер-береһенә эйәреп сиселә башлай. Мин бөгөн бер асыш яһаным әле, мырҙам.

– Асыш?

– Эйе. Люсяның миңә кереп барыуы һинең арҡаңда, егет.

– Шундай аҡыллы ҡыҙмы, миңәме, ҡараймы? – тип теҙеп китте Илфат. Ҡыйыу ғына егет үҙе, нимәгә шөрләп төштө?

– Тупаҫыраҡ булһа ла, бер мәҡәл бар: алтын башлы ҡатындан баҡа башлы ир яҡшы, тигән. Мин ул һүҙҙе өнәмәйем, һине нығытыр өсөн генә әйтәм. Алтын ҡуллы егет икәнеңде онотма, бортмеханик! Люся маһая башлаһа, техник терминдар менән атака яһарһың. Әлбиттә, күп белә, тарихты һыу кеүек эскән... Әммә һин ебемә!

– Есть, товарищ командир!

Муса Таминдаров экипажы яңы МИ-8-гә күсеп ултырҙы. Ә афғанда хәлдәр йылдан-йыл ҡатмарлаша. Хөкүмәткә ҡаршы баш күтәреүселәргә Пакистан аша АҠШ-тан, Ҡытайҙан заманса хәрби техника килеп тулды. Әлеге лә баяғы, Америка менән Рәсәй ҡоралы көс һынаша ғәмәлдә. Полктарының Джалалабад аэродромында урынлашыуына йөҙ түгел, мең ҡабат Аллаға рәхмәт уҡығандыр Муса һәм иптәштәре. Ҡандагарҙа ҡыштың үҙәккә үтмәле һалҡын, йәйҙең көйҙөргөс эҫе икәнен, ҡом бурандары уйнағанын беләләр, ә бында субтропик климат – еңелерәк.

Ерҙә лә, күктә лә ҡыҙыу һуғыш бара. СССР-ҙан өҫтәмә көс баштараҡ булғанса унар меңләп түгел, йөҙәр меңләп индерелә, транспорт һәм хәрби вертолеттар, самолеттар, бронетехника артҡандан-арта. Бына-бына фетнәселәр еңелер ҙә совет ғәскәренә иленә ҡайтырға приказ килер кеүек. Әммә алыш дауам итә. Батыр йөрәкле боронғо халыҡ бер-береһенә ҡаршы үлемесле ут яуҙыра. Арала – беҙҙекеләр.

Хәрби оҫталыҡтың яңы ысулдары ҡулланыла, генералдар ҙа штабта тик ултырмай. Вертолеттар «вертушка» тигән тактикаға эйә булды. Ҙур булмаған, йор хәрәкәтле МИ-8-ҙәр өсөн был бик отошло: бер-береһенән 1000 – 1500 метр ара ҡалдырып, түңәрәк хасил итеп осалар, бер борт һөжүмгә ингәндә лә, кире ҡайтҡанда ла, икенсеһе алмашҡа әҙер тора. Был дошман позицияһында тарҡаулыҡ тыуҙыра, төҙәп атырға ҡамасаулай һәм, әлбиттә, психологик атака булып та тора. Тарлауыҡтарҙа алышырға тура килгәндә, ҡош тубы кеүек теҙелеп осоу уңайлыраҡ. Мусаларҙың вертолеты базаға иләктәй тишкәкләнеп ҡайтҡыланы. Бер шулай Пакистанға илткән шоссе юл өҫтөнән Ҡабулға осоп баралар, бортта – мехпехота һалдаттарына эпикировка, осоусыларға шлемдар, бронежилеттар. Бына бер ваҡыт вертолетҡа атырға тотондолар. Экипаж бейеккәрәк күтәрелде, тиҙлекте арттырҙы. Ҡоламанылар. Әммә командир машинаның күп ерҙән тишелгәнен белә: бортта ел уйнай, аҫҡа күҙ һалһаң, ер күренә, тишектән аяғыңды тығып ҡарарға булыр ине, мәле ул түгел... Базаға килеп төшкәс, тикшереп сыҡтылар: 20 тишек! Алла һаҡлаған, тип кенә аңлатырға була был осраҡта.

Күпте күрҙе, күпте кисерҙе Муса Таминдаров афғанда.«Ниҙәр генә күрмәй, ниҙәр белмәй ир-егеткәй менән ат башы» тигән мәшһүр йырҙы ул эсенән генә «вертолетҡай менән ир башы» тип тә йырлағыланы, кәйефе килгәндә.

1984-тә һынылыш булыр кеүек ине был конфликтта. Беҙҙең ғәскәр бермә-бер күбәйҙе. Күп афғандар Пакистанға ҡасты, бында фетнәселәрҙең ҡораллы көстәре генә ҡалды кеүек. Тауҙағы ҡәлғәләре бомбаға тотола, ҡышлаҡтар ер менән тигеҙләнә, беҙҙең һалдаттар әйткәнсә, үтекләнә.

Тишкәкләнгән вертолеттарын ямаған арала тағы саҡ ҡына ял итеп алды Мусаның экипажы. Илфат Люсяның Ҡабулда икәнен белә ине, эҙләп тапты. Сварка минең эш түгел, движоктарым сәғәт кеүек эшләй, тип ҡабатлай ҙа йүгерә ҡыҙ янына, йәнәһе, пуштун теле менән бик ныҡ ҡыҙыҡһынып киткән берәү.

