Latin

Ҡатындар - 22

Süzlärneñ gomumi sanı 3773
Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2293
28.4 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
40.6 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
46.5 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.

Ауылға көҙгө туҡлыҡ, һиллек килде. Ашлыҡ – бураларҙа, бәрәңге – баҙҙа, сөгөлдөр – шәкәр заводында, мал-тыуар – ҡурала. Атайымдың бер һүҙе иҫемә төштө: штиль. Диңгеҙҙең шып-шым, шып-шыма торған сағы икән ул – штиль. Ә елләй, дауыллай башлаһа, тулҡындарҙы үрә баҫтырып, шторм ҡотора... Дауыл уҡ ҡупмаһа ла, тормоштағы тынлыҡ-тымыҡлыҡ оҙаҡҡа бармай. Был юлы шомло елдәр беҙҙең ике донъябыҙға бер ыңғай килеп бәрелде – Яңы өйгә лә, Атай йортона ла. Ҡар төшөр алдынан ғына Шәрифә апайым ҡайтып әйләнде. Ике көн генә торҙо. Етеп килгән ҡыштың һалҡынлығын алданыраҡ ҡалдырып китте ул беҙгә... «Нәҫелдә булмағанды». Апайымды оҙатҡанда ла, аҙаҡ та ҡартәсәйем ошо һүҙҙе ҡабатланы ла йөрөнө. Әлтәф еҙнә малай ғына көйөнсә ФЗО-ға сығып киткән дә, шул булған ҡалала тороп ҡалыуы. Ҡупшы кейенеп, апайымды һоратырға килеүен онотмағанмын, миңә ялтыр ептәр менән ҡайылған үтә күренмәле яулыҡ бүләк иткәйне. Әле лә иҫтәлекле әйберҙәр араһында һандыҡта ята ул яулыҡ, әрһеҙләп туҙҙырманым, матур булғас. Шул йәй отпускыһын ауылда үткәреп, апайымдың башын әйләндерҙе: туйын үткәрә һалып, ЗАГС-лап алып та китте Өфөгә. “Әүрәтте баланы... Баязитымдың армиянан ҡайтҡанын да көтөп торманыларсы...”– тип үртәлеп йөрөп, саҡ баҫылды ҡартәсәйем.

Ә мине: «Ҡыҙ баланың ваҡытында кейәүгә барыуы һәйбәт, ҡартайып-фәлән ултырып та ҡалыр, егермеһе тулған даһа инде»,– тип ышандырғайны, апайымды һағынып илағас. Бүтәнсә иламаным. Миңә, ун бармаҡлыҡ һандың ғына осона сыға алған өс йәшлек ҡыҙсыҡҡа, егермене тултырыу – ҡартлыҡ башланыу ине.

Йыл тигәндә, апайымдарҙың малайҙары тыуҙы. «Әллә ниндәй Рубес тигән исем ҡушҡандар сабыйға,– әлеге ҡартәсәйем тағы әсенеп һөйләнде. – Исем атау – яҙмышыңа фатиха менән бер ҙәһә»... Күп тә үтмәне, Әлтәф еҙнә машина менән ҡайтып, әсәһен – Орҡоя ҡоҙағыйҙы ҡалаға күсереп алып китте. Ҡартәсәйем, йортон һатма, кейәү, йәйҙәрен ҡоҙағый ҡайтып торор, исмаһам, тип ҡарағайны ла, тыңламаны. Һәм бына оло кешенең һүҙен йығыуҙың һөҙөмтәһе! Сит кешегә ҡағылһа, бәлки, шулай тип нотоҡлап та алыр инең ҡапылда, тик үҙебеҙгә ҡаҡлыға бит был юлы. Рубестары насар юлға баҫҡан! Ете йәшкә тиклем берҙән-бер бала булып, иркәнән шашып үҫкәс ни... Икенсе улдары Русландың (иҫкесә – Арыҫлан тип, ҡартәсәйем был юлы риза булды) алтыһы тулған, ағаһына – ун өс йәш. Милицияға учетҡа алғандар, ти, шул әле алтынсыла ғына уҡып йөрөгән малайҙы. “Берәй йәшкә өлкәнерәк булһа, ултыртып та ҡуйырҙар ине”,– тип үкһеп иланы Шәрифә апайым.

Өс үҫмер ҡала буйлап бала-сағаның велосипедтарын тартып алып, кеҫәләрендә булһа, ваҡ тиндәрен дә һыпырып, ҡурҡытып йөрөгәндәр.

– Өйҙә ике велосипед тора: “Пионер” тигәнен Русланға ҡалдырҙыҡ, өлкәненә өр-яңы ҡиммәтле спорт моделен алдыҡ, нимә етмәйҙер?!

Апайымдың был һорауына ҡартәсәйем ҡаты ғына итеп яуапланы:

– Ҡайыш етмәй!

– Атаһы һыҙырып та ҡараны, ысҡынып сығып китте лә шул төндө өйҙә ҡунманы... Хәҙер ҡот осоп тора, бөтөнләй юлдан яҙмаһын, тип. Подвалдарҙа эскеселәр, наркомандар тулып ята. Ҙур ҡалала кешене эҙләп табырлыҡмы? Уф, әсәй!

– Кәңәшемде тотманығыҙ, тип кәпкәкләп тормайым инде... Үҙем дә ғәйепле, Баязиттың балаларын ғына бала күрҙем, атайһыҙ үҫтеләр бит. Ҡайыштың билгә быуа торғанын әйтмәйем, ә ата ихтыяры, әсә күҙе, ҡара тирҙе сығарған эш ҡайышы, тим, етмәгән. Бер ҡарсыҡҡа һалышып ни. Ҡоҙағый үҙе лә Әлтәфенә баш була алманы, йомшаҡай. Уныһы әлдә һөнәр алды, эшкә бирелде. Ирең аҡса тапҡан, малайҙарға ваҡыт тапмаған, ә үҙең ни ҡараның?! – Ҡартәсәйем, ҡулын һул яҡ түшенә ҡуйып, үҙенең йөрәк ҡағышын тыңлағандай, бер арауыҡ өндәшмәй торҙо ла өҙөп-өҙөп әйтте: – Арыҫланды бында килтерегеҙ, уҡырға төшкәнсе торһон ауылда, Камил ағаһы ыңғайына аҡылға ултырыр, эшкә лә таһылланыр. Арҡа һөйәген нығытырбыҙ. – Шунан, апайыма һынсыл ҡарап, өҫтәп ҡуйҙы: – Өлкән баланы яҡшы тәрбиәләһәң, бәләкәйерәктәрен ул эйәртә лә бит, аһ, уйлап еткермәгәнһегеҙ. Әйткәндәй, ҡоҙағыйҙы ла алып килегеҙ, бергә ҡыштырҙарбыҙ ошонда. Ә һеҙ, кейәү менән икегеҙ, бөтә уйығыҙ-хәсрәтегеҙ Рубеста булһын, ишетһен ҡолағығыҙ! Күҙ яҙҙырмағыҙ! Ошо мәлдә, эҫе мәлендә, айырып алмаһағыҙ яман юлдан, һуң булыр!

