Ҡатындар - 32

– Эйе. Йәнтөйәгем тип янып йөрөй ҙәһә. Матур һүҙ, иветә. Йәнтөйәк! Атаһының һүҙе икән.

– Башҡорт һүҙе, бер уның атаһыныҡы түгел.

– Ә ниндәй шиғри...

– Шиғри, эйе. – Ерле юҡҡа йәнем көйөп, Менәүәрә менән арҡыс-торҡос һөйләшеп торамсы, уңайһыҙланып ҡуйҙым.

– Тыуған ереңде, Толпарлыңды һағынып, урман-һыуҙарыңды данлаған шиғырҙарыңда ҡулланырһың әле.

– Һағынырға ни, мин йәнтөйәгемдә ҡалам даһа...

– Һинең офоҡтарың киңерәк, Менәүәрә.

– Нурия апай, әйтәйемме бер сер, башҡа һис кемгә сисмәгәнде?

– Беләм.

– Беләһең?! Ҡайҙан?

– Маңлайыңа яҙылған.

Менәүәрә маңлайын һыпырып ҡуйҙы, әйтерһең, унда ысынлап та ниҙер яҙып ҡуйылған. Түҙмәй, көлә башланым да, әҫәрләнеп ҡыҙыҡайҙы ҡосаҡлап алдым. Үҙемдең бер һыңарым даһа – шуғалыр бигерәк яҡын күрәм, хатта башҡаларҙан көнләшеп китәм, күңеле минән һыуынып ҡуймаһын тип. Һыуынмаған, сер уртаҡлашырға тора лаһа.

– Ә ул үҙе – яратамы?

– Әллә... «Көтмәгәндә шундай ҡыҙҙар осрай, шундай ҡыҙҙар – ят та үл инде...» – тине беренсе күргәндә үк. Рәми Ғарипов шиғыры, тигәйнем: «Кемдең йөрәгенә үтеп ингән, шуныҡы ул шиғыр», – тип аптыратты. Теге юлы дөрөҫ ишеткәнмен, Сыңғыҙ «Менәүәрә!» тип шыбырлаған. Ашығып, ашҡынып китеп барыуы күҙ алдыма килде. Әммә йәшлегенә саҡ аяҡ баҫҡан бер ҡатлы әхирәтемә ул хаҡта әйтмәй торҙом. Иләҫләнгән былай ҙа. Бәлки, тәүге һөйөү шауҡымы уны илатмай ғына үтеп тә китер. Дэн тип тә хыялланып йөрөгәйне – хәҙер теленә лә алмай. Улай ҙа иҫкәрттем.

Ҡапыл ғашиҡ итергә һәләтле ундайҙар, һаҡ бул! Һәр хәлдә, үҙең башлап белдермә хистәреңде.

– Ниңә?

– Ҡабул итмәһә, ауыр булыр, күңелең ҡыйралыр.

– Үлерем һымаҡ, ул мине яратмаһа!

– Бына табылған берәү, мөхәббәт ҡорбаны. Һөйөү – кешене һындырыр өсөн түгел, ә йәшәтер, сыныҡтырыр өсөн бирелгән хис.

– Кире ҡағылһа ламы?

– Белмәйем, Менәүәрә! Үҙем йөрөйөм бәрелеп-һуғылып шул өсәү араһында?

– Кемдәр ул?!

– Һөйөү, ғишыҡ һәм мөхәббәт...

34

Етенселәрҙә география уҡыта башланым. Уңайлы булһын өсөндөр, ике параллель класҡа ла дәрестәремде бер үк көнгә ҡуйғандар – уртаҡ план менән уҙғарам. Ҡалған ваҡытым – пионер эшенә. Тәүге көндө үк уҡыусыларым миңә һынау үткәрҙе. Башта – 7 «а» класында.

– Быйыл беҙ һеҙҙең менән «Материктар, океандар, халыҡтар һәм илдәр» темаһына белем аласаҡбыҙ. Алтынсы синыфта «Ерҙе өйрәнеү курсы» буйынса алған мәғлүмәттәрегеҙ иһә тағы тәрәнәйә, киңәйә төшәсәк. – Шулай тип әйтеп тә бөтөрмәнем, бер бала ҡул күтәрҙе: «Апа, һорау бирергә мөмкинме?» – ти. Рөхсәт иткәнде лә көтмәй, һорай ҙа һалды: «Донъяла иң бәләкәй дәүләтте әйтегеҙ әле, белге килә?»

Ярай ҙа, был турала уҡығайным, тиҙ генә иҫемә төштө.

– Иң бәләкәй дәүләтме? Ватикан. – Шунан, викторинаға яуап биргәндәй тормайым әле, тип уйланым да тулыраҡ итеп һөйләп киттем: – Ул бөйөк Рим ҡалаһы территорияһында урынлашҡан, унда католик сиркәү башлығы – Рим Папаһы йәшәй. – Шунан теге мут малайҙан һораным: – Тимәк, ҡайһы илдә булып сыға Ватикан?

– Италияла.

– Дөрөҫ. Тағы ниндәй ҡалалары бар ул илдең?

– Неаполь.

– Кем Италияны картанан күрһәтә ала?