Шул арала гарнизонға «Афған йырҙары циклы» тигән концерт менән Александр Розенбаум килде. Гитара тотоп сәхнәгә сыҡҡас, ул ҡыҫҡа ғына телмәр тотто: «Ике Афғанстан бар: ҡаһарман кешеләр иле һәм беҙҙең егеттәрҙе үлтергән ил...» – тигән һүҙҙәре хәтергә уйылды. Ә бер йыры бигерәк тетрәндерҙе:

«В Авганистане в «черном тюльпане»,

С водкой в стакане мы, молча, плывем над землей.

Скорбная птица через границу

К русским зарницам несет ребятишек домой..»

Күҙ ҡырыйы менән генә тирә-яғындағы һалдаттарға ҡараштырҙы Муса: күптәре илай. Бында бит гел хәрби белем алған, сыныҡҡан ирҙәр килмәгән, һалдатҡа саҡ алынған егеттәр, 18 – 20 йәшлектәр әҙ түгел. Һуғыш тамуғынан тәндәре ғәрипләнмәй ҡайтҡанда ла, рухтары ҡыйралмаҫ, аңдары сыуалмаҫ тимә. БТР-ҙа сик буйлап барғанда, ҡоралһыҙ-ниһеҙ афған ғаиләһен – ишәк етәкләнгән ҡартты, бала эйәрткән ҡатынды – юл ыңғайы ғына атып киткән бәғзе һалдаттарҙың башы-күңеле төҙөк тип әйтеп буламы?!

Ә «черный тюльпан» тип АН-12 самолетын атайҙар. Ул һәләк булған һалдаттарыбыҙҙы совет сигенә ташый. Нейлон тоҡтарҙа, цинк табуттарҙа... Улдарының йөҙөн түгел, кәфен эсендәге кәүҙәһен дә күрә-ҡағыла, түшенә ҡапланып илай ҙа алмай ғәзиздәре! Мусаға ла һәләк булғандарҙы бортына тейәп базаға алып ҡайтырға бер генә тапҡыр тура килмәне. Әммә «ҡара ләлә» – үҙе тотош бер ҡәберлек бит: ҡат-ҡат теҙеп ҡуйылған табуттар, мәйет еҫе – күҙ алдынан мәңге китмәҫлек күренеш. Ҡайһы бер табутта мәрхүмдең тотош кәүҙәһе лә юҡ, бәғзе ағзаһы ғына – шуны белеү генә лә күтәрә алмаҫлыҡ ғазап, ә күтәрәһең, сараһыҙҙан...

Кемдең кеме генә юҡ һуғыш ҡырында? Хәйер, тыныс тормошта ла шулай. Концерттан һуң тамашасылар төрлө төркөмгә бүленеште. Илфат менән Люся һымаҡтар парланышып таралды. Яңғыҙ ярый торған Муса янына ҡупшы кейенгән һылыу ғына ҡатын килеп туҡтаны ла, баштан-аяҡ һөҙөп ҡарап сыҡҡас, шиҡандарға тотондо

– Капитан (яңыраҡ алғайны был званиены), пройдемся?

– Я по войне хожу, каждую минуту. – Муса уйлап торғанын тышҡа сығарҙы.

– Как поэтично! Меня зовут Ника – богиня победы, то есть, а вас?

– Капитан Таминдаров.

– Как официально... Я просто хотела герою чеки предложить, могу устроить.

– То есть вы – «чекистка»? Спасибо, не нужно. Внешпосылторг чектары менән дә түләйҙәр ине беҙҙең хәрбиҙәргә ҡай саҡ, шул өлкәнән булып сыҡты был ханым.

– Жене подарок не увезете? – Ника һаман сигенмәне. – У такого джигита, наверное, жена точно есть? Вы такой колоритный мужчина! Эти раскосые глаза, а взгляд, что острие бритвы, о, боже! Я не устою...– тип килеп һыйынмаһынмы ҡатын. – Муса ҡатып ҡалды. – Что, слабо! – Никаның сәменә тейҙе, күрәһең, егеттең ҡырыҫлығы, боролдо ла китеп барҙы. Уның: – Дикарь, солдафон! – тип һөйләнгәнен афған еле түкмәй-сәсмәй килтереп еткерҙе. – Туземец!

Какая ты богиня, обыкновенная ППЖ, тип уйлап, Муса ытырғанып яурындарын һелкетеп ҡуйҙы. Үҙе тағы ҡыҙғанды ла берсә был матур ҡатынды. Бер төркөм янынан үтешләй, хәбәрҙәренә ҡолаҡ һалды: «Опий, доза, дурь», – тип ҡаңғырышалар... Икенсе төркөмдә ҡыҙып-ҡыҙып һөйләшәләр: «Афған... Андропов, Черненко, Корея... «Боинг»... «– Өҙөк-йыртыҡ ишетелһә лә, Муса был егеттәрҙең ни хаҡында һүҙ йөрөтөүҙәрен аңлай. Былтыр көҙ, сентябрҙә, Нью-Йорктан Сеулға осҡан Корея самолеты – «Боинг-747», ниндәйҙер сәбәп арҡаһында маршрутынан тайпылып, совет территорияһына сыға, Сахалин күгендә оса, беҙҙең истребителдәр уны бәреп төшөрә. Хәрби летчик Муса аңлай: граждандар авиацияһының флагманы булған дәү «Боинг»ты разведка самолеты менән бутау мөмкин түгел. 269 кеше һәләк булған! Советтар Союзы тигән ғәзиз Ватанда ниҙәр күстәрелә, халыҡ нисек тын ала икән? Их, ҡайтырға ине тиҙерәк, егеттәрҙе афғандан алып сығырға, өйҙә үҙебеҙҙең мөҡәддәс бурыстарыбыҙ – илебеҙҙе сәскә атттырыу көтә. Шулай ярһыны Мусаның йөрәге, ә аҡылы сабырлыҡҡа өндәне: уға приказ бирелгән, үтәргә тейеш!