– Мәктәбен алмаштырайыҡмы, тип аптырап торабыҙ.

– Алмаштырығыҙ. Исемен дә алмаштырығыҙ! Өфөлә оло мәсет бар, муллалар бар, әҙәмсә ататығыҙ баланың атын.

– Ишеткәс, Әмин абый үсекләгәйне: «Ребус тиһәләр, ҡолаҡҡа ятышлыраҡ булыр ине», – тип.

Мин тик торғандан шул һүҙҙе ҡыҫтырып ҡуйҙымсы?

– Ребус булды ла инде ул беҙгә, Нурия туғаным.

– Шәрифә апай, Ребусты, әй, Рубесты ла йәйге каникулға килтерегеҙ Толпарлыға, мин уны колхоздың пионер лагерына алып барырмын, Толпарсыҡҡан күлен, Сәтләүек урманындағы осар тейендәрҙе, тау үренә аҡҡан шишмәне күрһәтермен. (Үҙебеҙҙең Италия, Шаһимаран түмәләсе тураһында әйтеп торманым, апайымдың былай ҙа ҡатҡан башын бутап ни.) Ә ул беҙҙең пионерҙарҙы русса һөйләшергә өйрәтер.

– Эйе шул. – Апайымдың тауышында өмөт һиҙелде.

– Кейәү нимә тиер әле? – Ҡартәсәйем апайыма тағы һынап күҙ һалды.

– Риза булыр. Булмай ҡараһын, донъяла мин дә бар әле! Гелән уның яйына ҡуйҙым бығаса, хәҙер улай булмаясаҡ, хулиганлыҡтан йолҡоп аласаҡмын улымды!

– Иншалла, балам, бергәләп тотонһаҡ, бер малайлыҡ ҡына булырбыҙ.

Шәрифә апайым, ике-өс аҙнанан Руслан менән ҡәйнәмде алып килербеҙ, тип Өфөһөнә ҡайтып китте. Ә беҙгә ул ҡалдырған хәүефле хәбәрҙән оҙаҡ ҡына өшәнес булып торҙо.

Ошо арала ғына күпме кисерештәр һуғарҙы күңелемде: Менәүәрәнең шиғырҙары “Ленинсы” ла баҫылып сыҡты, Әлфиә апаның “Ботаника мөйөшө” район мәктәптәренә үрнәк итеп ҡуйылды, беҙҙә уҡытыусылар кәңәшмәһе уҙғарылды. Әшрәфтең ҡустыһы Илдар шахмат буйынса үҫмерҙәр араһында район чемпионы булды. Ағаһының түбәһе күккә тейгәнен күреү үҙе ни тора: Илдар бит уның нәҫелендә лә уҡыуға зирәктәр барлығын иҫбатланы!

– Институтта уҡытасаҡмын ул Ботвинникты!.. – тине Әшрәф, ауыҙы ҡолағына етеп. Әммә шул арала етдиләнде, хатта моңһоуланды.

– Әсмә хат яҙамы? – тип һораны, күҙемә туп-тура ҡарап.

– Яҙа. Бөтә белгән-күргәндәргә сәләм әйтә. – Әшрәф һаман ниндәйҙер һүҙ көтә. Өҫтәйем, күптән ишеткәнемде: – Кулинарныйҙа бәрәңгенән егермеләп блюдо әҙерләргә өйрәтәләр икән. Бер йыллыҡ, ти, уҡыуҙары.– Юҡ, егет минән күҙен алмай, әхирәтем хаҡында тулыраҡ мәғлүмәт өмөт итә. Нишләмәк, күңелен яраламай ҡалып булманы, асыҡлыҡ индерҙем: – Артур армиянан ҡайтыуға уҡып бөтәсәк.

Әшрәфтең артынан бойоғоп ҡарап ҡалдым. Бынау Әсмәһен әйтер инем, ошондай ҙа эшсән, баҫалҡы егетте һанламай, әллә ҡайҙан килгән Артурға ғашиҡ булды, иҫәүән! Нисек ҡабынып китһәм, шулай тиҙ һүндем: мөхәббәт ҡошо үҙе генә беләлер ҡайһы күктә ҡанат ҡағырын, моғайын. Үҙем дәһә иҫәүәндең дә иҫәүәне – ситлегемә үҙ ирке менән инергә теләп торған бөркөттө осороп ебәрҙем. Хаҡлымынмы, түгелме?!

Ошо һорауға берәй төрлө яуап килерме-юҡмы тип, бер нисә көн төпкөл аңымды, асылымды күндәм генә тыңлап йөрөнөм. Юҡ, үҙемә үҙем яуап бирә алманым... Асыл тигәндәй, ҡартәсәйем әсәйемә төбәп бер әйтеп ҡуйғайны лаһа: «Баязитым аса алманы уның асылын...» – тип. Бына шуға дәлил таптым. Шәрифә апайымды күрергә әсәйем менән Самат ағай килеп, киске сәғәттә оҙаҡ ҡына һөйләшеп ултырҙылар. Мәктәптән ҡайтышлай мин тағы инә һалып сыҡтым улар янына. Шунда әсәйем йырланы. Самат ағай гармунын тотоп килгән, уйнай икән.

Тәҙрә төбөм ҡаты бал,

Ашайһың килһә, ватып ал...

...Әсәйем тәҙрәнән ҡарап йырлап тора. Уның ҡулдарына беҙ – мин, игеҙәктәр, өләсәйемдәр, сат йәбешкәнебеҙ. Аяҡтарын тышаулағанбыҙ. Ҡанат остарына (ҡанаттары бар икән!) таш таҡҡанбыҙ. Ул иреккә ынтыла, күктә кәйелеп осҡан аҡ күгәрсендәрҙе күҙәтә, түгелеп илай. Күгәрсен тигәнем атайымдың хаттары, имеш. Бер мәлде ҡартәсәйем ысҡындырҙы әсәйемдең ҡулын, шунан – мин... Шул саҡ берәү тәҙрә төбөндә гармун тартты!

Һөйөүҙәрең ысын булһа...

Тәҙрәңдән тартып ал!

– Тартып алдың инде... – Ҡартәсәйемдең шулай мығырҙағанын мин генә ишеттем. Әммә әсәйемде ҡыҙғанманым Самат ағайҙан: бәхетле иткән, асылын асҡан бит, рәхмәт!