Бер ыңғай унлаған ҡул күтәрелде. «Итек... итек!» – тип шыбырлаштылар. Үҙебеҙҙең Италия хаҡында һөйләгем килеп телем ҡысып ҡуйҙы ла, тыйылдым. Былай ҙа, ана, бала-сағалай күреп, һорау биреп албырғаттылар. Был темаға – Көньяҡ Европа илдәренә – дүртенсе сиректә саҡ барып етәсәкбеҙ, дәреслектең аҙағында ғына әле ул. Артабан әҙерләнеп килгән планым буйынса океандар һәм материктар майҙаны хаҡында һөйләй башланым. Дәресте йәнләндерер өсөн балаларҙы эшкә йәлеп итеү – иң үтемлеһе. Юғиһә, улар тиҙ ялҡа, шаяра йә, киреһенсә, йоҡомһорай. Шуны иҫтә тотоп, һорау бирҙем:

– Планетабыҙҙың иң күп өлөшө һыуҙан торамы, әллә ҡоро ерҙәнме? Баяғы малай, исем-фамилияһын иҫтә ҡалдырҙым: Сафуан Туҡтаров – тағы ҡул күтәрҙе. Бүтән ҡул күренмәне.

– Йә, Сафуан.

– Һыуҙан, әлбиттә, сөнки океандар күберәк майҙанды биләй.

– Ниндәй океандарҙы беләһең?

– Иң ҙуры – Тымыҡ океан, унан ҡала – Атлантик һәм Һинд океандары, иң бәләкәйе – Төньяҡ Боҙло океан.

– Маладис, ултыр,– тинем был туҡтамаҫ Туҡтаровҡа һәм тиҙ генә йүгәнде ҡулыма алдым: – Эйе, Ерҙең барлыҡ өҫкө йөҙөнөң майҙаны 510 миллион квадрат метр тәшкил итә, күпселек өлөшөн океандар алып тора. – Алдан һыҙып, төҫлө ҡәләмдәр менән буяп 5 өлөшкә бүленгән түңәрәк һүрәтен стенаға элеп ҡуйҙым да дәресемде дауам иттем: – Бына, сағыштырып ҡарағыҙ – дүрт океан һәм барлыҡ ҡоро ер майҙаны...

Аҡылға ултырттылар бит мине! 7-се «б»-ла ла «Туҡтаров» табылды, тотто ла: «Германия нишләп иң бай илдәрҙең береһе, ул да һуғыш күргән дәһә?» – тип һораны.

– Көнбайыш Европа илдәренең иң ҙурҙары – Германия, Франция һәм Великобритания тураһында ла беләсәкбеҙ киләсәктә, – тип кисектереп торҙом яуапты. – Был һорауҙы тарих уҡытыусыһына бирергә лә була, – тинем дә өҫтәп ҡуйҙым: – Германияла, ГДР-ҙа, хеҙмәт иткән Сабир абыйығыҙҙы дәрескә саҡырырбыҙ, шул темаға барып еткәс. Үҙ күҙе менән күргән кешенең тәьҫораттары ҡыҙығыраҡ булыр.

– Апа, онотмағыҙ! – тип геүләште класс.

– Оноттормағыҙ!

Аңлайым, бының менән генә бөтмәйәсәк шуҡлыҡтары замана балаларының. Белемемдең һаймы-түгелме икәнен ҡапшаясаҡтарын, берәй сетерекле мәсьәләлә «тоторға» тырышасаҡтарын алдан уҡ һиҙә инем. Һорауҙарына, төп тема буйынса булмаһа ла, яуап бирергә тырыш, белмәһәң – юлын табып, фекерҙәрен икенсе яҡҡа йүнәлтеп ебәр, тип Әлфиә апа ла кәңәш биргәйне-биреүен. Уф, әлдә генә тотолманым.

35

Февраль буранында, кискә табан, беҙгә Әшрәф менән Сабир килеп инде. Ҡобаралары осҡан. Заһира бәпескә сирләп киткән икән.

– Ваҡыты етмәй әле... – тигән була Сабир, тауышы ҡалтырап тора. – Әүхәт ағай кисә районға киткән дә ҡунып ҡалған, бурандан шөрләгәндер, ана лаһа, нисек ҡотора. Рәйхана инәйгә әйтеп ҡараһаҡ?

Ҡартәсәйемде шундуҡ барып алдыҡ. Ул Заһираның хәлен баҡты ла: «Бала арҡыры ята, хәҙер үк бальнисҡа алып китегеҙ, – тине. – Кәрем киткән, тотона алмайым».

– Бәс, нимә ҡарап тораһығыҙ, сығығыҙ юлға! – тинем егеттәргә, ҡапыл ярһып. Әхирәтем өсөн ҡурҡыуымдан инде уныһы.

– Һине лә алып барһаҡ, тигәйнек, Заһираға иптәшкә.

– Әйҙә, тиҙ булайыҡ! – Тракторыма сана таҡтым, – тине Әшрәф. – Һалам йәйҙем, ике толоп һалып алдым. Тағы нимә кәрәк булыр икән? Рәйхана инәй, йылы һыу, таҙа сепрәк, бысаҡ-ҡайсы алығыҙ, тисе. Юлда бәпесләп ҡуйһа, тисе! Ҡартәсәйем ҡушҡандарҙы хәстәрләй һалдыҡ та ҡуҙғалдыҡ. Бер толопҡа Заһираны урап һалдыҡ, икенсеһен мин кейеп алдым. Сабир ҙа беҙҙең менән санаға ҡунаҡланы.

Буран Үткәүел тип йөрөтөлгән урында, ярты юлда, яман була торған. Үтәләйгә бәреп иҫкән еле бер хәл, көртөн өйә унда, тау-тау итеп.

Ыңғай ғына бара инек, тап шул Үткәүел билендә туҡтап ҡалдыҡ.

– Бураған ғына, – тине Әшрәф менән тирә-яҡты байҡап әйләнгән Сабир. – Нисек хәлең, аҡсарлағым?

– Баҫылды һымаҡ, йоҡлап киткәнмен, килә торғас, – тип яуап бирҙе Заһира.