Иртәгәһенә капитан Таминдаров экипажына тағы яңы вертолет бирҙеләр: «Ваш дуршлаг на запчасти разобрали, корпус ни к черту», – тип аңлаттылар. Үҙенең ғәйебен тоймаһа ла, Мусаға ауыр булды быны ишетеүе, өс йыл эсендә өсөнсө вертолетҡа күсеп ултыра экипажы. Шунда уҡ задание ла бирелде: Панджшер үҙәнендә тупланған мөжәһиттәрҙе бомбаға тоторға. Дүрт вертолет бер сафта шунда осто. Ул төбәктәге тауҙар, тәбиғәт тарафынан киҫмә таштар менән махсус бурап төҙөлгән кеүек нығытмалар, боҫоп атышырға уңайлы эре-эре һуйыр таштар, тау ҡыраздарындағы йәшерен һуҡмаҡтар, артылыштар дошмандар менән тулған. Улар, әйтерһең дә, мең башлы дейеү – бер башын сабып өҙһәң, урынына тағы әллә нисәү үҫеп сыға... Ғәмәлдә, хөкүмәткә ҡаршы баш күтәреүселәрҙең күпселеге ябай әҙәмдәр һәм уларҙың ояһын тәүҙә беҙҙең зениткалар дөмбәҫләй, уның артынса авиация ракета-бомба һөжүмен аса, күк асылыу менән танктар, БМП, БТРС-тар, мотопехота ут сәсә – кешеләр, мал-тыуар, баҡсалар, арыҡтар – бөтәһе көлгә әйләнә. Беҙҙең һалдаттар йөҙәрләп, афғандар меңәрләп һәләк була.

Шул көндө Муса Таминдаров яҙмышындағы хәтәр ҙә, ғәжәйеп тә ваҡиғаға тарыны.

...Үҙе киң, үҙе оҙон тарлауыҡҡа барып инделәр. Аҫта ҡайһылыр дәүерҙәрҙә, бәлки, ҙур йылға аҡҡандыр, хәҙер унда эркелеп таштар ята, улар өҫтән яуған бомбаларҙан тетрәп ярыла ла, гүйә, ҡуҙғалып аға башлай. Таш йылға аға! Меңәр йылдар ҡорғаҡһып ятҡан үҙән ҡанға сума...

Атышҡан, маневр яһаған арала Муса күрә: күрше вертолет һауала уҡ шартлап, янып-сәсрәп бөттө. Бына уның бортына ла сират етте: ҡойроҡ балкаһы шырпы кеүек һынып төштө, тимер ҡоштоң суҡышы ҡапыл өҫкә күтәрелде лә, күктә тәкмәс әйләнеп, аҫҡа кәйелде. Муса турбиналарҙың бер көйгә һыҙғырыуын айырым-асыҡ ишетте. «Вертолетты ултыртыу мөмкин түгел, ауабыҙ!» – тип эфирға хәбәр итте, координаттарын тапшырҙы. Илфаттың: «Командир!», стрелок егеттең «Мама!» тигән һөрәндәрен ишетеүгә, аңын юғалтты: әллә нисә урындан тән есемен йыртып ингән ҡурғашты тойоп ҡына ҡалды ла...

Күҙен асһа, ярым ҡараңғы таш ҡыуышта ята. Мөйөштәрәк усаҡ яна, һандалда тимер сүкейҙәрме: даңҡ-даңҡ, саңҡ-саңҡ... Ҡуҙғалырға итте, хәле етмәне, ыңғырашып, ятҡан еренә кире һеңеште. Усаҡ яғында бер һынды күргәндәй итте, шул ҡуҙғалып, уның янына яҡынайҙы.

– Әссәләмәғәләйкүм, шурави. Мәйлең-мәйлең, – тип ҡуҙғалмаҫҡа ишара бирҙе ҡыуыш хужаһы.

– Вәғәләйкүм әссәләм, нике, – хужаның оло йәштәге афғанлы икәнен сырамытып, шулай өндәште Муса, телен көс-хәл менән әйләндереп.

– Имандари, аскари шурави! – ҡарттың тауышында ғәжәпләнеү ҡатыш һөйөнөү һиҙелде. – Дари, пушту? – ҡайһы телде аңлауын белеште.

– Үзбәк, пушту, – тине лә Муса, – мин – башҡорт, мосолман, – тип өҫтәне.

– Әлхәмдүлүлләһи! – ҡарт шыбырлап ҡына доға уҡып алды һәм Мусаға күп һөйләшмәҫкә ҡушып ымланы.

Ҡаҡ иҙәндә түгел, ә дүрт аяҡлы тәпәш кенә һике ишаратында ята икән Муса. Башҡа урын-ер күренмәй, ят бер кешене хужа шулай хөрмәт иткән?

