Ҡатындар - 36
– Йә Ходай, китереп чыгарганмын! Нуриякаем, патша кызы да синнән сылу түгел, гәүдәң хәтта нәфис, собханалла. – Шулай тине лә, түрҙә ултырған һандығын барып асып, нимәлер эҙләргә тотондо.
– Лоскут кәрәкмәй, – тип шаяртҡан булдым, бәләкәй сағымда матур-матур тауар киҫентеләрен шул һандыҡтан алып бирер ине ул миңә. Күңелем тулышты, түҙмәйенсә, арҡаһынан һөйҙөм ҡәҙерле кешемдең. Ул да кәрәк әйберен тапты, күрәһең, келтерләтеп кенә көлөп ебәрҙе. Ҡулында – аҡ ынйы теҙелгән мунсаҡ, шуны эҙләгән икән.
– Бигүк эре булмаса да, вак та түгел бу энжеләр, аның карауы – чын алар, ясалма түгелләр. Диңгез төбеннән чыгаралар, һәр кем тирәнгә чума алмый, кай берәүләр генә, диеп әйткәне истә генә дәү әнинең – аның төсе. Кая, шушы аккошның муенына бик килешер бу. Һалҡын ынйыларҙың тәнемә ҡағылыуынанмы, көҙгөлә пәйҙә булған һылыу берәүҙе күрепме, телһеҙ ҡалдым. Күҙемдән йәш атылып сыҡты. Үҙемдән быны көтмәгәйнемсе! Йәнкиҫәк бәләкәй, йоҡа ғына устары менән яңағымдан һыйпаны, йәштәремде һөрттө. Теге ынйыларға ярһыу ҡан тамырҙарымдың ипкене һирпелдеме – тиҙ генә йылындылар. Тәрән итеп, күкрәгемде тултырып һулыш алдым да тағы көҙгөгә күҙ һалдым. Был көҙгө ҙур, оҙон, тотош кәүҙәң күренә – өләсәйемдең данлыҡлы Мәскәү көҙгөһөнән ҡайтыш түгел. Әбекәйгә уны Сәғәҙәт ағай ҡайҙандыр алып ҡайтып бүләк иткән. Була бит рәхмәтле кешеләр, шул ағайҙы әйтәм. Малай сағында, Күрәнле боҙҙары аҡтарылғанда, һыуға батып һәләк булыуҙан уны Әдисәй бабай йолоп ҡалған, шуны онотмай. Ә көҙгөлә – биллаһи, матур, нәзәкәтле берәү һынлана ине: сөм-зәңгәр төҫтәге күлдәк кейгән, муйыны тәрән генә итеп уйылған (Йәнкиҫәксә, «дикәлтә»), ҡыҫҡа булһа ла еңен дә сығарған оҫта тегенсе – терһәккә етәрәк ике урындан йөйөн тышҡа сығарып семетеп ҡуйған. Мода журналынан ҡарап теккән тиерһең, һәр һөнәрҙә илһам, Аллаһ биргән һәләт кәрәктер шул.
– Үтә оҙон түгелме? – Бер генә шигем бар ине, белдерҙем.
– Ашык сөягеннән. Туфли киәсең ич әле, мондый күлдәкнең чисын жибәрергә түгел, күтәрмәлесен ки. Күрдеңме, сул яктан тубыккача ыскыладкысы бар.
– Күрмәй торам, бәс, ярыҡ таһа!
– Күзгә чалынмый ул, эчкә тирән итеп кайтарып салынган, атларга иркен, комачау түгел. Югыйсә, япон кызлары кебек, чеметеп кенә басып йөрерсеңме?
– Муйыны ҡайһылай, ә, ҡулдарын күр, мәрмәрме ни...
– Кемнең? – тип яныма килде Йәнкиҫәк, күҙҙәре йыйырсыҡ нурҙары араһынан йымылдап тора үҙенең, шулай ихлас һөйөнгән. – Үзеңнең чибәрлегеңне белми түгелсең лә, мутлашасың. Ә шулай да, агач күреге яфрак, адәм күреге чүпрәк, диеп юкка әйтмәгән халык. Бәрхәтнең төсе төнге күк кебек, тәнең, әйе, мәрмәрдәй. Энжеләр бу нәфислекне үстереп жибәрә. Нурия, мин аларны – туган төягем, диңгезем истәлеген, дәү әнием ядкярен, сиңа калдырам. Бер уңайда әйтим, ана шул сандыкка васыятьнамә язып салганмын...