Ҡатынына «матурым, йәнем» тип әйткәндәрен һирәк-һаяҡ ишеткеләйем. Йәшереп, ҡолағына ғына өндәшәләр, ти, ғәҙәттә. Бәрәсеме, аҡҡошомо, күгәрсенеме – етерлек, ти. «Бәрәс»ме инде иркә һүҙ? «Аҡсарлаҡ» – матур. «Ҡайһы саҡта, ерле юҡҡа мыжып йөрөһәм, йә урынһыҙға ҡысҡырып көлһәм, «сарлаҡ» тип тә ҡуя Сабир, – тип сер сискәйне миңә әхирәтем. – Талҡаҫта шарҡылдаҡ сарлаҡ тигән һирәк ҡоштар йәйләүен һөйләгәйнем – етә ҡалды...»

Миңә ҡасан бер-берәү, исмаһам, «һайыҫҡаным» тип әйтер? Абау, ундай ҡотһоҙ һүҙгә риза булаһым юҡ! Ярар, әле кем ни әйтергә тора ла, шул хаҡта уйлар ваҡытмы?! Әшрәф ҡулыма ағас көрәк килтереп тотторҙо, юл ярырға. Трактор тигәс тә, тапалмаған ҡар тауына ул да менә һалып китә алмай икән. Әлдә буран унда-бында ғына суҡайтып өйгән ҡарҙы, өсәүләп тиҙ генә тегеләй-былай һирпеп сыҡтыҡ.

– Ярай ҙа, таң атҡанын көтмәнек, бульдозерһыҙ үтеп булмаясаҡ, төн буйы буранлаһа, – тине Әшрәф, – Заһира ыңғырашмай, әллә бер-бер... – тип өҫтәне. Йөрәгемде шом алды: әллә бер-бер кесе йыһандағы сабый бөтөнләй тындымы?!

Бәхеткә күрә, артабан юлға арҡыры һуҙылып ятҡан көрттәр әллә ни бейек түгел ине, трактор еңел генә үтте. Дауаханаға барып еткәнсе төнгө ун бер етте – яҡшы көндә сәғәт ярымлыҡ юлды өсләтә тиерлек оҙағыраҡ үткәнбеҙ.

Уңарсы Заһира минең беләгемә сат йәбешеп ызғырырға тотондо. Егеттәр дауахана ихатаһының ҡапҡаһын аса алмай хитлана – көрт һалған. Сабир түҙмәне, ҡапҡа аша ырғыны ла, йүгереп барып, ишекте дөмбөрҙәтергә тотондо. Электр лампочкаһы тоҡанды, тупһа тирәһе яҡтырҙы. Ишек шығырланы. Әшрәф, алдын көрәп, ҡапҡаны ҡайырып асты. Мин Заһираны ҡултыҡлап шул яҡҡа атлаттым. Аҡ халатлы ике кеше беҙҙең янға ашығып килеп етеүгә Заһира бигерәк тә ныҡ итеп, ҡысҡырып ыңғырашты, һушын юғалта яҙҙы. Аҡ халатлылар: «Пробка вылетела, наверное. Не волнуйся, как раз во время успели», – тип һөйләнде.

Әшрәф тракторын ҡуйырға уңайлыраҡ урын эҙләп китте. Сабир, ҡатынын күтәреп алып, баяғы аҡ халатлылар артынан эйәрҙе. Мин «Приемный покой» тип яҙылған бүлмәлә эскәмйәлә ултырып ҡалдым. Табырһың бында «покой», әттәгенәһе! Ниндәй пробка, ҡайҙан атылды икән? Шул һорау тынғы бирмәй, һорарға янда бер кеше юҡ. Ҡайҙалыр крандан тамсылап һыу тыпылдай – уф, нервыға тейә. Тыштан ап-аҡ ҡар һырыған Әшрәф килеп инде, иңенә аҡ халат һалған Сабир ҙа күренде. Бер-береһенә ҡарап йылмайышты былар. Эсемә йылы инде: хәлдәр ул тиклем мөшкөл түгел, тимәк.

– Бынан бер тауыш та ишетелмәй, роддом күрше бинала икән, быныһына борма-борма лабиринт аша тоташҡан. Һул яҡта – бала табыу бүлексәһе, уңда – бәпестәр, тәзелдәшеп илап яталар. Сәғәт төнгө 12-лә имеҙәләр икән, шуны белеп, имсәк һорайҙар... – Минең һағайып тирә яҡҡа ҡолаҡ һалыуыма иғтибар иткән Сабир шуларҙы аңғартты.

Барыбер ҙә өсәүләшеп шул лабиринт яғын аңдыйбыҙ, хәбәр көтәбеҙ. Ниһайәт, аяҡ тауыштары ишетелде. Акушерка икән. Егеттәргә алмаш-тилмәш ҡарап торҙо ла: «Һеҙме бәхетле атай? – тип һораны Сабирҙан. Ҡайҙан белде тап ул икәнен, маңлайына яҙылғанмы ни? Яҙылғандыр шул! – Ҡотлайым! Улығыҙ тыуҙы. Өс килограмм да 600 грамм – баһадир».

Әшрәфте ҡосаҡлап, яурындарына шап-шоп һуҡҡылап алғас, Сабир мине билемдән тотоп өйрөлтөргә тотондо: «Малай! Малайым бар!»

– Етәр, яр һалма ул тиклем! Төн уртаһында... – тигәйнем, урамға сығып йүгерҙе, унда бурандай дыу килде, ҡарға ятып туланы шатлығынан. Сығып, беҙ ҙә уға ҡушылдыҡ.