– Тағы берҙе, еңгәкәйем, беҙҙекен, йырла инде! – тине Шәрифә апайым. Әсәйем инәлтеп торманы, “Шахта”ны башланы:

Китә ҡаҙҙар, китә ҡаҙҙар,

Китә ҡаҙҙар Донбасҡа,

Мин дә уйлап торам әле

Шул ҡаҙҙарҙан ҡалмаҫҡа...

Бына тағы бер ғәжәп: әсәйем элек был көйҙө бошонҡо итеп көйләй торғайны, ә әле күтәренке кәйеф менән өҙҙөрөп һалды. Ә минсе, йөҙ тыңлаған һүҙҙәрҙе “Китә ҡыҙҙар, китә ҡыҙҙар, китә ҡыҙҙар Донбасҡа...” – тип эсемдән үҙгәртеп ултырам. “Шахта” ниңәлер атайымды түгел, ә Донбасс яҡтарындағы Мәүлиҙә исемле ҡыҙҙы хәтерләттесе?




    •  




– Төн сыҡҡансы сумырып ҡар яуған. – Әллә һөйөнөп, әллә көйөнөп, шулай һөйләнде лә өләсәйем бер төйөнсөк килтереп тотторҙо: – Ошо йомғаҡтарҙы эшеңә барышлай ҡоҙағыйға индереп сыҡ. – Үҙе хәҙер бейәләй-фәлән бәйләй алмай шул, бармаҡтары кәкрәйгән, һарыҡ йөнөн тетеп, иләп-сирата ла ҡартәсәйемә тапшыра. Икеһе бер кешелек булалар . Тыҡрыҡтан минән алда бер-ике кеше генә уҙған, ҡарҙы саҡ йырып сыҡтым. Ҡартәсәйемә боролор алдынан Гөлбикә апайҙың күгәрсенле ҡапҡаларына, Ғәҙилә инәйҙең өйөнә лә күҙ һалып өлгөрҙөм. Атаҡ... Ғәҙилә инәй өй алдындағы эскәмйәһенә таң менән сығып ултырған? Ҡупшыҡайы аяҡ осонда һуҙылып ята, инәй уны ҡосағынан сығармай торғайнысы? Ҡартәсәйемә йомғаҡтарҙы тотторҙом да, әлеге күргәнемде һөйләй һалып, эшкә ашыҡтым.

– Хәҙер үҙем сығып беләм күршекәйемдең хәлен, һин тотҡарланма! – тип ҡалды ҡартәсәйем. – Икеһе бергә китеп барҙылармы икән, бисаралар? Йәсәле...

“Китеп барҙылар?” Ғәҙилә инәй менән Ҡупшыҡайҙы әйтәме? Аһ! Икеһе бергә?! Аңланым...

Яңғыҙ тигәс тә, олоғара ауыл эсендә бөтөнләй үк әҙәм күҙенән төшөп ҡалмай инде ул берәү ҙә. Ғәҙилә инәйгә лә күрше-күләне, Байҙар урамында йәшәгән ике туған ҡустыһы Һөйөнгән Зәйет бабай ингеләп йөрөй. Байҙар урамының атамаһы миңә “Зөлхизә вә Абдрахман” ҡиссаһынан уҡ таныш – Малик бай урамы. Әле лә унда нәҫел-нәсәбе йәшәп ята, улар, әлбиттә, башҡаларҙан байыраҡ түгел, әммә халыҡ телендә тарихтары тере әле. Ә бына Һөйөнгән тигән ҡушамат Зәйет бабайға тиктән генә йәбешмәгәндер ?

Әй, Ғәҙилә инәй... Күптән түгел мин дә тимурсылар менән барып сыҡҡайным уға ярҙамға. Хыялыйлығы күңелендә генәлер, донъяһы бөхтә, тәҙрәләрендә бәйләм селтәрҙәр, мейесе ағартылған. Бала-сағаны ҡоймаҡ ҡойоп һыйлап ҡайтарҙы. Улай ҙа бер малайҙы: «Мин мәшәҡәтләнгән арала күпер яғын ҡараштыр, Әрәшитем ҡайтып төшмәҫме», – тип ҡапҡа алдына сығарып баҫтырып ҡуйҙы... Бысып ярылған утыны ята ине, малайҙар шуны соланына индереп өйҙө. Ҡыҙҙар һыу килтерҙе, иҙән йыуҙы.

– Хөкүмәт ҡарай, Аллаға шөкөр, – тине инәй,– утын-бесәнен килтертә. Кәзәм бар ҙаһа, бына Ҡупшыҡайым менән икебеҙгә һөтө етеп тора. Туғаныма рәхмәт инде, Зәйетемә, ул йөрөй сатан аяғын аямай миңә ярҙам һорап, кәнсәләр тупһаһын йөҙ тапап...

Мин әлеге Зәйет бабай хаҡында уйландым, ә бер малай бөтөнләй башҡа һүҙгә иғтибар иткән: “Хөкүмәт менән Алла бабай бер кәнсәләрҙә ултыра, был әбейсә, “ – тип бөтәһен дә көлдөрҙө. Бәйләнмәнем уға, дөрөҫөрәге, төплө генә итеп ни әйтергә белмәнем. Әмин абыйҙың киҫәтеүе лә иҫемдә: атеистар тәрбиәләй мәктәп.

Әй, Ғәҙилә инәй... Бәхил бул, исмаһам, ысын донъя рәхәтен күр, ғәзиз балаңдың нурлы рухы менән осраш – яуҙа шәһит үткәндәр сират күперенән атлап түгел, осоп ҡына уҙа ла тура ожмахҡа эләгә, ти. Һин дә, инәй, ожмах түрендә ултырырһың – кемгә зыяның тейгән был фани донъяла?!

Бәғзе ҡалын нәҫелле бәндәне лә шулай күмәкләшеп оҙатмайҙар һуңғы юлға, Ғәҙилә инәйҙе оҙатҡан ише. Һуғыштан ҡайтмаған улын көтөп һарғайған, тоғроларҙан-тоғро әсәләрҙең үрнәге бит ул. Ҡупшыҡайға ла хөрмәт күрһәтелде: уны ауыл осондағы мал зыяратын уратып алған ҡайынлыҡҡа күмделәр.

– Ҡупшыҡайым ауырый, ошо арала ике тапҡыр ташлап ҡараны ла, мине йәлләп, кире ҡайтты, тип торғайны Ғәҙилә күрше яңыраҡ. Бесәй өйөнән китеп юғалып үлә бит, ғәҙәттә. Кистән сығып ултырғандар микән? Ҡупшыҡайы алдан йән биргәндер, юғиһә, итәгенән тешләп тартып өйөнә индерер ине. Мәхлүк, бесәйен әйтәм, хужабикәһенең аяҡ осонда тәгәрәп ята. Төнгө һалҡында ни, туңмаҫлыҡмы, ҡапыл шаҡрайтты лаһа... – Мәрхүмәнең өсөн уҡытып ҡайтҡан ҡартәсәйем шулай тип әсенде.