Ҡарт уға ҡайнар сәй килтереп эсергәс, йоҡлап та китте. Төш күрҙе. Имеш, ул Толпарсыҡҡанда һыу инә, үҙе ярҙағы ҡыҙҙы күҙәтә. Уныһы сәсен тарап, толомлап үреп ултыра. Шул мәл ҡурҡыныс бер һыу кәрәмәте йөҙөп килеп сыҡты ла егеттең аяғынан эләктереп алды. Аҫҡа өҫтөрәй бит был, ысҡынырлыҡ түгел. Ярға табан йөҙөргә тырмаша ла, юҡ, теге форсат бирмәй, төпкәрәк һөйрәй. Ә ҡыҙ һаман толомон үреү менән мәшғүл, егет яғына күҙ ҙә һалмай. Зөһрәһе бит! Муса асырғанып ҡысҡыра: «Йолдызым! Таң чуагым!»

– Кунак, кунак! – Был сәйер төштән хужа йолдо. Ҡалҡынды, баяғы сәйҙәнме, кәр кергән ине әҙерәк. Ҡарт уның эргәһенә килеп ултырҙы, көлсә һындырып тотторҙо, тағы сәй эсерҙе. Шунан, һорағанын да көтмәй, һөйләп бирҙе Мусаның нисек был таш ҡыуышҡа килеп эләгеүен. Вертолеттары тарлауыҡта уҡ түгел, саҡ ҡына ситтәрәк, ни мөғжизә менәндер һаман аҫты өҫкә килмәй ағып ятҡан арыҡ быуаһына барып ҡолаған икән. Һыуға терәлгәнгәме, янып китмәгән. Ҡарт уны алыш тынғас, таң алдынан барып тапҡан. Осраҡлы рәүештә юлыҡҡан, һыу алырға төшкәндә. Яраланған ғына икәнен күргәс, һушһыҙ егетте, күтәргәндә күтәреп, һөйрәгәндә һөйрәп, ҡыуышына алып ҡайтҡан. Өс көн иҫ белмәй ятҡан Муса ошо һикелә. Үҙен һәрмәштереп ҡарарға тотонғайны, балтырына тейеү менән ызғырып ебәрҙе. Ҡарт өлтөрәп килә һалып етте, сепрәк менән уралған башына ымлап, әйтте: «Салма!» Шунан тотош сисенергә ҡушты. Сисенгәс, кейемен ҡағып-һуғып, тиҫкәреһен әйләндереп усаҡҡа яҡын ғына урынға элеп ҡуйҙы. Еҙ тасҡа йылымыс һыу һалып килтерҙе, бәрәкәтле тотон, тип аңлатып, йыуынырға өндәне. Муса башта бит-ҡулын, шунан эсен-түшен, иң аҙаҡ аяҡтарын сайҡаны, ҡарт, хуплағандай, баш ҡаҡҡылап эргәһендә торҙо, арҡаһын йыуышты.

Инәнән-тыума яланғас егетте етәкләп усаҡ янына, яҡтыраҡҡа, алып барып баҫтырҙы ла иғтибарлап һәр ағзаһын тотҡолап, һыпырғылап ҡарап сыҡты. Аптырабыраҡ ҡалһа ла, Муса ҡарышманы. «Ҡара, нике, ҡара», – тип йөпләне хатта. «Нике» тигәне пуштунса «олатай» була инде. Хужаға бик оҡшаны был мөғәмәлә, сөнки ул пуштун ҡарты булып сыҡты, башта уйлағанса, үзбәк йә төркмән түгел. Тәнен ентекләп тикшереп бөткәс, нике ҡапыл ғына һул аяғының һум итенә тотош биш бармағы менән килтереп баҫты. Муса саҡ иҫен юйманы, шулай ауыртты. Һүрән яҡтылыҡта күреп тә булмай шул: ҡайһы төшөң шешкән йә нишләгән. Ике яҡлап ҡабырғаларын усы менән гөпөлдәтеп һуҡҡайны, егет йүткерә башланы, ауыҙына ҡан тәме иткән шыйыҡса тулды. Хәрбиҙәргә медицина буйынса ла күпмелер белем бирәләр, ашығыс ярҙам күнекмәләрен өйрәтәләр, шуға ла Муса аңланы: балтырында яраһы тире аҫтында эренләп елһегән, гангрена ҡурҡынысы янай, ә күкрәк ситлегендәге ғиллә яманыраҡ – үпкә тишелдеме икән? Нике ҡабырға араһындағы ямалған тишеккә ымлап, бысаҡ күрһәтте, ошоно утта ҡыҙҙырып баҫып ҡанды тымыҙҙым, тигәнде аңғартты. Аяҡтағы шеште лә ярырға, ҡыҙған тимер баҫырға кәрәк – быға егет һүҙһеҙ ризалашты. Ҡарт шыйыҡ ҡына өйрә эсерҙе. Өс көн тәғәм ризыҡ ҡапмағас, әҙләп кенә ашата. Шунан үлән төнәтмәһе бирҙе лә усаҡтағы ҡып-ҡыҙыл күмерҙәр араһына яҫы йәпле бысаҡты тыҡты. Артабан, өс-дүрт сыра тоҡандырып, шул яҡтыла нәҙек кенә үткер бәке менән егеттең балтырындағы яраны телеп ебәрҙе. Ниндәйҙер һалҡын шыйыҡса менән сайҡағас, теге ҙур бысаҡты уттан алды...