Бер мәлде роддом бинаһының бер өлөшөндә гөлтләп электр лампочкалары тоҡанды.

– Әйҙә, тәҙрәнән ҡарайыҡ! – тине Сабир, – бәләкәстәрҙе имеҙергә тараталар хәҙер.

– Һеҙҙеке, саҡ тыуҙы бит әле, уны иртәнге 6-ла ғына әсәһенә килтерәсәктәр. – Ят тауышҡа боролоп ҡараныҡ. Таныным: теге юлы Әсмәгә ярҙам ҡулы һуҙған медсестра апай ҙаһа.

– Һинме ни, Нурия? Был юлы ҡайһы әхирәтеңде килтерҙең? Ә...

Һүҙен әйтеп бөтөрөргә ирек ҡуймай, барып ҡосаҡланым, ҡолағына шыбырланым: «Сеү!»

– Ҡарағыҙ һуң, ул тәҙрәләрҙән кем генә ҡарамаған инде... – тине апай. Китешләй тағы миңә өндәште: – Нурия, сәй ҡуя торам, килегеҙ. Таң атҡас ҡына врач менән һөйләшеп, бәпесте лә, әсәһен дә күреп буласаҡ. Бында йөрөүегеҙҙән файҙа юҡ әлегә. Өйҙө беләһең..

Өсөбөҙ бер тәҙрәнән оҙаҡ ҡына ҡарап торҙоҡ, пәрҙә аҫтынан тотош бүлмә күренеп тора. Аҡ халатлы берәү – яңы тыуған балаларҙы бағыусылыр – һәр ҡулына икешәр төргәк тотоп килеп инде лә ҡатындарға таратып бирҙе. Биләүҙәге бәпестәрҙең биттәре, ә биттәрендә имсәк эҙләп ымһынған ауыҙҙары ғына күренә. Бөтәһе лә бер иш! Егеттәрҙе баяғы медсестра апайға алып барҙым. Үҙем саҡ ҡына алданыраҡ индем дә:

– Әсмә хаҡында – ләм-мим, йәме, – тинем, инәлеп.

– Анау һонторорағымы? – тип һораны апай.

– Эйе. Намыҫлы, һәйбәт егет ул, Әсмәне ныҡ ярата, күптән ярата. Тик...

– Тик... – Апай мин әйткәнде ҡабатлап баш сайҡаны ла, юлдаштарыңа үҙең сәй эсерерһең, урын-ер хәстәрләрһең, тип төпкө бүлмәгә йүнәлде. – Миңә иртүк тағы эшкә.

Бүлә-бүлә йоҡлап, таңды саҡ көтөп алдым. Кухнялағы һике һымаҡ ҡаты тахтала урынлашҡан ике дуҫ та урыҡ-һурыҡ уянып, һөйләшкеләп алды. Ҡыҙыҡ, нимә хаҡында икән шул тиҫтер ир-аттың хәбәрҙәре?

Иртәнсәк тағы роддомға юлландыҡ. Буран баҫылған, кисәге ҡылығы өсөн уңайһыҙланғандай, тәбиғәт уғата шымайып ҡалған һымаҡ. Күпертелгән аҡ күпмәләй ятҡан ҡарға баҫырға ҡыймай торолдо башта. Эҙ-фәлән дә күренмәй, әллә бигерәк иртәләгәнбеҙ?

Сабир, бүлмәһенә инеп, врач менән һөйләшеп сыҡты. Әшрәф менән мине приемный покойҙан ары үткәрмәнеләр. «Көтөүе менән һөрлөгөп йөрөмәгеҙ! Инфекция ташып! – тип әрләп, оло ғына йәштәге санитарка бөтә әҙәмде тышҡа уҡ сығарып ебәрҙе лә иҙән йыуа башланы. Үҙе тағы артыбыҙҙан ҡысҡырып ҡалды: – Тәҙрә яғына барығыҙ, күрерһегеҙ!»

Ә тәҙрәләрҙе халыҡ күптән һырып алған, әйтерһең, тотош район ҡатындары бер юлы бала тапҡан. Улай ҙа, бүтәндәрҙе нисек тә ҡыҫырыҡлап, бер тәҙрәгә ҡапландыҡ. Заһира тапҡырынараҡ тура килгәнбеҙ – бәпесте күрергә өлгөрҙөк. Ныҡ итеп ҡымтып төрөлгән – сабыймы сабый инде. Сабир әйтә: «Минең малай иң матуры, иветә. Тауышы шәп, ишетәһегеҙме?» Унда ҡайһы төргәктән ниндәй ауаз сыҡҡанын айырырлыҡмы, бер башлаһалар, хор менән тәзелдәйҙәр ҙәһә. Шул арала йәшертен генә Әшрәфкә күҙ ташланым: мөкиббән китеп эстәге мөғжизәле донъяға баҡҡан, уйҙары ҡайҙалыр – үҙе генә белә.

36

Мәүлиҙәнән бандероль алдым. Ул оҙон йәй буйына ҡайтып та ураманы былтыр. Темаңды артабан үҫтерергә, фәнни диссертация кимәленә еткерергә була, тип дәртләндергән дә диплом етәксеһе, аспирантураға инергә ҡарар итте әхирәтем. Унда ла бик етди имтихандар бирергә – бигерәге инглиз теленән үтеүе ҡатмарлы булды, тип яҙғайны. Мәктәптә «англичанка» апа транскрипция менән уҡырға әҙ-мәҙ өйрәтте-өйрәтеүен, әммә грамматиканы белмәй ҡалдыҡ. Үҙе әллә татар, әллә мишәр милләтенән ине, беҙ былай ҙа белгән ҙ – ҫ – һ-ларҙы әйттереп хәлде алды. Шунан ҡайҙалыр китеп барҙы, ике йыл был фәнде уҡытыусы булманы.