– Йәнкиҫәк, кәйефте төшөрмәсе!
– Кемгә сөйлим, иң якын жанымсың, Нуриякаем. Пошынма, шыгырдаган агач озак аумый, ди ләсә толпарчыкканнар.
Мәҙәниәт йорто ҡартәсәйем яғында, Әсмә һаман унда йәшәй, мине тансаға бергә барырға тип ҡапҡа алдына сығып уҡ көтөп тора ине. Ҙур ғына сумка тотоп алғанымды күреп, бот сапты (шул йәмһеҙ ғәҙәтен һаман ташлай алмай):
– Баҙарға йыйындыңмы әллә?
– Күлдәгем оҙон, эстән кейеп алырлыҡ түгел. Клуб мөдире, Зөлфәрҙең бүлмәһенә инеп өҫтөмдө алмаштырырмын, тим. Туфли ҙә һалып алдым. Минең уҡыусым даһа ул, октябрятым, һөйләгәнмендер һиңә, теге «Һороҡай» тигән әкиәтте уҡығанда, ролгә инеп, бесәй булып «Мыррам-мыррам, бөтәгеҙҙе лә ҡыррам!» тип көсәнеп ҡысҡырған ыңғайға, бәүеле ысҡынды... – Хәтерләй инде Әсмә, мин уны албырғатыр өсөн генә һөйләнәм, Кәбирҙе телгә алмай торһон, тип.
Танса башланырға ғына тора. Радиола көй уйнай, гармунсылар күренмәй әлегә. Унлаған шәп гармунсы бар беҙҙә, уртасалары менән ауыл тулған – Сабир клубта түңәрәк асып ебәрҙе, мәктәп балаһы ғына түгел, оло йәштәгеләр ҙә йөрөй унда. «Гармун ене» ҡағылған, тип һуҡранһалар ҙа, еңгәләр харап риза – аҙып-туҙып йөрөмәй ҙәһә ирҙәре. Ә малай-шалай башта мунсала тызылдата гармунды, шулай тиҙерәк өйрәнәһең, тип кемдер ҡотҡо таратҡан да. Уңарсы Зөлфәр өлтөрәп беҙҙең янға килде, бүлмәһенә әйҙәне. Күлдәгемде кейеп, сәсемде түбәмә өйөп ҡуйғас, тағы һоҡландым үҙемә, бындай прическа мине кәүҙәгә бейегерәк, һомғолораҡ итеп ебәргән.
– Кәртинкә! – тип тел шартлатты Әсмә.
– Үҙеңде бел! – тинем дә әхирәтемә ҡарап ысынлап та хайран ҡалдым: ябай ғына күлдәк кейгән – төҫө йәшкелтерәк, итәге клеш, еңе оҙон. Билендәге нәҙек кенә сыт ҡыҙыл ҡайыш менән түшендәге ҡыҙыл миләш суғы – осһоҙ ғына брошка, үҙгәрткән дә ҡуйған тотош ҡиәфәтен. Күҙем өйрәнгән эре һөйәкле Әсмә урынына ҡатын-ҡыҙҙың «бешкән еләк» сағын дәлилләгән ҡалҡыу түшле, йомро осалы, йөҙө балҡып торған күркәм зат баҫып тора эргәмдә.
Танса залына сығыуыбыҙға, ҡаршығаға шәп-шәп атлап Кәбир килеп баҫты. Балалыҡ дуҫым Кәйҙеремде хәтерләтте уның ҡабалан хәрәкәттәре. Әсмә менән икебеҙҙе бер юлы ҡосаҡлап алды, бер ҡулы – Әсмә иңендә, икенсеһе – минең яланғас беләгемдә. Тоям: уның тыуа-тыуғаны бирле ҡара эшкә йоғонмаған кешенекеләй төҙ, оҙон бармаҡтары беленер-беленмәҫ кенә дерелдәй. Моғайын, Хоҙай уны алдан уҡ рәссам йә музыкант булырға инселәп ҡуйғандыр? Шулай тип уйлап алдым да үҙенә күтәрелеп ҡараным. Ул да, ул түгел дә. Ҡара күҙҙәре, мин белгәнсә, башҡа берәүгә лә күренмәгән ниндәйҙер серҙе асырға теләгәндәй, һынсыл баға, әммә уларҙа таныш булмаған һағыш шәйләнә. Һағыш та түгел, юҡ-юҡ, ә нимә – ҡапылда аңлай алманым. Ул арала Кәбир ялт-йолт ҡаранды ла, эҙләгәнен табып, шунда йүнәлде. Ҡиәфәтенә һис ятышмаған һаҡал-мыйығы тураһында уй төйнәп тә өлгөрмәнем, теге һары сәсле мәрйәһен етәкләп килеп тә етте ҡабат, уныһы Кәбирҙең һеңлеләре менән ситтәрәк баҫып торған, имеш.