Уянып китеүенә таң атҡайны. Йоҡлағанмы, аңһыҙ ятҡанмы – белмәй. Был ҡыуышта ике урында кескенә тәҙрә ишараттары бар, имеш, шуларҙан яҡты һирпелә, таңдарҙа ғына була торған саф һауа бөркөлә.

Нике күренмәй. Моғайын, һыуға йә ризыҡ йүнләп киткәндер. Ярай ҙа, ҡайтып инһә?! Осрай ҡалһа, шуравиҙар унан һин кем, шеитмы әллә сөнниме, пуштунмы-кемме, тип һорап тормаясаҡ...

– Нике, иншалла! – тип ҡаршыланы ҡыуыш хужаһын Муса. Ҡыуанысын йәшермәне.

Тыныс тормошта әҙәмдәр үҙ туғанынан да сителә, әллә ниндәй ваҡ низағтар менән ҡыйыша, ә һәр һулышың һуңғы булыуы ихтимал шарттарҙа йәшәүҙең генә түгел, дуҫлыҡтың, кешесә аралашыуҙың баһаһы йөҙләтә (кем хисаплаған?!), бәлки, меңләтә арта. Бына уның, Толпарлы егетенең, ҡаҙаҡ менән башҡорт балаһының, сит-ят илгә үҙ тәртибен урынлашырға килгән аскари шуравиҙың, әлеге афған ҡартынан да яҡын күргән кеме бар был минутта?

– Бөгөн алыш-атыш булмаҫ кеүек, ике яҡ ғәскәре лә ҡорал туплай, яралыларын йыйнай булыр. Мәйеттәрҙе ер ҡуйынына һалыу ҙа зарур... Муса, (ҡарт уға исеме менән өндәшә башланы) һине һил мәлдә шуравиҙар һуҡмағына төшөрөп ҡуйырға ниәтем. Кискәрәк. Тәғәмләнеп алайыҡ. Мин, бына, партизандар янына барып, ризыҡ төйнәп килдем, тимер һауыт-һаба, бысаҡ-бәкегә алмаштырып. Күрәһеңдер, тимерсе мин, тирә-яҡ шулай тип йөрөтә, исемемде лә онотоп бөткәндәр. Жәүәт атлымын, йәғни – мәңгелек, оҙон ғүмерле. Көнөм бөтмәгәс, йәшәйем һаман... Үҙем барғас, бөгөн ҡыуышҡа килеүсе булмаҫтыр, ял ит, мин һиңә, йәш кешегә, оло инсандан дәғүәт уҡырмын. Башымдан кискәндәрҙе һөйләрмен, уларҙың бәғзеһен ошо таш диуар ғына ишеткән. – Шулай тип, ҡулдарын йәйеп ебәрҙе ҡарт һәм ыңғайына эргәләге стенаға ҡуша беркетелгән кәштәгә бөркәлгән бер ябыуҙы яңылыш эләктереп төшөрҙө. Ҡарт та, Муса ла икеһе бер юлы: «Бәрәкалла!» – тип ҡысҡырҙы. Ҡарт изге күренешкә табынды, гүйә, ә Мусаның теленә ирекһеҙҙән өләсәһенең ғәжәпләнгәндә мотлаҡ әйтә торған һүҙе килеп инде. Кәштәлә алтынһыу һары нур сәсеп, ҡанаттары ҡаушырылған, һомғол муйынлы, ҙур ҡара күҙле ҡош баҫып тора ине.

– Ҡош?! – тине Муса, үҙ күҙенә үҙе ышанмай. – Әкиәти алтын ҡош!

– Һомайғош. Алтын түгел, еҙ.

– Һомайғош? Беҙҙең халыҡта уның хаҡында легендалар бар. Самрау батша ҡыҙы Һомай...

Муса, белгәненсә, ҡолағына эләгеп ҡалғандарҙы һөйләне.

– Ә мин үҙебеҙҙең нәҫел бәйәне тип иҫтә йөрөтәм, иң кәрәкле һөнәри ҡорамалымды һәм ошо ҡомартҡыны ғына йөкмәп күпме күсендем мин илдәге фетнәләр арҡаһында. Ғаиләм ҡырылды... Кемдең ҡоралынан – бер Аллаһ белә. Һиндиҡуш тауҙарында ине төйәгебеҙ, Ҡытай сигендәрәк. Иранда ла пуштун тамыры барлығы мәғлүм. Борон-борондан йәшәгән пуштундар, беҙҙең мөйтән ырыуы.

– Мөйтән? Ишеткәнем бар кеүек. Башҡорттарҙа ла әүәл ундарса ырыу булған. Табындар, үҫәргәндәр, меңдәр... Мөйтән?.. – Муса был таныш һүҙҙе тағы ҡабатланы ла, тимерсе ҡарттың тауышына эйәреп, уның хәтер күленә сумды.

...Джирга* иғлан ителгән. Халыҡ түңәрәк ҡороп ултырышҡан. Пуштундарҙың йәшәйеш ҡағиҙәләре теркәлгән «пуштунвали» ҡабул ителә – ул, ант биргәндәй, дәррәү ҡабатлап раҫлана һәм ырыу менән идара итеү ҡанунына әүерелә.

– Ғәйрәт! (Ғорурлыҡ)

– Намус!

– Иман! – Истикамат! (Маҡсат)

– Мусават! (Тиңлек).