Бандеролде асһам, унан һүрәттәр, фотолар ҡойолдо. Хаты ла бар. Ят ҡул менән «Украiнский степовий природний заповеднiк» тип яҙылған. Тәбиғәт ҡурсаулығы, тимәк. Бейек үлән (әллә ҡамыш?) араһында – йылҡы өйөрө. Алыҫтараҡ бер һыбайлы елеп килә. Ҡапыл мәктәптә ятлаған шиғыр юлдары хәтергә төштө: «Сквозь камыш князь Игорь горностаем прошел, белым гоголем прыгнул на воду, вскочил князь Игорь на борза коня. Серым волком сошел с него, побежал по донецкой излучине...»

Һәр рәсемде айырым конвертҡа һалған әхирәтем. Береһенән ҙур һандыҡташ өҫтөндә ултырған бөркөт статуяһының төҫлө фотоһы килеп сыҡты. Аһ иттем: ыласындың һәйкәле! Бүреһуҡҡан олатай ҡанатын бәпләгән, Толпарлы күгенә сөйгән ғорур ҡош – ҡойоп ҡуйған шул үҙе. Хәйер... Һандыҡташтың түшендә соҡоп яҙылған һүҙҙәр бар: «Прошлое, настоящее, будущее едины в тебе». Таштың ҡабырғаһында ла яҙыуҙар бар, тик уҡып булмай, өҫкө юлдарҙағы: «Кто вы?.. Куда идете?.. Что ищете?..» тигән йөмләләр генә асыҡ күренә. Их, тотош уҡы ине шул яҙыуҙарҙы, үҙең шунда бар, күр, аңла-асыҡла ине.

Иғтибарымды тағы ике һүрәт яуланы: баяғы ят ҡул уларҙың аҫтына «Половецьки срiбнi браслети и золотий половецький перстень» тип яҙып ҡуйған. Көмөш беләҙектәргә әллә ни иҫем китмәне, ә бына алтын йөҙөк аптыратты – таныш һымаҡ: ҡашһыҙ балдаҡ, йөҙө йәлпәк, йомро. Хас та Йәнкиҫәктең бармағынан һалмай кейгән йөҙөгө. Һүрәттәгенең һыҙмалары күберәк: «ҡот» тигәнгә оҡшаш яҙыуын айырып уҡып була, ҡалғаны юйылған, ниндәйҙер тамғалар ҙа төҫмөрләнә – әллә мисәт ҡуя торған йөҙөк? «Нәҫел бағы был, атайым инселәгән ҡомартҡы», – тип әйткәне бар ине Йәнкиҫәктең үҙенең йөҙөгө хаҡында. Атаһы ҡыпсаҡтарҙан икәнлегенә бына лаһа бер дәлил!

Дон – Тын йылға далаларында ҡыпсаҡтарҙың эҙҙәре һаман ярылып ята икән. Йөрәгем тағы ашҡынып ҡуйҙы: бар ине шунда, күр ине!

Мәүлиҙә ниҙәр әйтергә теләне икән был рәсемдәре менән? Ҡабаланып хатын уҡый башланым. Ғәҙәтемсә, уҡыған бер һөйләмде ятлай барам – хәтерем шундай. Ятлағаным шунан ғибәрәт:

«Сәләм һиңә, әхирәткәйем, һөйгәнемдең «Земля батьков»ынан! Олексийса: «Краси такой не зустрить ниде». Бындай гүзәллекте бер ҡайҙа ла күрмәҫһең, йәғни. Уны Башҡортостаныма алып ҡайтып, илемде тотош – урман-тауҙарыбыҙҙы, далабыҙҙы, йылға-күлдәребеҙҙе күрһәтеп хайран ҡалдырғым килә! Һүрәттәрҙең аҫтына ул яҙҙы, украинса – аңлашылып тора, иветә.

Сырамыттыңмы Ыласынды? Иланым, ҡыҙый, шул скульптураны күргәс. Тыуған төйәгемде, ата-әсәмде, дуҫтарымды һағыныуҙан... Ярар, сиктәрҙе бикләп ҡуймағандар ҙаһа, ҡайтырмын әле. Ә ниндәй ябай ҙа, ҡатмарлы ла һүҙҙәр соҡоп мәңгеләштерелгән ташҡа – һин иғтибар итмәй ҡалмағанһыңдыр, уйланғанһыңдыр, беләм. Был рәсемдәрҙе бер музейҙың киоскыһында һатып алдыҡ, Ыласынды, биҙәүес әйберҙәрен экспозицияларында ла күрҙек. Ҡыҙый, был яҡтарҙа күҙгә, күңелгә таныш күренештәр күп ул. Аттарҙы күр, әйтерһең, Күрәнле ҡамышлығында бышҡырышып, ялдарын Һыҙа буйынан иҫкән елгә тарап торалар.

Ҡыҙый! Һиңә әле берәүгә лә әйтмәгән серемде сисәм: Алеша миңә өйләнешергә тәҡдим яһаны. Инде өсөнсө тапҡыр... Бүтәнсә түҙер әмәлем ҡалманы, ти. Тәҡәтем бөттө, ти. Нема терпения, коханна, имеш... Мин түҙәм дәһә! Ризалығымды бирҙем, Нурия. Йәшем егерме бишкә етте, ысвикла бисәләре араһында йөрөһәм, күптән күҙгә бәреп әйтерҙәр ине, кенәгәң аҫҡа батты, тип. Олексийға утыҙға ла күп ҡалманы, дуҫтары бала-сағалы булып бөттө. «Наукова думкаң һине әҙәмгә һанамай, ахырыһы», – тип төрттөрәләр, ти. Улары ярай, әсәһе лә, ахыр килеп, басурманкаңды ал да ҡуй, яратҡасың, тигән.