– Ната, таныш бул, минең одноклассницаларым Нурия менән Әсмә, – тине Кәбир һәм топ-тойоҡтан өҫтәп ҡуйҙы: – Иртәгә – Мәскәүгә. Шул саҡ аңғарып ҡалдым, бәс, был Натаның (тулы исеме Натальялыр?) ике күҙе Кәбирҙә түгел, әллә ҡайҙасы? Ҡарашын юллаһам, туп-тура теге мине «күтәреп йөрөткән» Арсенға барып текәлдем. Ә Ната: «Кто он, тот жгучий брюнет?» – тип минән һорап та тора.
– А он наш, беҙҙеке, ауылский, – Әсмә шулай тине лә һалды. Хәҙер бөтәбеҙҙең дә күҙебеҙ әлеге брюнет яғында. Атаҡ! Аҡназар ағайҙың ҡыҙы Миләүшә, Айыусылағы янғында үҙен-үҙе фажиғәле үлемгә дусар иткән бисараҡай Миңзифаның һеңлеһе, тағы өс-дүрт елбәгәй һәм... үҙемдең Камилам ҡамап алғандар брюнетты. Шалтыратмағайнысы, Камиланы әйтәм. Көтмәгәндә ҡайта ла төшә ул, бөгөн шәмбе шул. Автобус Өфөгә ике рейс яһай хәҙер, кискеһе менән ҡайтҡандыр. «Ә ниңә, һеңлем, апайыңды ла күрмәй, ул тирәлә уралаһың?!» – тип ҡысҡырғым килде, һүҙем тамағыма төйөлдө, етмәһә, шул ҡарасман егеттең мине осортоп күтәреп алған тәүәккәл ҡыланышы, көслө ҡулдары иҫемә төшөп, башым әйләнеберәк китте. Ярай ҙа янымда тоғро әхирәтем бар, уға һөйәндем. Ошондайыраҡ халәттә ҡалғанда, үҙемдең үтә ҡайнар, ут-ялҡынлы хистәргә дусар булырға һәләтле икәнлегемде тойоп ҡурҡыңҡырайым да – әллә был теге ысвикла бисәләре тәмләп-тәмләп һөйләп алғылаған ғишыҡ дәрте тигән ғәләмәтме?
Бына бер заман Зөлфәр матур яңғырауыҡлы тауышы менән «Белый танец» тип русса иғлан итте, шулай өйрәнгәнбеҙ. Үҙе уртағараҡ сығып баҫып, ҡулын һуҙҙы: бер ыңғай өс-дүрт ҡыҙ ынтылды был ымға, кемеһе алдан килеп етә, шуныһы менән төшә тансаға Толпарлының иң аҫыл егеттәренең береһе – әлегә кәләш һайламаған. Миләүшәгә ғашиҡ икән, тип һөйләй халыҡ. Камилаға ла күҙе төшкәнме? Ә теге брюнет тирәһендәге ҡыҙҙар ҡыймайыраҡ тора, ни тиһәң дә, ят егет тәһә. Уңарсы баяғы Ната туп-тура шунда йүнәлде, беҙҙекеләр аңшайып торған арала Арсендың ҡаршыһына барып та баҫты.
– Ысҡынды Данаяң! – Әсмә түҙмәне.