– Колхозда эшләнеме Ғәҙилә инәй берәй ваҡыт? – Хәсрәтен еңеләйтмәк, уны һорауға күмә башланым.

– Эшләмәй ни! Ҡайҙа ҡушһалар, шунда эшләне. Ун биш-ун алты йыллап барҙыр – өйҙә. Зиһене ҡаҡшаны бахырҙың тамам, Рәшитенең ҡайғыһынан арына алманы ла ҡуйҙы.

Зөлхизә өләсәйемде күҙ уңында тотоп, икешәр улын юғалтҡан кешеләр ҙә бар, тиергә уйланым да, Абдрахман олатайымды, әсәйемде иҫләп, өндәшмәнем. Башҡа миҫал килтерҙем.

– Таллы ауылындағы Мөхлисә инәйҙең өс улы һуғышта ятып ҡалған, ти, ул бирешмәгән?

– Һәр кемдең дә йөрәк көсө, зиһен ҡеүәһе бер иш кенә түгел, ҡолоҡасым. –Ҡартәсәйем Ғәҙилә инәйҙәр яғына ҡараған тәҙрә янына барып баҫты ла. – Һүнде... – тип ҡуйҙы.

– Ҡартәсәй, анау Һөйөнгән Зәйет бабайҙың ҡушаматы ҡайҙан килеп сыҡҡан, һөйлә әле?

– Һы... Һиңә ҡыҙыҡ булһа, һөйләйем һуң, хәтереңә теркәп ҡуй, әләйһәң.

– Ҡыҙыҡ, ныҡ ҡыҙығам!

– Һуғыштан һуң ир-аттың күпселеге әйләнеп ҡайтманы, ҡайтҡаны ла – ғәрип-ғөрәбә, имен-һауҙары бик әҙ. Ағзалары теүәленең дә күңеле имгәнгән инде ул... – Ҡартәсәйем шулай алыҫтан башланы. Уны йәүкәләп ҡуйҙым:

– Сулаҡ Мансур ағай, ике аяҡһыҙ ҡайтҡан Йәнсура бабай мәрхүм... (Кәнсәләр йыйыштырған осорҙа халыҡты тотош танып бөттөм тиерлек). Ә был Һөйөнгән Зәйетте бик белмәйем?

– Уның эштән башы сыҡмай, гәп һатып йөрөргә ваҡыты юҡ. Ә ҡушаматымы? Һуғыштан ҡырҡ икенсенең башында уҡ яраланып ҡайтты: һыңар аяғы бәкәленән өҙөлгән, уң ҡулының ике бармағы юҡ. Сатанмын тип торманы ул, ағас аяҡ яһатып кейҙе лә колхоз эшенән ҡалманы. Ә ҡушаматы ҡайтыу менән тағылды, гел бер үк хәбәрҙе һөйләүе арҡаһында. Мин дә бер ишетеп торҙом, һүҙмә-һүҙ тигеләй иҫтә ҡалған, тыңла, тап уныңса бәйән итәм:

– Беҙҙе штрафбаттыҡылар артынан күтәрәләр ине атакаға, ә уларҙы фронттың иң ҡурҡыныс урынына тығалар. Мин яраланған көндө лә... Өс көн, өс төн туҡтауһыҙ алыш барҙы. Пушкалар ата, гранаталар шартлай, миналар ярыла, автоматтар тырылдай – әллә нимес үлемесле ут яуҙыра, әллә үҙебеҙҙекеләр, айырып алырлыҡ түгел. Шул саҡ мина ярсығы прикладтағы ике бармағымды, баш бармаҡ менән һуҡ бармаҡты, ҡыйып үтте, һиҙмәй ҙә ҡалдым, хатта ауыртманы ла кеүек. Бер ҡарағанда бармаҡтарым ерҙә ҡыймырлап ята ине, икенсе ҡараһам – тупраҡ баҫҡан. Ҡулымдың тотош һулҡылдап һыҙлай башлауына, аяғыма пуля килеп тейҙе, итегем тиҙүк ҡанға тулды... Күҙемде асһам, һул аяғымды киҫкәндәр, гангренанан ҡурҡытып. Уң ҡулда ике бармаҡ юҡ,уныһы ярай инде... Аяҡһыҙ нишләрмен! Эргәлә ятҡан яралы урыҫ һалдаты, өҙгәләнеүемде күрептер, әйтеп ҡуйҙы: «Бармаҡһыҙ ғына ҡалһаң, браток, трибуналға эләгер инең. “Үҙенә үҙе атып, аяҡ-ҡул бармаҡтарынан яҙыусылар бар икән, уларҙы дезертирҙан яман хөкөм итәләр, ти, шуны белдем. Эй, һөйөндөм, әлдә аяғыма тейгән пуля, тип. Ысын һөйөндөм...

Ҡартәсәйем теге көн мин индереп сыҡҡан йомғаҡтарҙы һикегә тәгәрәтте, хәҙер урам яҡ тәҙрә янына менеп ултырып, көн яҡтыһында ойоҡбаш бәйләйәсәк. Ә миңә Яңы өйгә йүгерергә кәрәк. Йүгерҙем. Өләсәйем Ғәҙилә инәйҙе оҙатырға бара алманы. Көн һыуытһа, аяҡһыҙ булып ултыра ул, фермала алған “ырматизы” ҡуҙғала. Ҡултыҡлап ишек алдына сығарып ҡараным, юҡ, ары атлай алманы. Көн дә аяҡтарын камфора менән ыуып, һарыҡ тиреһенә урап ултыра торғас, әкренләп ысҡындыра торған ул сир...

Кисләтеп кенә Татар әбекәйгә юл тоттом. Журналымды, тауарымды ҡалдырып, тиҙ генә инеп сығарырмын, тиһәм, Татар әбекәй тотҡарланы:

– Үлчәмеңе алыйм, Нуриякәем.

– Бар ҙа инде һиндә?

– Әллә кайчангы бит ул үлчәмнәр, син хәзер үскән кыз ич, тотып кияүгә бирерлек.

– Кейәүең үҙеңә булһын, Йәнкиҫәк! – Шулай тип әйттем дә ҡуйҙымсы. Көтмәгәндә.

– Ә-ә, бигүк алыс китмәгәнсең әле теге кечкенә кызчык Нуриядән. Жанкисәк дигәнеңә рәхмәт алай да. Кил әле, билеңне үлчик!