– Был ҡануниәт, – тип тәҡрарлай ҡор башы, – беҙҙең халыҡ Ислам динен ҡабул иткәнсә үк ғәмәлдә булған һәм буласаҡ. Ҡөрьән-Кәрим – Аллаһыбыҙ һүҙҙәре яҙылған Китабыбыҙ, беҙ Раббыбыҙ ихтыярын тайпылышһыҙ үтәйбеҙ. Ә пуштунвали – ғөрөф-ғәҙәттәребеҙ ҡағиҙәһе, ырыуыбыҙҙың имандари тотҡаһы, уны үтәмәү – енәйәт. Мөйтән ырыуы өсөн намыҫ – һәр төрлө байлыҡтан ҡәҙерлерәк! Намыҫыңды юғалтҡансы, башыңды юғалт!

Халыҡ әкренләп тыныслана. Йыйындағылар ҡунаҡсыллыҡ йолаһын тәфсирләп телгә ала. Шунан тағы ярһып фекер алышырға тотоналар – дошманға ҡон ҡайтарыу тапҡырында...

Ниһайәт, уй ҡеүәһе менән әүәл дәүерҙәргә ҡайтып, хәтер яңыртыу башлана. Бер нисә көн барған йыйында был – мотлаҡ күренеш. Хәтер бағыусы тәғәйен аҡһаҡалы бар ырыуҙың, был да ҡаҡшамаҫ йола: ул, түңәрәк уртаһына сығып ултырып, көйләберәк һөйләп, тарих байҡай. Һомай... ...Заратуштра... Будда... Аллаһ Тәғәлә, Пәйғәмбәребеҙ Мөхәммәт илә Күктән төшөрөлгән Ҡөрьән-Кәрим – быуаттар быуын-быуын хәтер таҫмаһына үрелә, онотолмай-юғалмай баулана.

«Һомай-Һомай-Һомай...» Ҡайҙандыр иҫ китмәле моңло йыр ишетелә. Шишмә сылтырай. Ҡояшлы йылы көн. Сәскә атҡан йүкәләрҙән иҫерткес бал еҫе аңҡый. Безелдәшеп бал ҡорттары оса. Муса Зәңгәр шишмә буйындағы бер ҡалҡыулыҡта ултыра, тәбиғәт хозурлығына хушлана. Бер мәл ҡапыл күкте болот ҡапланы, ел ҡупты. Ҡараһа, ҡалҡыулыҡ итәгендә йыландар мыжғыша, шул саҡ улар ҡырына өс башлы аждаһа осоп килеп төштө – шул икән ҡояшты ҡаплаусы.

«...Бер йәш бала тыуғанда, аның тауышы килгәндә, күктә осҡан дейеүҙәр бары ҡолап төшкәйне,»* – тип ыҫылдаша йыландар, шунда уҡ пәйҙә булған яуыз Ҡәһҡәһә менән Әзрәкә мәкер ҡоралар: хәҙер теге бала үҫкән, ул – Урал батыр, хәйләһеҙ еңеп булмаясаҡ. Хыянатсы Шүлгәнде, Уралдың игеҙәген, үҙ яҡтарына ауҙарырға, Зәрҡүм менән икеһен Күк Тәңреһе Самрау батша һарайына ебәрергә, Ҡояш ҡыҙы Һомайҙы арбаһын да Аҡбуҙат менән булат ҡылысты ҡулға төшөрһөн, тип.

Муса, имеш, Урал батырҙы эҙләп китмәк, тегеләрҙең хаслығын асмаҡ. Тик урынынан ҡуба алмай, аяҡ-ҡулын ҡуҙғата алмаҫ хәлдә. Һөрәнләргә тотондо: «Урал! Урал!!!» Батыр ишетте, ниһайәт, яуыз дошмандар менән алыша башланы. Булат ҡылысын уңға һелтәй, һулға – ҡыра ғына дейеүҙәрҙе!

– Муса, ас күҙеңде, Муса! – Бәй, һүҙ бәүенә ойоп, төшәнеүе, имеш.

– Урал батыр, Һомайғош, – тине, тамам уянып та бөтмәҫтән.

– Пуштундарҙың хәтере тәрән ул, иҫләй китһәң. Мөйтән ырыуы борон-борон заманда Урал тигән тау аръяғынан күсеп килгән, тигән бәйән дә бар... Ваҡыт тар. Йыйынайыҡ. Һиңә берәй иҫтәлекле бүләк биргем килә, бындай осрашыу ғүмерҙә бер була бит. Иң ғәжәбе, Муса, һинең пуштун телен аңлауың. Бәлки, ошо арауыҡ мине аҡылдан яҙыуҙан ҡотҡарғандыр, иншалла.

Шул саҡ яҡында ғына таш тәгәрәгән, һөйләшкән тауыш ишетелде, икеһе лә һағайҙы. Ҡарт Мусаны ҡыуыштың иң ҡараңғы төпкө мөйөшөнә етәкләне, стенанан ике киҫмә ташты йәпле генә итеп алды ла эскә индереп бикләне. Килеүселәрҙең тауышы ишетелеп тора, тимерсе ҡартҡа ауған вертолет-самолеттарҙан киҫеп алынған тимер-томор килтергәндәр икән. Көнкүреш кәрәк-ярағы, хәнйәр, бысаҡ сүкергә ҡуштылар. Берәүһе, ҡылыс ҡойоп бир, тип үтенде.