Хәҙер Дарья апай артыҡ уҫаллашмай, өйрәнә төштө миңә, өйҙәренә барғылап йөрөйөм дәһә. Ә үҙем уға бәғзе ваҡыт һоҡланып та ҡуям. Былтыр көҙ тыуған хуторына барғайныҡ, шунда, бер туған ҡустыһы ғаиләһендә, олоғайған әсәһе йәшәй – уны күрҙек. Дичинский хуторы икән. Төньяҡ Донец ярында урынлашҡан. Белгең килһә, Дон йылғаһы буйында түгел, ә тап ошонда төшөргәндәр, имеш, «Тихий Дон» фильмын! Баштарын беҙҙең Заһира һымаҡ текә тотоп атлай бындағы ҡатындар, ҡалҡыу түшле, көслө тауышлы үҙҙәре. Кисен әхирәттәре йыйылышып, мискәлә алҡынып әсеп ултырған алма шарабын йотоштороп алғас, йырлашырға тотондолар, әй. Анау беҙ Әнкәләр осондағы бүрәнәлә рәхәтләнеп русса йырлаған «Виновата ли я, виновата ли я, виновата ли я, что люблю...» тигәнде хәтерләйһеңдер, шул Дон казактарының боронғо йыры, ти. Донъя – түңәрәк, иветә. Ә буласаҡ ҡәйнәм моңло икән! Күкрәк тауышы менән: «Гуляет по Дону, по Дону гуляет молодой казак»... – тип һуҙып ебәреп, иренә ҡаш һикертеп алғайны, үҙгәрҙе лә ҡуйҙы – алсаҡ, ҡыйыу, шаян һәм иҫ киткес һылыу: төҙ танаулы, ҡыйғас ҡара ҡашлы, ҡабарынҡы ҡалын сәстәрен бер толомға үреп түшенә һалған. Һоҡланыуымдан: «Вы же Аксинья из «Тихого Дона», Дарья Володимировна!» – тигәнемде һиҙмәй ҙә ҡалдым. Йырлап бөтөп кенә тороуы ине, үҙе лә хисләнгәндер, ихластан мине ҡосаҡлап алды: «Зирка моя! В молодости многие так говорили»,– тине. Күңеле булды. «Зирка»һы беҙҙеңсә – йондоҙ.

Хуторҙа мин үҙемде берсә үҙ төйәгемдә йөрөгәндәй тойоп алдым. Ғәжәпме? Бында Толпарлыға тартым әйберҙәр етерлек – һиртмә ҡойолар, үҙҙәре һуҡҡан буйлы турпыштар, башы семәрле ағас карауаттар... Күрше Николаевкалағылай, һалам башлы өйҙәр күренгеләй. Ә хутор осонан ҡырағай дала йәйелеп киткән, үҙҙәре «дикое поле» тип йөрөтәләр ҙәһә. Унда, офоҡҡаса тулҡын ҡағып, ҡылған сайҡала. Скифтар, сарматтар һыбай елгән, ти, ул далала заманында. Һәм ҡыпсаҡтар, әлбиттә.

Олексийҙың өләсәһен тәү күреүем, шуға ла бүләк тотоп барҙым: күҙле таҫтамалдың башына селтәр бәйләп теккәйнем – шуны. Рушник та рушник, тип һуштары китте казачкаларҙың. Ә мин эре генә, был беҙҙең милли көнкүреш әйбере – һөлгө, тинем. Һыр бирмәнем, ҡыҙый.

Иң мөһим һүҙемә барып етә алмай бер булам. Их, осрашып, күҙгә-күҙ бағышып әллә нисә тәүлек буйына туйғансы һөйләш ине һинең менән, Нурия! Ҡыҫҡаһы, Олексий менән атаһы күпмелер ваҡыттан Толпарлыға юлланасаҡ – ҡыҙ һоратырға. Үҙем саҡ ҡына алданыраҡ ҡайтырмын, тип торам. Өйгә шылтыратырға йыйынам. (Әмин абый нисек итһә итте, яңыраҡ өйөнә телефон үткәртте.) Уртансы апайым медҡа барып инеү менән кейәүгә сыҡты, өлкәне ултыра һаман китапханаһында, егеттәрҙең күҙенә салынмай, шуны ғына сәбәп итмәһә инде – атайымды әйтәм. Нурия, бер арала, иртәгә үк, беҙгә инеп, заочно бергә уҡыған курсташ егет яусы ебәрергә уйлаша, тип һүҙ ташлап сыҡһаңсы. Юҡһа, ана, әхирәтең ғаилә ҡамытын кейергә ашыҡмай, тип һиңә һылтанасаҡтар. Сит ерҙә ҡалдырғылары килмәй бит инде мине... «Нурияны һораталар икән» тигән хәбәр тарала ҡалһа ни, биғәйбә, егеттәр ҡарамаҫ ҡыҙ түгелһең, бәҫең генә артыр, бәс.

Ярар, ҡыҙый, ҡағыҙға күп яҙып буламы ни, хуш булып тор. Моғайын, йәйгә ҡалыр туйыбыҙ – уртаһында буласаҡһың, бел! Украиналағыһы хаҡында әйтәм, әҙерләнә тор. Уңарсы, бәлки, Фатих менән борсағың бешеп тә ҡуйыр?

Ныҡ-ныҡ итеп һағынып, Мәүлиҙә әхирәтең».