– Бик оҙон итмәйек, хәҙер ҡыҫҡараҡ итәк модала.

– Бәрәч, иелгәндә оятың күренерлек булмасын. Тоташ складкаларга житми, алдан икәүне, арттан икәүне салабыз да, – тип һөйләнде Татар әбекәй һәм тауарҙы маҡтап ҡуйҙы: – Бу бөтәрләнми, бер үтүкләсәң, тора инде. Затлы әйбер затлы инде ул, югыйсә, толпарчыканнар әйтмешли, “очсызлының чулпасы татсыз”...




    •  




Бер генә буш минут юҡ – шыршы байрамына әҙерләнәбеҙ: мәктәптә лә, өй эсендә лә. Камила маскарадҡа ҡупшыланып мәш килә. Принцесса булғыһы килә уның. Индианка итеп кейендерергә өгөтләп ҡарайым да – яҡын да килмәй, ситсанан сари кейәләрме, затлы тауар бирегеҙ, әтеү, ти. Әйткәндәй, мин үҙем шаршауҙы ла сари итеп кейә инем, маңлайыма буяу төртәм дә... Уф, яңыраҡ ҡына белдем: ул буяу “тика” тип атала икән, ирле ҡатын булыуға ишара, имеш. Абау, әлдә бер кем шуға иғтибар итмәгән, көлмәгән минән. Бына әле үҙемдән үҙем көлөп торам, аңһыҙҙан хур булыуы оҙаҡ түгел, юғиһә. Бәс, теләй икән, принцесса булһын минең һеңлем! Тик принцессаға кәттәһе кәрәк тәһә кейемдең? Әмәлен тапҡан ҡыҙыҡай: тәҙрә селтәренән, мендәр япҡысынан, һандыҡ төбөндә ятҡан теге ялтыр епле үтә күренмәле яулыҡтан, киҫмәй-тураҡламай ғына, килештереп күлдәк теккән. Аҙаҡ һүтеп бирәм, ти. Сәй ҡурғашынан таж да яһап кейҙе башына. Әсәйемдең ҡыҙыл быяла мунсағын теҙеп йәбештергәйне, оҡшай яҙҙы ысын тажға. “Кәртинкәһең инде, батша ҡыҙынан да матурыраҡһың”! – Өләсәйем шулай тип тә ебәргәс, Камила бер-ике көн маҡтанып йөрөнө, бөтә ҡиәфәте менән беҙҙең ише ябай әҙәмдәр араһында йөрөгән аҡһөйәк икәнлеген күрһәтте. Торғаны артистка! Һөнәре кем булыр, әммә хәҙерҙән үк ун ике йәшлек кенә был ҡыҙыҡайҙың киләсәктә шәп ҡатын булыры төҫмөрләнә. Үҙенең затын әлүктән аңлай һәм һанлай белә. Камилдың иһә бер бәләһе юҡ, мыштым ғына ҡушҡанды эшләп тик йөрөй. Ана, әле лә әсәйемдең иҫке яһалма тунынан Татар әбекәйҙән тектереп алған айыу костюмын кейергә риза, еңен-балағын оҙонайтып бирәһе генә. Өс йыл кейә инде шуны, һис мыжымай. Шуларҙы әйтһәң, Камила: «Малай кешегә бара ул», – тип кенә ҡуя. Әллә маҡтауы, әллә түбәнһетеүе? Һуңғы осор һеңлем минең иғтибарҙы ныҡ тарта башланы. Мыжыҡлығы менән теңкәгә теймәй хәҙер, киреһенсә, ҡыҫылмаған эше юҡ, бөтәһен бер юлы белергә теләй. Самат ағай Ғаян менән Камилды Толпарсыҡҡанға быраулап уйылған кескәй мәкеләрҙән балыҡ ҡармаҡларға алып барғайны, шунан ҡайтып сәй эсеп ултырғанда, өләсәйемдең быларҙы йүпәтләп: “Егет кешегә етмеш төрлө һөнәр ҙә әҙ” – тип әйтеүенә Камила: “Ә ҡатын-ҡыҙға етмеш ете төрлө һөнәр ҙә әҙ – етмешен ул тыуғанда уҡ белеп тыуа!” – тип сирттерҙе. Малайҙар, уны ишетмәгәндәй, һаман балыҡ емләү, балыҡ ҡарпытыу хаҡында һөйләште. Самат ағай иһә миңә күҙҙәрен ялтыратып ҡарап ҡуйҙы, һин нисек уйлайһың, тигәндәй. Өндәшмәнем. Сөнки был тәңгәлдә тәғәйен фекер йөрөтөп ҡарағаным юҡ ине әлегә. Ә Камила уйланған... Ошо һөйләшеүҙән һуң һеңлем уғата сәмләнеп китте. Өләсәйемдең ай-вайына ҡуймай, йөн иләргә, сиратырға өйрәнде. Йомғаҡ йомарлау етмәгәнме – ошоғаса шул ине шөғөлө. Ҡышҡы каникулда Татар әбекәйҙән кейем бесергә, тегергә өйрәнергә иҫәбе бар, етмәһә. Әсәйем бер барғанында Белореттан иҫке генә “Зингер” машинкаһын һатып алып ҡайтҡайны, баштараҡ, игеҙәктәр бәләкәй саҡта, әҙ-мәҙ тегенеп маташты ла ташлап ҡуйҙы, текелдәүе эсемде бошора, тип. Татар әбекәй, машинканың тауышы йәнемде тынысландыра, тисе? Шул онотолған “Зингер”ҙы Камила бер мөйөштә ябыулы торған еренән алып, энәһен күҙәүләп ҡуйҙы. Ысын тегенсе кеүек ҡылана ҡыҙыҡай...

Өй эсендәге кескәй донъяла ла, эйе, туҡтауһыҙ үҙгәрештәр бара, тормош ҡаҙаны ҡайнай. Ул ҡаҙан тотош ауылда сағыштырһыҙ дәүерәк һәм урғылып- ташып тора. Ҡур донъяла – илдә, ғөмүмән Ер шарында (һәм Оло йыһанда) барған хәл-ваҡиғаларҙан да ситтә ҡалмайбыҙ. Бөйөк Ватан һуғышы, Хиросима фажиғәләре, Гималай тауҙарындағы ҡар кешеһе Йети, джунглиҙа бүре өйөрөндә тәрбиәләнеп үҫкән малай Маугли – был турала радио һөйләп тора, бер нисә йортта телевизор бар хатта, гәзит-журналдар хаҡында әйтеп тә тораһы юҡ. Ә элек? Томана булған халыҡ... Бәс, минең ауылымда белмәгәндәрме ни һуғыш афәтен – беҙҙекеләр ҙә унда баш һалған, Хиросима ҡайғыһына беҙме битараф – үҙебеҙҙәге Ҡыштым шул хәлдә. Ҡар кешеһенең эҙен, ана, Айыусы һунарсылары үҙ күҙҙәре менән күргән дә хатта. Урал урмандарында инә бүре имеҙеп үҫтергән малай тураһындағы риүәйәтте ҡайһы башҡорт хәтерләмәй? Һәр йәһәттән хәбәрҙарбыҙ. Сөнки Толпарлы борон-борондан дүрт тарафҡа илткән юлдар менән бәйле.