– Бына ул ысын Даная! – тине миңә асыҡтан-асыҡ һоҡланып ҡарап торған Кәбир. (Сәмләнеп тектереп кейгән бәрхәт күлдәгемдең тәьҫиреме?) Ғәжәп, уның һүҙенә әллә ни иҫем китеп һөйөнмәнем дә, ҡайтарып төртмә һүҙ әйткем дә килмәнесе. Тансаға алып төшөүен дә тып-тыныс ҡабул иттем. Юҡ, барыбер тулҡынланғанмын икән, бер мәлгә томан эсенә инеп киткәндәй тойоп алдым үҙемде. Ниһайәт, ҡолағыма гармунға ҡушлап йырлаған тауыштар салынды: күрәм, ишетәм, көйгә бәүеләм. Йоҡаҡ свитеры аша егеттең йөрәк ҡағышын, ҡан тибешен ап-асыҡ тоям һымаҡ. Ниңә һуң һарылаһым килмәй уның күкрәгенә: мине билемдән саҡ ҡына юғарыраҡ тотҡан ҡулдары ипле генә өндәй ҙәһә. Иң ғәжәбе, анау ялған Данаянан көнләшмәйем! Ерле юҡтан Фатихты бер саҡ Гөлдән ҡыҙғанғайным хатта? Ә Кәбирҙе йәлләп ҡуйҙымсы, Натаһы уны яратмай, буғай, тип.
– Кәләшең оҡшаттымы беҙҙең Толпарлыны?
– Кәләш түгел...
– Ә кем?
– Просто...
– Тотош ауыл алдында ҡыҙҙың исемен сығарып?
Кәбир яуап бирмәне. Үҙем дә, һорау алырға мин уға кем, тигәндән, һүҙҙе икенсегә бороп ебәрҙем:
– Менәүәрәнең шиғырына Әшрәф көй сығарған. – Әлеге йырҙы әйтәм. Тыңла, һинең хөрмәтеңә йырлайҙар.
– Әшрәф? Композитор?!
– Түгел дә, ошо бер генә йыры бар. «Әшрәф йыры» тип йөрөтә халыҡ.
Кәбир йырҙың һүҙҙәренә ҡолаҡ һалды. Ә мин танса залы өсөн махсус ҡоролған тәпәш кенә йомро сәхнәлә ҡушлап йырлап торған Сабир менән Заһираға ҡарап ғорурландым, ошо матур парҙың бәхетле яҙмышында минең дә ҡыҫылышым бар, тип
– Ә мин ижади кризис кисерәм, Нурия! – тип әйтте лә һалды шул ыңғайҙа Кәбир. – Тамыры өҙөлгән ағастай тоям үҙемде. Тыуған тупрағымдың йылыһы, һулар һауаһы етмәй миңә.
– Ҡайтҡылап йөрө, бәс. Ана, Менәүәрә йыш була Толпарлыла, шиғри ҡойом ҡорғаҡһый әтеү, ти. Һин дә...
– Нурия! Хат алышайыҡ, был бит һине ни к чему не обязывает, аңла! – Шулай тине лә, ҡапыл ғәм уртаһында туҡтап, күҙҙәремә ҡараны Кәбир.
– Яҙ. Яуап бирермен. – Әйттем дә, ҡасандыр, үҫмер саҡта әле, Әнкәләр осонда тап ошондайыраҡ итеп һөйләшеп тороуыбыҙҙы иҫләнем. Һүҙҙәр шул уҡ та, үҙебеҙ бүтән шул! Теге юлы йөрәгем күкрәк ситлегенән атылып сығырҙай ине, ҡулымдағы бөркөттө, үҙ ирке менән тәүге һөйөү әсирлегенә төшөргә әҙер ҡыйғыр ҡошто, иреккә осороп ебәреүемде аңлауҙан. Хәҙер ул ирекле. Мин дә – азат. Сабир дуҫыбыҙ әйтмешләй, беренсе мөхәббәт тигәнем ысыны алдынан репетиция ғына булғанмы, юғиһә? Юҡ, ул тиклем үк тәкәббер, ул тиклем үк хыянатсыл була алмайым үҫмерлек буҫағаһынан һынап баҡҡан тура һүҙле, ғәрсел Нурия алдында: яраттым мин Кәбирҙе, Кәйҙерем сағында ла, Бөркөтсө булғас та – таңғы ысыҡтай саф, Биксәнәйҙең уймаҡ ҡойоһоноң иртәнге сәғәттәрҙәге мөлдөрәмә, әле бер кем тарафынан да сайпытылмаған мәлендәгеләй илаһи хистәр менән яраттым. Танмайым. Йырға ҡолаҡ һалдым:
Һиңә генә тигән был хистәрем
Сәскә булып елгә һибелә.