Сумдым был хатҡа, рәсемдәргә – уларҙан алған тәьҫораттарға. Зиһен төпкөлөнән ауаз килде: халҡыңдың бер тармағы Тын йылға буйҙарына күсенгән саҡ, яугир рухлы ҡыпсаҡ саҡ! Дәште-Ҡыпсаҡ!.. Дәште? Кем өндәште?! Һин, хәтерем, һөрән һалаһың: «Күҙ иңләмәҫ киңлектәргә йәйрәп, күгәреп ята Ҡыпсаҡ далаһы... Өс мөҡәддәс ҡанун ҡыпсаҡтарҙа: һыбай сабыу, мәргән уҡ атыу һәм дә ирек!» Уҡыныммы быны ҡайҙандыр? Ҡан хәтере мәғлүмәт бирә булыр? Әлмисаҡтан тарихи аңын юймаған, тоҡомон барлап, быуындан-быуынға бәйән итеп ҡанына һеңдергән, ҡыпсағы – тармаҡ-тармаҡ шәжәрә ағасының бер ботағы булған халҡымдың балаһы мин.

Ә нисек үҙ яғына ауҙарған тәкәббер казачканы әхирәтем! Ултырмала селтәр бәйләргә өйрәнеүе лә ярап ҡалған. «Егеттәр ҡарамаҫ ҡыҙ түгелһең» тип һалпы яғыма һалам ҡыҫтырып ҡуйыуын әйт. Фатихты япһарған миңә, Сыңғыҙ исемле берәүгә өс көн ғашиҡ булыуымды белмәй шул, яҙып өлгөрмәгәйнем.

Ҡайта-ҡайта иҫләп йөрөнөм дә Мәүлиҙәнең һүҙҙәрен, әкренләп тынысландым. Апрель урталарында әхирәтем үҙе лә ҡайтып төштө, артынса – Олексий менән атаһы килде. Әмин абый ҡыҙына нисек ҡаты асыуланғанын яҡшы самалайым, үҙемә лә унан ныҡ эләкте: «Партизанка! – тип туҙҙырҙы мине, – Мәүлиҙәһен әйт, нәҫел боҙоп, әллә ҡайҙағы хохолға барырға, үҙебеҙҙә кейәү бөткәнме ни! Исмаһам, татарҙы һайларға ине, худой конец, динебеҙ уртаҡ, телебеҙ яҡын. Нурия, һин белгәнһең, ниңә әйтмәнең, алдан алыр инем. Барып, сәсенән һөйрәп алып ҡайтырға кәрәк булған аҙғын ҡыҙыҡайҙы! Ә, ниңә өндәшмәйһең, әхирәт, имеш, берәү!»

– Абый, Мәүлиҙәне рәнйетмә, аҙғын түгел ул! – тип телләшмәй ҡалманым.

– Аталы-уллы киләләр, ти бит. Нишләмәк хәҙер?

– Әҙәмсә ҡаршы алырға инде. Башҡорттар тупаҫ икән, тип ҡайтһындармы? Былай ҙа баяғы Дарья апай, казачка ул, Мәүлиҙәгә басурманка тип әйткән. Баштараҡ, биш йыл элек.

– Аспирантурала уҡыған ҡыҙғамы? Күрһәтерем мин уларға! – тағы ҡыҙып алды Әмин абый. Шунан ҡапыл һорап ҡуйҙы: – «Тарас Бульба»ны уҡығанһыңдыр?

– Әлбиттә, мәктәп программаһында бар ҙаһа.

– Хәтереңдәме, Тарастың улы, Андрейы, дошман воеводаһының ҡыҙы, сибәр полячкаға ғашиҡ була ла атаһын, халҡын һата. Полячка уны юрамал әүрәтә, улай ҙа: «Егет, минең атайым бит һинең Ватаныңа ҡаршы һуғыша», – тип иҫкәртә. Егет нисек яуап бирә?

– Хәҙер, иҫләп ҡарайым...

– Иҫтә ҡалдырмаҫлыҡмы, оноторлоҡмо?! «Һин – минең Ватаным», – ти Андрей. Ана шундай хыянатсыл халыҡ улар, белгең килһә.

– Бәс, халыҡ араһында кеме юҡ. Шул уҡ Тарас Бульбаның өлкән улы Остап – һатлыҡ йән түгел!

– Эйе. Барыбер... Ярар, өйгә ингән кешене хурлап сығарып ебәреп булмаҫ, ҡунаҡ итмәй хәл юҡ. Һарыҡ һуйҙыртырға кәрәк. Әсәһе, тим, Рабиға, йүгер Гуля-Гөлсөмөңә, Фаризаңа, милли ризыҡ әҙерләшһендәр, ултырмаға йөрөргә генә, әтеү, һеҙгә. – Абый усын-усҡа ыуғылап алды ла ашығып ишек алдына сығып китте. Сығышлай ишек тупһаһына абынды ла: «Сволочь!» – тип ҡуйҙы.

– Аяғын ныҡ төкөткәндер инде, уф, шул атайымды, күҙгә нәҙеклеген белмәй, абайлап йөрөмәй ҙәһә. – Мәүлиҙә, абый миңә һөжүм итә башлағас, түрбашҡа шылғайны, шунан тауыш бирҙе. – Ҡыҙый, «басурманка»ны йәпле ҡыҫтырҙың, хәҙер атайым мах бирмәҫкә тырышасаҡ, сәмләнде булыр. Туйҙы бында уҙғарырға риза булмаясаҡ, һиҙеп торам, тик ризалығын ғына бирһен, тегендә уҙғарырбыҙ. Шахтала эшләгән халыҡтың аҡсаһы мул, күңел асырға дәртлеләр... Атайымды унда барырға күндерәм барыбер! Бәс, тыума баламы ни мин, тип бер әйтеүем етер. Ҡыҙый, һин ҡалмайһың инде, килерһең, йәме.