Әлдә оҙаҡ торманылар. Шул арала Муса үҙе бикләнгән тар ғына урынға күҙ һалды: келәт һымаҡ икән, нимә генә юҡ – тас-биҙрә, көрәк-тәпке, балта, һабан төрәненә тиклем бар. Кемгә кәрәк инде был төрән, тип әсенеп уйлап алды.

Йәйге томра баҫыла төшкәс, Ай ҡалҡҡансы, юлландылар. Тимерсе ҡарт келәтенә тағы бер ҡош статуяһын йәшереп ҡуйған икән, шуны бирҙе: «Быныһы – күсермә, бәләкәсерәк яһаным. Тегеһе – ырыу мөлкәте, әлмисаҡтан ҡалған ҡомартҡы», – тине. Муса алмашҡа гелән кеҫәһендә йөрөткән йәлпәк тимер шкаликты бүләк итергә уҡталғайны, ҡарт йылмайып кире ҡаҡты: «Үҙеңә кәрәгер, һыу-фәлән һалырға йәпле бит. Мин ни – тимерсе ҡарт, ундай һауыттарҙы күп эшләнем, тимерселек беҙҙең нәҫел һөнәре. Был тирәлә, тарлауыҡ төбөндә күпме тимер-томор ята, беләһең. Һиңә инселәгән Һомайғошто ла ошо ҡыуышта яһаным, ҡомартҡы юғалып-фәлән ҡуйһа, тип. Раббым һаҡлай әлегә...»

Капитан Муса Таминдаровҡа разведчиктар килеп юлыҡты. Эскадрилья штабынан тура Ҡандагарҙағы аэропортта урынлашҡан госпиталгә оҙаттылар, унан – Үзбәкстанға, Ташкент ҡалаһындағыһына. Бүтәнсә хәрби хеҙмәткә яраҡлы булмаҫын белгәндәрҙер.

Шунда саҡта, бына ҡайҙа килергә кәрәк теге Люсяға, тип уйлап та өлгөрмәне, күҙенә күренәме әллә: ҡаршыһына килде лә баҫты ул ҡыҙ. Эргәһендә – Илфат!

– Бортарь, стрелок иҫәнме? – Тәүге һүҙе шул булды.

– Иҫән, командир. Бер ҡолағымдың япрағы саҡ өҙөлөп төшмәй һәлберәп тора ине, ти, теккәндәр. Ул инде башҡа экипажда оса. Мин...

– Люся һылыу, һин дә бындаһың? Һине иҫләп кенә тороуым ине, ысын, – тине лә Муса өҫтәп ҡуйыуҙы кәрәк тапты: – Ишетеп ятам, ниндәй генә телдә һөйләшмәйҙәр бында, ҡайһы ғына милләт юҡ.

– Мин тап шуға күрә килгәйнем дә. Илфатты осратырмын, тимәгәйнем... ошо хәлдә. Саҡ ҡулһыҙ ҡалмаған, соколик мой.

– Соколик түгел инде, сокол, бөркөт!

– Командир, беҙгә парашюттан ырғырға приказ бирелгәс, ырғыныҡ. Һин бортты һаман ташламаның, тарлауыҡ боролошонда күҙҙән юғалттыҡ. Стрелок парашютын асмай ҙа асмай, томоролоп аҫҡа оса. Минең түҙемлек етмәне, ашыҡтым, буғай... Төшөп барам, ер яҡын ғына ҡалды, шунда бер афған малайының миңә төҙәп атырға тороуын күреп ҡалдым. Хатта мылтығын да күрҙем – XIX быуаттан ҡалған трофей. Баштараҡ духтарҙың бөтә булған ҡоралы шундай ине бит, беләһең.

– Аттымы?

– Атты. Тейҙерҙе. Килеп төштөм, һул ҡулым терһәктән аҫтараҡ тетелгән, тире менән күндә һәленеп тора. Ярай, стрелок шундуҡ эргәмә килеп етте, үҙенең сикәһенән сорлап ҡан аҡһа ла, иғтибар итмәй, миңә ярҙам итте. Ҡулымды урап бәйләп, ҡайыш менән яурын аша аҫып ҡуйҙы. Үҙебеҙҙекеләр яғына атланыҡ. Ике вертолет яралыларҙы йыйырға сыҡҡан, береһе төшөп алды. Бортында мәйеттәр ҙә бар ине. Ялан госпитале хирургы ҡулынан килгәнде эшләне лә бында оҙатты. Шулай, командир... Ә ҡулды һаҡлап алып ҡалдылар. Хирург, ҡатын кеше: «Не обещаю, сынок, но очень постараюсь», – тигәйне, рәхмәт инде, тырышҡан. – Бына, бармаҡтар ғына күренә, уларҙы ҡыймырларға яңынан өйрәтәһе бар. Бөгөлмәй, ҡарышалар, ауырта сөнки, әммә улар миңә түгел, мин уларға хужа әле, ҡыймырламай түгел ҡыймырларҙар!

– Эйе, бөркөтөм, – тип Люся егеттең бурлат төҫөнә ингән шешмәк бармаҡтарын һыйпап алды. – Был бармаҡтар әле гармун уйнатасаҡ!

– Беҙҙең туйҙа?!

– Шартымды беләһең – Мәскәү.

– Ҡарарбыҙ, былбылым...

Бына нисек табыша ҡайһы берәүҙәр, һуғыш та ҡамасау түгел, тип уйланы Муса, дуҫтарына ҡарап.