Йәшерен генә өҙөлөп һөйөүемде
Сәскәләргә әйттем, һин белмә...
Ябай ғына һүҙҙәр, үҙәкте өҙөр һүҙҙәр! Ябай ғына һәлмәк көй. Йөрәкте аҡтарыр көй! Һәм был һүҙҙәрҙе, был көйҙө ауылымдың ни өсөн күңеленә яҡын алыуын, һәр ҡасан, һәр ҡайҙа йырланмай ҡалмауын да аңлайым. Берҙән – үҙебеҙҙекеләрҙең ижад емеше.Икенсенән, бөтә кеше лә кисереп ҡарамаһа ла, күптәр янған йәшерен һөйөү утында, күптәр йәш түккән яуапһыҙ мөхәббәт тәхетенең тупһаһында, моғайын. Был хистәргә дусар булмағандар ҙа барыбер зарығалыр, ҡасан да бер йырҙарҙа йырланған, ҡиссаларҙа яҙылған мөхәббәткә тарырға хыялланалыр...
Әхирәтем менән әҙәм аҙағына ҡалып сыҡтыҡ клубтан. Зөлфәрҙең бүлмәһендә оҙаҡ мыштырланыҡ, ахырыһы,– егет ике килеп туҡылдатты. Һиҙәм: берәй ҡыҙҙы оҙатып ҡуйырға ҡабалана. Беҙҙең арттан ишеген бикләй һалды ла, йыйыштырыусы апайға нимәлер әйтеп, аяғы ергә теймәй сығып йүгерҙе. Беҙ башта ҡартәсәйем урамына, Атай йортона табан, төштөк. Бер кем күренмәй, әллә ҡайҙа терегөмөштәй тәгәрәшеп юҡ булғандар. Әсмә, Рәйхана инәй яҡтыны һүндермәгән, йоҡламай көтөп ятыуылыр, тип ашығып инеп китте, мин ҡайтыу яғына, Яңы өйгә (шулай элеккесә әйтеп йөрөтәбеҙ), ыңғайланым.
Келәт тыҡрығында эт өрә. Әнкәләр осонда йәш-елкенсәктең көлөшкәне ишетелә. Һалҡынса көҙгө ел илке-һалҡы ғына шулай төрлө тауыш ташый. Бәрәкәт, беҙҙең ҡапҡа төбөндә эркелешеп әллә кемдәр баҫып торасы? Йоҡоһоҙ яфаланған өләсәкәй өйҙә ут алған, маңлайын тәҙрә быялаһына терәп тышты күҙәтә, ундағылар үҙен күрә тип уйламай. Тауыштарынан таныйым: Әртис, Ботвинник, Таштояҡ, Камила һәм тағы берәү – өндәшмәй генә торһа ла, кәүҙәһенән сырамытам уныһын. Йылмайып ҡуйҙым, исем тағыу ғәҙәтен толпарлылар һаман ташлап бөтмәй әле. Әртисе – Зөлфәр, Ботвиннигы – Әшрәфтең шахматҡа әүәҫ ҡустыһы инде, БДУ-ла математика факультетында уҡый. Ярай инде улары, гелән бергәрәк йөрөйҙәр, ә ауыл осонда йәшәгән Таштояҡ Миләүшәгә бында ни ҡалған? Төҫкә-башҡа сибәр, үҙе килеп бейеүсе – ҡушаматы ла шунан. Һөнәре лә шул – уҡып сығып, Стәрлелә мәҙәниәт һарайында эшләй. Йыш ҡайта, Зөлфәргә бейеү коллективы ойошторорға ярҙам иткәнен беләм. Яңыраҡ ул коллектив Миләүшә өйрәтеп киткән ирланд бейеүе менән район фестивалендә еңеп сыҡты. Күрҙек бейеүҙәрен, ритмға һалып үксә таҡылдатыуҙан ғибәрәт, ә шундай үҙенсәлекле, шойҡанлы – ултырған ерҙән аяҡтарың ҡыймылдай башлай. Башта Миләүшәне генә ине, хәҙер толпарлылар тотош ирланд халҡын «таштояҡтар» тип һалдыра.