Миңә ҡалһа, ауыл – донъя кендеге ул. Шул кендек бөтә ғәләмде ризыҡ менән туйындыра, мәңге юйылмаҫ ҡан хәтере, тел байлығы, рухиәт менән һуғара һәм, моғайын, тап ошо бәйләнеш аша ҡайтарыла уға ғаләм шаңдауҙары. (Кеше өсөн әсә ҡарыны кесе йыһан булһа, кешелектең кесе йыһаны – ауылдыр.)

Башымды тағы эшкә сумырҙым. Татар әбекәй тиҙүк тегеп биргән итәгемде кейеп барҙым да отряд вожатыйҙарына мода күрһәттем, ныҡ оҡшаттылар. Өлкән синыф ҡыҙҙарына шыбырлағыҙ, пионер бүлмәһенә килеп күрһендәр яңы фасонды, тинем, көтөүе менән йөрөмәһендәр, икешәр-өсәрләп кенә.

Ул көндө ишек ябылманы. Иртәгәһенә Сәхи ағайҙың йыуан төргәк тауарын алып та бөткәндәр, ҡиммәтле тип тормағандар. Шунан ни, билдәле, Татар әбекәйҙе баштан-аяҡ заказға күмгәндәр. Бөтәһенә лә тиҙ кәрәк! “Йөз юбканы ничек тегеп өлгертим сезгә, жен карчыгымы мин әллә!” – тип әйтә, ти, тегенсе. Һанап сыҡҡандар, йөҙ үк түгел, егерме ете генә, ти. “Менә чиратыгыз, килгән берегезне, үлчәме-исеме белән, язып бардым дәфтәргә – каникулдан соңга килеп алырсыз, аннан да алда булмый!” – шулай ҡырт киҫкәс, үҙемдекеләр, йәғни пионеркалар, менән ныҡлап һөйләшеп ҡуйҙым: заказдарын ашыҡтырмаҫҡа, Совет Армияһы көнөнә дружина сборына яңы форма менән килергә. Комсомолкалар нишләр, үҙҙәре ҡараһын.

Бер арала инеп, Татар әбекәйҙе лә тынысландырҙым: “Күҙеңде бөтөрөп, көнө-төнө тегенеп ултырма, Йәнкиҫәк, 23 февралгә тиклем өлгөртһәң, таман булыр”.

– Әл дә искәрттең, Нуриякәем, гажиз булып утыра идем... – тип еңел һулап ҡуйҙы тегенсе, ике айлап ваҡыт барлығын белгәс.

Ауыл үҙенең тел тирмәнендә тартып алғандыр ул ҡиммәткә төшкән фасонлы итәктәрҙе лә. Бер-ике көн әйләндерә-тулғандыра ла ул бындай хәбәрҙе, онота, елгә осороп ебәрә. Туҡтауһыҙ эшләп тора тирмәне... Мәҫәләнме? Хәйри бурға тип шул тирәләге кәртәгә элеп ҡуйылған күн бейәләйҙе бер малай күреп ҡалған да эйәһенә алып барып биргән. Теге химия уҡытҡан абыйҙыҡы икән, ундай һирәк әйбер таныулы була инде ул. Абый үҙенсә йәлләгәндер Хәйривара ағайҙы: ҡышҡы һалҡында тәгәрмәсте ҡулы менән әйләндереп йөрөгән кешегә күн бейәләй ҡулайыраҡ таһа. Бына геүләп алды ауыл, теге малайҙы маҡтап, “белеме һай булһа ла, эсе тар түгел икән” тип, абыйҙы хуплап.

Торараҡ, яңы ваҡиға иғтибарын яуланы Толпарлының. Закир Мөслөйөнә ике яҡтан алимент аҡсалары яуа башланы. Почталағылар, алимент ул тәртиптә ебәрелмәй, тип ҡараһалар ҙа, хатта ки был аҡсаларҙың кемдән һәм ҡайҙан икәнлеген белһәләр ҙә, ауылдың үҙ тәфтише – һалдаттар сөгөлдөр ташыған мәлде ҡайтанан иҫкә төшөрөргә, полковниктан малай тапҡан Ҡарағашты, самогонсы Сәмәй ҡарсыҡты ла ҡалдырмай, йәшенле йәй фажиғәһен дә ҡуҙғатып, хәтер барлап сығырға форсат тыуҙы.

...Теге юлы, Мөслимә апайҙың хәрби частан килгән хаттарҙы йыртып ырғытып тороуын почтальонка Зөмәрә апай аша белгәс, Мәүлиҙә менән икәүләп Олексийҙан сер тартып ҡарарға булдыҡ: кем менән осрашып йөрөнө икән ул беҙҙең Сафура һылыуыбыҙ? Алданып, хур булды бит, тыума бала күтәреп ултыра. Ундайҙарҙың хәҙер тетмәһен тетәләр ауылда, һуғыштан һуңғы ир-атҡа ҡытлыҡ заман түгел дәһә, тиңдәштәре тубыҡ тиңенән – табыр ине кейәүҙе үҙебеҙҙә лә, бәс.

Ә ҡыҙ, ысынлап та, һылыу ине, аҡ йөҙлө, ҡыйғас ҡашлы, һомғол буйлы. Етмәһә, ифрат оҫта бейеүсе, анау тансаларға йөрөп кенә һәләк иткәндер үҙен? Ниһайәт, Олексийҙың яуабы әлеге апаһы аша Мәүлиҙә ҡулына килеп инде. Күрәнле буйына самауыр йыуырға тип барҙыҡ та шунда аулаҡта уҡыныҡ хатты.

– Шул Ҡандра татарылыр, тип уйлағайным да! Урыҫ-мурыҫ менән йөрөргә Сафура улай уҡ үткер, аҙғын ҡыҙға оҡшамаған. Татар барҙа – хәтәр бар! – Ҡыҙып киткән еремдән шып туҡтаным. Мәүлиҙәнең мине ҡултыҡлап торған ҡулы ағас кеүек ҡатты ла ҡуйҙысы? Абау, эргәмдә урыҫ һыңары украинды һөйгән әхирәтем тора лаһа, уны үпкәләтәм дәһә. – Әй, мөхәббәткә маңҡа мешать итмәй инде, нимәгә ярһыйым, – тинем дә махсус өҫтәп ебәрҙем: – Үҙемә береһе лә ҡарамағас, көнләшеп киттемсе.