– Мөшкөлөрәк, мырҙам, – тине ул хәлен белешергә ҡыймайыраҡ, күҙендә һорау мөлдөрәтеп торған Илфатҡа. – Бер үпкәнең яртыһын киҫеп ташлағандар. Имеш, үпкә үҫә, тиҙәр, әллә? Тәндәге йәрәхәттәр уңала башланы. Аяҡты тимерсе ҡарт, афған олатай – нике ҡотҡарҙы. Һөйләрмен ул хаҡта, Люся һылыу, һиңә ҡыҙыҡлы булыр, тим, бигерәк тә. Пуштундарҙың тарихы, ғөрөф-ғәҙәттәре, ҡунаҡсыллығы, намыҫ кодексы һоҡланырлыҡ. Иҫ киткес хәтерле халыҡ.

– Ә мин башҡорттарҙың бик-бик боронғо халыҡ икәнлегенә төрлө сығанаҡтарҙа дәлилдәр таптым. Этногенез, этнонимика ла – минең өлкә бит инде, архив саңын әҙ йоторға тура килмәй.

– Рәсәйгә ҡушылыу... – Муса ауыҙын асҡайны ғына, Люся нескә бармаҡтарын уның ирендәренә терәне, быны ул, һөйләшмә, хәлеңде бөтөрмә, тигән ым итеп ҡабул итте. Ләкин тағы бер сәбәбе бар икән, уныһын егет үҙе самаланы.

– Башҡорттарҙың Наполеонға ҡаршы һуғышыуы, «төньяҡ амурҙары» тигән яугир даны... Эйеме? Бөйөк Гете ла яҙған үҙенең шул осорҙа башҡорт уҡсылары менән осрашыуын. Мәҫәлән, шағир үҙ ниәте менән Веймерҙағы гимназияға барһа, унда, протестант мөхитендә, бер мосолман көйләп доға уҡып ултыра, ти. Башҡорт кенәзе, атлы отряд башлығы Ғосман Ғүмәров булып сыҡҡан ул. Танышҡандар, кенәз Гетеға уҡ-ян бүләк иткән... Ваҡыт ҡарт өсөн был бөйөк ваҡиғалар кисә генә булып үткәндәй. Ә тәрәнгәрәк төшһәң, тарихтың иң төпкө ҡатламдарында ла табыла башҡорт эҙҙәре. Нисек әле һеҙҙеңсә, шаҡ итерлек!

– Шаҡ ҡатырлыҡ. – Илфат көлә башланы ла шып туҡтаны: – Ғәфү ит, Люся, һинең алда үҙемдең шыр наҙан булыуымды онотоп ташлағанмын.

– Ә мин вертолеттың бер шөрөбөн дө бора алмайым,– тип аҡыллы ҡыҙ үҙҙәрен тигеҙләп ҡуйҙы.

– Яңыраҡ Лев Толстойҙың биографияһы менән ентекләберәк танышып сыҡтым, шунда уның шағир Афанасий Фетҡа яҙған хатына юлыҡтым. «...Край здесь прекрасный, в особенности по простоте и неиспорченности народа. Читаю Геродота, который в подробностях описал тех самых галактофагов – скифов, среди которых я живу. От башкир пахнет Геродотом.» Ҡыҫҡаса шулай.

– Яҙыусы бит заманында башҡорт өйәҙенә, Быҙаулыҡҡа, йыш килер булған, ҡымыҙ менән дауаланырға, шунан ер һатып алған. Үҙенең хуторы булған. Уҡытыусыбыҙ һөйләгәйне. – Муса ла һүҙгә ҡушылды.

– Эйе, ул башҡорттар менән ихлас аралашҡан, уларҙы бик яратҡан,– тине Люся. Ҡыҫҡаһы, һеҙ, башҡорттар скифтарҙан сыҡҡанһығыҙ, тигән фараз да бар. Или – киреһенсә... Һеҙҙең гениаль эпосығыҙ «Урал батыр» башҡорттарҙың Пифагорға тиклем үк математиканы белгәнлеген дәлилләй, миф телендә астрономияны һүрәтләй. Ҡат-ҡат уҡып та төбөнә төшөп етеп булмай – шундай ҡалын философия, что опять же говорит о мощи таланта, об образном восприятии Вселенной. Надеюсь, джигиты, именно вы и поможете мне полностью преодолеть языковой барьер и я проникну в пласты этого великого произведения. Смогу! «Урал батыр» завоевал мое сердце. – Люся, әҫәрләнеп китеп, үҙ теленә күскәнен һиҙмәй ҙә ҡалды, күрәһең. Туҡтап, йылмайҙы ла һығымталап ҡуйҙы: – Ҡыҫҡаһы, тарихығыҙ Уралығыҙ кеүек оҙон, бейек һәм киң. Башҡорттар хаҡында боронғо Ҡытай, Рим империялары йылъяҙмаларында ла әйтелгән. Ә буквально недавно Истамбул китапханаһында Ибн Фаҙландың сәйәхәтнамәһе менән таныштым. Уны, кстати, һеҙҙең күренекле шәхесегеҙ профессор Зәки Вәлиди тәржемә иткән булған. Төркиәгә эмиграция юлында, Урта Азияла, нисектер уның ҡулына Бағдад хәлифенең Башҡортостанға бәйле яҙмалары килеп эләккән. Ялҡманығыҙмы әле?

– Юҡ, һеңлем, һөйлә, ас күҙебеҙҙе,– тип ҡеүәтләне уны Муса, арып китһә лә.