Былар янынан өндәшмәй үтеп киттем дә болдорҙан ҡысҡырҙым: «Камила, ин, ишеккә келә һалам!» Улмы әйткәнде шунда уҡ тыңлар ҡыҙ?! Соланда ғына яҡты ҡалдырҙым да индем. Өләсәкәйҙең арҡаһынан һөйөп, түшәгенә ыңғайлаттым – тынысланып йоҡлап та китте. Ә уйым тышта: теге, кәүҙәһенән сырамытҡан егет, Арсен даһа, нишләп йөрөй, кемгә килгән? Миңә түгел, юғиһә, өндәшер ине. Моғайын, Камила артынан эйәргән, ә уныһы – эйәрткән. Теләмәһә, ярты юлда эҙен өҙөргә күп һорамаҫ ине минең телдәр һеңлем, бороп ебәрер ине ят егетте. Бормаған?
Йоҡо еңгән ахырҙа, Камиланың инеп ятҡанын һиҙмәгәнмен. Иртәгәһенә иртүк Әсмә менән, алдан килешкәнсә, Айыусыға юлға сыҡтыҡ. Саҡмайылғаға машиналар йыл әйләнәһе йөрөп тора, унда хәҙер башланғыс мәктәп тә бар – халыҡ ишәйҙе. Ә Айыусы бөттө... Хәтимә апайҙарға барып туҡталдыҡ та, Сәғәҙәт ағайҙың атын егеп, бөткән ауылдың саҡ беленеп ятҡан арба юлына төштөк. Төш ауғанса кире әйләнергә кәрәк. Зыярат ҡылырға барыуыбыҙ, әхирәтемдең ата-әсәһе, Артуры, Суфия апай, Рауил ағай ерләнгән ҡәберлеккә. Ауылдан ярты саҡрымлап ҡырҙараҡ, һөҙәк битләүҙә айыусыларҙың зыяраты. Ҙур ғына ул, Айыусының тарихта булғанлығын иҫбатлаусы берҙән-бер шаһит. Яңы ҡәбер өҫтәлгән, Хан-солтан бабаҡай вафат икән. Хәҙер был төйәккә тик үлгәндәр генә ҡайта, үҙ тупрағымда ерләгеҙ, тип яҡындарына васыят әйткәндәр генә...
Ҡәберҙәрҙең күпселеге тәрбиәле, кәртәләнгән, ядкәрташтар ҡуйылған. Артурҙыҡында фотоһы беркетелгән гранит һәйкәл бар – хәрби комиссариат хәстәре. Һүрәттән йәп-йәш, һап-һау һалдат ҡарап тора. Беләм, мәңге шул йәшендә, егермеһендә, тороп ҡалыр ул. Һүҙ ҡатышмай ғына тимер рәшәткәләрҙе буяныҡ, уларҙы Хәйрулла ағай эшләп, Әшрәф килтереп ҡуйғайны. Суфия апайҙың йәнәшендә ҡайын сауҡаһы сайҡала, ел осороп килтергән орлоҡтан үҫеп киткәндер. Артур эргәһенә Әсмә ҡарағай үҫентеһе ултыртҡайны, тамырланған. Донъя шауынан, мәшәҡәтенән азат был тарафта фанилыҡтағы ғәмәлдәр туҡтап ҡалған кеүек. Әммә тап ошонда нығыраҡ төшөнәһең тормош ағышының аң-хәтер ярҙарына ҡағылышын, ваҡыттың тик Йыһан өсөн генә мәңгелек, ә әҙәм балаһы өсөн ҡыҫҡа бер арауыҡ ҡына икәнен. Һәм... тояһың: Ер әйләнә, табандарың хатта быны һиҙә, күҙең күрә, ана, Ҡояштың төшлөгөнә лә боролған беҙ йәшәгән шар.
Әсмә шул мәл ҡапыл салғы ҡыйған үләндәй бөгөлөп төштө лә үкһергә тотондо: «Ғәфү ит, һөйгәнем... Яҙманы беҙгә! Рөхсәт ит, зинһар, миңә әсәлек бәхетен татырға, әйт, ризамын, тип әйт! Яуабыңды белгерт...»
Аҡылдан яҙмаһа ярар ине әхирәтем, уф! Ошо хәтәр уй мейемде телде.