– Йәме. Бик күрәһем килә ул яҡтарҙы. Иртәгәһенә, төш ауыуға, Мәүлиҙә миңә мәктәпкә шылтыратты: тегеләр килеп тә еткән. Кисектергеһеҙ әллә ни эшем юҡ ине, пионер бүлмәһен бикләнем дә йүгерҙем әхирәтем янына. Алыҫтан күреп киләм: ҡапҡа тышында өс ир-ат тапана. Урынында баҫып сыҙамағаны – Ишбирҙе, курсант бушлаты кейгән, башында бүрек; эргәһендәге кеше Алеша, моғайын, яланбаш – былай ҙа ерәнһыуыраҡ бөҙрәләре ҡояшта ут ҡапҡандай өлпөлдәй; мыҡты кәүҙәле олпат ағай йәштәр һымаҡ тегеләй-былай тапанмай, тик кенә баҫып тора – атаһылыр. Ҡунаҡтар йоҡараҡ кейенгән. Уларҙа йылылыр ҙа, беҙҙә әле саҡ көндәр имшеп килә. Олексий ныҡ атаһына оҡшаған, сибәр Дарья апайға тартмаған. Барыбер һөймәлекле, осҡор ҡарашлы һоро күҙҙәре көлөп тора – теге юлы сөгөлдөрҙә эшләгән саҡтан иҫтә ҡалған. Танып ҡалып, ҡаршыма атлаған егеткә мин дә дуҫтанә йылмайҙым. Кисә генә айырылышҡан кеүек ихлас ҡул бирештек.

– Ждем батько, – тине Олексий, мәктәп яғына ымлап. Әмин абыйҙы көтәләр икән. Уныһы: «Математика – белемдең арҡа һөйәге, умыртҡаңдың бер быуынын алып ташлап ҡарағыҙ – ауаһығыҙ! Минең фәндән дәрес ҡалдырыу үҙеңде ана шулай парализовать итеү менән бер», – тип ҡабатларға ярата, үҙе лә шул талаптан тайпылмай.

– Держись, Алеша, он – крепкий орешек! – Мөмкинлектән файҙаланып, иҫкәрттем. – Шторма не миновать – у него сначала девятый бал, затем – восьмой и по убывающей... Добрее его человека трудно найти.

– Белям, – тине егет. Беҙҙеңсә һуҡалай ҙаһа? – А еще белям: матурым-коралайым.

– Одни ресницы чего стоят! – тип ҡуйҙым, уға өҫтәп.

– Просто княжна персидская.

– Башкирская!

Шул минутта бәләкәй ҡапҡа асылды ла, унан теге «княжна» күренде. Бәрәкалла – ысын! Йылдан ашыу күрмәй торған арала Мәүлиҙә шулай һылыуланған, әйтерһең, оҙаҡ ҡына сәскәгә тумаланып ултырған гөл, ниһайәт, гүзәл таждарын асҡан. Сәсен икенән үреп, уратып-уратып түбәһенә өйгән, таж һымаҡ күренә. Буйға ла үҫеп киткәндәй. Биле электән нәҙек ине, хәҙер, осаларына ит ҡунып, түштәре ҡалҡыуланып киткәс, бигерәк ныҡ күҙгә ташлана.

– Ҡоралай! – тип барып ҡосаҡланым әхирәтемде.

Ул үҙенең бәрхәт ҡуйы керпектәрен елпелдәтте, ҡуңыр йөҙөн асылтып, ап-аҡ тигеҙ тештәрен күрһәтеп йылмайҙы. Бит остарында соҡорҙар хасил булды. Шул арала уйлай һалып алдым: тештәрем минең дә шәп, ә битемдә соҡорҙарым юҡ – бәләкәйҙән шуға үкенә инем. Яһап ҡуйып булмай ҙаһа!

Ҡунаҡтар оҙаҡ торламаны, ауылға күренеп йөрөмәне. Толпарлыға аҙаҡтан ғына хәбәр таралды: «Уҡытыусы Әминдең кесе ҡыҙын Украинанан килеп һоратҡандар», ти. Егет анауы Ҡарағаш Мәсрүрә полковниктан малай эләктереп ҡалған йылды сөгөлдөр ташыған һалдаттарҙың береһе икән. Әйтәм, ул ҡыҙыҡай шул яҡҡа китте уҡырға... Профессор булаһы башы менән шахтерға кейәүгә бара, тисе. «Туйҙы ауылда үткәрмәйем, хохол мәрйәһенә әйләнгең килгән икән – үҙегеҙ ҡыланығыҙ. Барыуын барырмын, ят ерҙе күреп ҡайтырға форсат төшкәндә ни, – тигән, ти, Әмин. – Башҡортостандың һәр районынан берәр башҡортто тапһаң да алтмышлап егет, шулар араһынан һайлаһаң булмай инеме?!» – тип ныҡ туҙынған башта – бәрейе ҡупҡан. Өлкән ҡыҙына һаман кейәү сыҡмай, шуға ла йәне көйәлер. Ишбирҙеһе еҙнәһенән ҡайырып аҡса алған, ти: «Әтеү беҙҙең яҡта ҡәйнештең атының ҡойроғон киҫәләр», – тип һалдырған. Аты юҡ таһа! Ә йола бар ине…» Кем ишеткән быларҙы? Ысынмы, уйҙырмамы – Хоҙай белә.