– Һин бәләкәс булып ҡалдың, быйыл булһа, үҙеңде урлап ҡасырҙар ине әле, – тип хәлемде еңеләйтте Мәүлиҙә. – Мин Олексийға кейәүгә барғас, йыл буйына һөйләрҙәр, атайымдың бәрейе ҡубыр инде, ә, Нурия?

– Ҡубыр ҙа... Ҡайғырма, Әмин абый тиҙ тыныслана ул. Бөгөн барырға тормайһың да кейәүгә? Алам, тиме ни?

– Юҡсы. Ике-өс хат алышып ҡына... Ул алмаһа, Нурия, бел, башҡа берәүгә лә бармайым, ирһеҙ ҡартайһам ҡартаям!

– Белдем...

Шуны ла белдем: атай менән үҫкән ҡыҙҙар “кейәү”, “ир” тигән һүҙҙе теленә алыуҙы бер ни күрмәй. Моғайын, был төшөнсәләр улар өсөн тәбиғиҙер.

Сафураның үҙенә алдан өндәшмәй торҙоҡ, Мөслимә апайҙың хаслығын да, Олексийҙың хатын да әлегә сер итеп тоттоҡ. Апайыраҡ та беҙгә, мәктәпте ун йыллыҡ сағында бөтөп ҡотолдо – йә әрләп ташлар. Унан килеп, теге һалдат тауыш бирерме, юҡмы әле. Алеша, уға дөрөҫөн яҙҙым, ҡыҙҙың хәлен аңлаттым, тигән дә ул...

Беҙ Сафураның күңелен аяп йөрөгән арала, ауыл зыҡ ҡупты: Ҡандра егете хат-фәлән яҙып маташмаған, үҙе килгән дә төшкән! Ваҡыт тиҙ үтә шул, һалдат армиянан ҡайтҡан, өйләнеп тә өлгөргән. Ҡандра үҙебеҙҙә – Башҡортостанда ла бит... Тик... Яҡын араларҙы ла барып етә алмаҫлыҡ итеп алыҫайта торған сәбәптәр була икән. Сафураны килен итеп төшөрә алмай Ҡандра ере.

Хәбәр бер сама иләктән иләнеп, ләстит кәбәге осоп китеп, хәҡиҡәт тосо күренгәс, шулар асыҡланды: егет бик ныҡ үкенгән, Сафура мине көтһә, килеп алыу ине ниәтем, ә ул хаттарыма яуап бирмәне, тип өҙгәләнгән. Беҙҙең яҡта һылыуҙарыбыҙҙы рисуай иткәндәрҙең арт һабағын уҡытырға ла күп һорамайҙар, әммә Ҡандра егетен битәрләп ҡалманы Толпарлы. Сабыйын күкрәгенә ҡыҫып яратҡан да Сафураға әйткән, ти бит: «Малай минеке, минем күзләр... Жаным, гафу ит! Теләсәң, алиментка бир, баш тартмыйм. Үзара ризалык белән булса, яхшырак булыр иде, даими ярдәм итәргә әзермен. Шикләнмә, жаным... Нигә соң хатларыма жавап язмадың? Загслап ала идем сине, анттыр менә, жаным!» Ҡандра кейәүенең (ауыл уны кейәү тип таныны хәҙер) был һүҙҙәрен әлеге почтальонка Зөмәрә апай ишетеп торған, бер-бер бәхәс килеп сыҡһа, Сафураны яҡлашырға тип өйҙәренә махсус барған, ти. Уның ҡолағына ингән хәбәр халыҡҡа тиҙ барып етә, билдәле. Ахырҙа, телдән-телгә тирбәлдереп, өҫтәп-ҡабартып йөрөтә торғас, Толпарлы был ваҡиғанан “Кейәү жаным” тигәнде генә йолҡоп алып ҡалды. Имеш, Мөслимә апай Ҡандра егетенә, юхаланып, шулай тип өндәшкән. Закир ағай тап шул көндө йомош менән Стәрлегә киткән булған, төртмә телдәрҙән ҡотолған, әйтәгүр. Ә Закир Мөслөйөнә килгәндә, юхаландырырһың уны, әллә ниндәй үҙ һүҙле апай ул, кире сигенәһе башы юҡ. «Яратһаң, армияңдан тура бында килер инең, өйләнеп ятмаҫ инең,– тип шартлатып әйтеп тора, ти, егеткә, – ҡыҙ яуап бирмәгән, имеш, кеше может үлгәндер йә ауырып киткәндер – бел тәүҙә!» Ошоноһона ышанам: сөгөлдөрҙә эшләгәндә мин уның холҡон һынаным, һындырырлыҡ түгел. Ана шунан һуң баяғы аҡсалар килеп керҙе лә инде Мөслимә апайҙарға. Бер яҡтан «Кейәү жаным» ебәргән, икенсе яҡтан – Сафура үҙе. «Мә, һинең арҡала етем ҡалды был бала!» – тип малайын әсәһенә тотторған да Себергә, Надым ҡалаһына, эшкә сыҡҡан да киткән дәһә, шунан һалған алиментты. Бәс, һүҙҙең дөрөҫө кәрәк, балаңды ҡараған өсөн бирелгән аҡсаны тағы ҡайһылай атарға? Хәйер түгел дәһә. Ә Закир Мөслөйө почтала уҡ алименттарҙы кассаға һалып ҡуйған, ейәнемә үҫкәс кәрәк булыр, тип. Әйтәм дәһә шундай ныҡ апай ул, үҙ туҡһаны туҡһан. Сафураһы малайын бөтөнләй ташлап ҡуйһа ла, өләсәһе һау булһын, кеше итәсәк ейәнен.