Артурҙың фотоһы алдында тубыҡланған Әсмә эргәһенә ултыра төштөм, әлбыуынланып. Ярабби! Һалдаттың битенән юлаҡлап йәш аға, әллә ишетәме ғәзиз кешеһенең ялбарыуҙарын? Йөрәкте шом алды. Етмәһә, Ҡояшты ла болот ҡаплаған, ә зыярат былай ҙа ҡарт ҡайындар, бейек шыршылар күләгәһендә – ҡараңғылыҡ эсендә ҡалдыҡ.
Шул минутта Ҡояш болот ҡоршауынан ҡотолдо, Артурҙың ҡәберендәге таш һәйкәл нурға ҡойондо ла... рәсемдәге һалдат баш ҡағып йылмайҙы, гүйә, – бер секундҡа ғына. Әсмә миңә, мин уға ҡараныҡ та аңланыҡ: икебеҙ ҙә бер үк күренешкә шаһитбыҙ. Мөғжизәме? Мөғжизә! Беҙ ышандыҡ, бик ышанғыбыҙ килде сөнки.
Ҡайтышлай һәр ҡайһыбыҙ үҙ уйына батты. Әсмә дилбегәне әленән-әле үшән генә барған аттың ҡабырғаларына елпетеп ҡаҡҡылап ала, себен-күгәүен һаман ҡышҡы йоҡоһона китә алмай маҙалана, малҡайҙы һырып бер була. Һүҙ башларға ҡыймайым. Баяғы ярһыуы баҫылған кеүек тә әхирәтемдең, тағы илап ебәрер, тип шөрләйем. Үҙе өндәште, ниһайәт:
– Нурия, бала табам!
– ?..
– Табам!
Ҡапылда телһеҙ ҡалдым, башыма килгән тәүге һорауҙы өн итергә саҡ хәлем етте:
– Кемдән?
– Беләһең!
– ?..
– Беләһең! Бүтәнсә һорама.
Бына бер аптыраҡ... Ҡуҙғалырға ғына торған машинаны күреп ҡалдыҡ та, арбанан һикереп төшөп, шунда йүгерҙек. Сәғәҙәт ағайҙың ҡапҡа тышына сығып беҙҙе көтәүелләп тороуы ине, уға ҡул болғаныҡ та кабинаға икәүләп кереп тә ултырҙыҡ. Шым-шырыҡ ҡайттыҡ, шофер ҙа гәп һатманы, ауылдаш бит, Айыусыға ниңә барыуыбыҙ уға сер түгелдер. Ә икенсе аптыраҡ мине өйҙә аңдып торған.
– Апай, һине көтөп төшкө автобустан тороп ҡалдым. – Тып итеп алдыма килеп баҫҡан Камиланың ҡапыл шулай ябырылыуына ҡулымдағы миләш гөлләмәһен иҙәнгә төшөрөп ебәрҙем, Айыусы тәңгәлендә туҡтап, элекке клуб алдында үҫкән ҡыуаҡтарҙан бер нисә ботаҡ һындырып алғайным, Әсмә ҡасандыр миңә: «Күр, ҡыҙый, бына минең образым», – тип күрһәткән, олоно икегә асаланып киткән ҡарағайҙы ҡосаҡлап торған арала. Килгән һайын күрмәй китмәйбеҙ ул сәйер ағасты. Бер асаһы ҡороғайны, уныһы элеккесә үк күҙгә ныҡ салынып бармай, иҫән ҡалғаны, үҫә бирә, турайып, шәбәйеп киткән. Шул тәьҫораттарҙан арынып бөтмәгән еремдән ҡобарамды алды, уф, бынау һеңлем!
– Йомошоң булһа, яҙыу ҡалдыр ҙа юлыңда бул ине, бәс!
– Йомоштоң да йомошо! Яҙмыштар хәл ителә.
– Хатта ки? Тын алырға бир башта, буҫаға аша үтергә...
– Үтә һал да бер һорауға яуап бир! – Өтөп алып бара ҡыҙыҡай, башта ҡыҙыҡ ине, хәҙер шөбһәләнеп киттем: әллә бер-бер?.. Өләсәкәйҙең «Берәй ҡала берәҙәгенән алданып, рисуай булып ҡуймаһын шул бала, яндырай бигерәк», тигәне иҫкә төштөсө.