    •  




Sez Başkort ädäbiyättän 1 tekst ukıdıgız.
Çirattagı - Ҡатындар - 23
  • Büleklär
  • Ҡатындар - 01
    Süzlärneñ gomumi sanı 4096
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2309
    27.8 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    39.0 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    44.9 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Ҡатындар - 02
    Süzlärneñ gomumi sanı 3922
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2231
    28.8 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    40.6 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    47.4 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Ҡатындар - 03
    Süzlärneñ gomumi sanı 3916
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2194
    27.9 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    39.0 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    45.4 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Ҡатындар - 04
    Süzlärneñ gomumi sanı 3965
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2255
    27.1 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    39.6 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    46.4 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Ҡатындар - 05
    Süzlärneñ gomumi sanı 3803
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2151
    28.5 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    40.0 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    46.7 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Ҡатындар - 06
    Süzlärneñ gomumi sanı 3922
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2281
    28.7 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    40.6 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    46.9 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Ҡатындар - 07
    Süzlärneñ gomumi sanı 3865
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2229
    31.3 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    44.1 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    50.4 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Ҡатындар - 08
    Süzlärneñ gomumi sanı 3935
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2199
    30.4 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    42.4 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    49.5 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Ҡатындар - 09
    Süzlärneñ gomumi sanı 3903
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2157
    29.8 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    42.0 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    47.9 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Ҡатындар - 10
    Süzlärneñ gomumi sanı 3781
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2139
    30.7 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    41.8 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    48.7 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Ҡатындар - 11
    Süzlärneñ gomumi sanı 3864
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2154
    29.9 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    42.8 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    48.7 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Ҡатындар - 12
    Süzlärneñ gomumi sanı 3788
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2126
    29.2 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    41.9 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    49.0 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Ҡатындар - 13
    Süzlärneñ gomumi sanı 3951
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2233
    30.7 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    44.3 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    50.8 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Ҡатындар - 14
    Süzlärneñ gomumi sanı 3864
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2160
    30.6 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    43.3 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    50.5 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Ҡатындар - 15
    Süzlärneñ gomumi sanı 3919
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2280
    29.2 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    42.1 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    48.7 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Ҡатындар - 16
    Süzlärneñ gomumi sanı 3935
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2258
    29.0 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    42.8 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    49.4 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Ҡатындар - 17
    Süzlärneñ gomumi sanı 3839
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2383
    27.8 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    39.3 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    45.5 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Ҡатындар - 18
    Süzlärneñ gomumi sanı 3790
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2293
    28.6 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    41.1 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    48.6 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Ҡатындар - 19
    Süzlärneñ gomumi sanı 3842
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2171
    29.7 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    41.3 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    48.1 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Ҡатындар - 20
    Süzlärneñ gomumi sanı 3865
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2258
    28.9 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    41.6 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    47.4 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Ҡатындар - 21
    Süzlärneñ gomumi sanı 3847
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2406
    26.4 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    39.2 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    45.2 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Ҡатындар - 22
    Süzlärneñ gomumi sanı 3773
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2293
    28.4 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    40.6 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    46.5 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Ҡатындар - 23
    Süzlärneñ gomumi sanı 3830
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2376
    27.0 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    38.8 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    46.0 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Ҡатындар - 24
    Süzlärneñ gomumi sanı 3816
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2371
    27.0 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    39.5 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    46.5 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Ҡатындар - 25
    Süzlärneñ gomumi sanı 3762
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2283
    29.7 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    42.4 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    49.7 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Ҡатындар - 26
    Süzlärneñ gomumi sanı 3789
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2359
    28.7 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    41.5 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    47.6 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Ҡатындар - 27
    Süzlärneñ gomumi sanı 3829
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2289
    28.8 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    42.9 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    49.3 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Ҡатындар - 28
    Süzlärneñ gomumi sanı 3958
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2359
    27.2 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    39.8 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    47.3 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Ҡатындар - 29
    Süzlärneñ gomumi sanı 3793
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2355
    28.7 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    41.5 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    48.7 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Ҡатындар - 30
    Süzlärneñ gomumi sanı 3781
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2385
    26.9 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    39.7 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    46.1 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Ҡатындар - 31
    Süzlärneñ gomumi sanı 3683
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2300
    28.9 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    41.8 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    48.4 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Ҡатындар - 32
    Süzlärneñ gomumi sanı 3661
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2277
    28.5 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    40.6 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    47.0 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Ҡатындар - 33
    Süzlärneñ gomumi sanı 3689
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2373
    26.6 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    39.0 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    45.8 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Ҡатындар - 34
    Süzlärneñ gomumi sanı 3770
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2332
    28.9 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    41.3 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    47.8 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Ҡатындар - 35
    Süzlärneñ gomumi sanı 3719
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2275
    28.0 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    40.4 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    46.3 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Ҡатындар - 36
    Süzlärneñ gomumi sanı 3842
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2387
    26.3 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    38.0 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    44.6 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Ҡатындар - 37
    Süzlärneñ gomumi sanı 3873
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2315
    28.7 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    40.6 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    47.3 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Ҡатындар - 38
    Süzlärneñ gomumi sanı 3764
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2308
    29.5 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    42.8 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    48.5 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Ҡатындар - 39
    Süzlärneñ gomumi sanı 3841
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2428
    28.0 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    39.9 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    46.8 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Ҡатындар - 40
    Süzlärneñ gomumi sanı 3686
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2290
    27.4 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    39.2 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    45.6 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Ҡатындар - 41
    Süzlärneñ gomumi sanı 3746
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2400
    24.7 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    36.3 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    42.4 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Ҡатындар - 42
    Süzlärneñ gomumi sanı 3672
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2333
    27.3 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    39.5 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    46.5 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Ҡатындар - 43
    Süzlärneñ gomumi sanı 3810
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2373
    27.3 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    41.1 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    47.3 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Ҡатындар - 44
    Süzlärneñ gomumi sanı 3649
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2343
    27.8 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    40.8 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    47.2 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Ҡатындар - 45
    Süzlärneñ gomumi sanı 3785
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2343
    27.7 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    40.4 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    46.9 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Ҡатындар - 46
    Süzlärneñ gomumi sanı 3695
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2337
    26.3 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    38.4 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    44.6 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Ҡатындар - 47
    Süzlärneñ gomumi sanı 3569
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2217
    28.0 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    39.6 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    46.1 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Ҡатындар - 48
    Süzlärneñ gomumi sanı 3700
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2323
    28.6 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    41.0 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    47.2 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Ҡатындар - 49
    Süzlärneñ gomumi sanı 3907
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2426
    27.1 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    38.4 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    45.6 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Ҡатындар - 50
    Süzlärneñ gomumi sanı 3876
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2393
    28.6 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    42.1 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    49.5 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Ҡатындар - 51
    Süzlärneñ gomumi sanı 3844
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2418
    28.3 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    39.8 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    47.5 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Ҡатындар - 52
    Süzlärneñ gomumi sanı 3833
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2411
    27.7 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    39.7 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    46.2 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Ҡатындар - 53
    Süzlärneñ gomumi sanı 3790
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2351
    27.0 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    38.9 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    44.8 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Ҡатындар - 54
    Süzlärneñ gomumi sanı 3687
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2272
    26.9 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    38.1 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    44.8 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Ҡатындар - 55
    Süzlärneñ gomumi sanı 1981
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 1415
    31.2 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    43.8 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    50.1 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.