– Әйт! – Үҙ тауышымдан үҙем тертләнем, шулай уҫал яңғыраны. Камила шундуҡ йомшарҙы, түрбаш тирәһендә өлтөрәргә тотондо, йәнәһе, тыныслан, сәй эсеп алайыҡ, тимәксе.
Сәй эстек. Ҡыҙыл эңерҙә йоҡларға ярамай, тип кемделер киҫәтте лә өләсәкәй, арҡаһына терәп ҡуйылған мендәргә янтайып, серемгә китте. Уның һулышын тыңлап көлөрҙәй ҙә булып китәһең, илап ҡуймаҫ өсөн: тынын шым ғына ала ла, бер килке, һыуы ҡайнап сыҡҡан сәйнүктәй, бырылдатып тышҡа сығара...
– Апай, күҙемгә ҡара әле, туп-тура ҡара!
– Йә.
– Арсенды яратаһыңмы?!
– Ҡайһы?
– Шылдырма, ауылда бүтән Арсен юҡ. Ул, имеш, атаһы йортона, Аҡман ағайҙарға, һине кәләш итеп төшөргән, күтәреп килтереп тупһаларына баҫтырған? Ләститтер?
– Ләстит үк түгел...
Һөйләп бирҙем Камилаға дөрөҫөн.
– Вәт был ауыл, иләк ауыҙ! Ә барыбер, шундай егеткә иғтибар итмәнем, тип ҡара – уныһына ышанмайым. Тиҫтереңдер ҙә әле.
– Иғтибар иттем. Күрмәлекле. Кәбирҙең Натаһы «жгучий брюнет» тип саҡ ҡапланманы, үҙең дә күрҙең, тансаға һөйрәп төшөрҙө.
– Көнләштеңме?
– Кемде? Кәбирҙеме ни?
– Арсенды – уның хаҡында лаһа һүҙ.
– Кәбир йөрәгемдән сығып китте, ә Арсен... унда инеп ҡарағаны ла юҡ.
Ошо араларҙа башымда ҡайнашҡан, бәғеремде өҙгөләгән хистәр үлсәүҙәрҙә үлсәнеп, иләктәрҙә иләнеп, тосо кәбәгенән әрселеп бөткәйне, һәм ошо яуап ғәмәлдә Камилаға ла түгел, ә үҙ-үҙемә тәғәйенләнгәйне.
Камила, яҡшыраҡ күрергә, минең асылыма уҡ бағырға теләгәндәй, һоро күҙҙәрен шар асып текәлгән дә керпек тә ҡаҡмай тора. Ҡартәсәйемдеке кеүек матур төҙ танауы, оҙонса яңаҡлы аҡ йөҙө уны киноларҙа күргән аҫыл нәҫелдән сыҡҡан дворянкаларға тартым итә.
– Арсен бит мине оҙата килде. Анау Миләүшәһе, әрһеҙ, тағылды беҙгә. Зөлфәрҙе минән көнләшеп хитлана, тиһәң... Үҙенә генә булһын!
– Кейем бүлешкән кеүек һөйләнәһең? Зөлфәр – күркәм егет. Һиңә ысынлап та күҙ һалған түгелме?
– Әҙерәк... Шуға ҡапылда биҙҙермәйерәк йөрөткәйнем. Яҡын да ебәрмәнем. Ысыны ул Миләүшәне ярата, ике арала башы буталып йөрөүе. Ә мин Арсенды осратырымды һиҙгәнмен, апай! Алам тиһә, барам да ҡуям.
– Ашыҡма ул тиклем.
– Кәртә ҡуйма, апай. Алдан әйтәм: һин ашыҡмаған тип, мин ултырып ҡалырға тормайым.
Һүҙ шуның менән бөттө. Камила ҡапыл телен тешләне лә килеп мине ҡосаҡлап алды, башын күкрәгемә һалды. Мин уның арҡаһынан һыйпаным, юрамал ғына сикә сәсен бармағыма урап тартҡылап алдым, үпкәм юҡ, йәғни.
– Адресын һорарға ине Арсендың, ҡыйманым, – тип бышылданы һеңлем. – Хәҙер бына юлға сығам, күрешеп булмай...
– Һорама, теләһә, үҙе яҙыр, Толпарлының адресы үҙгәрмәй, ул мәңге урынында ултыра.
41
Йөрәгемде шом баҫыуҙан уянып киттем. Сәғәт биш тирәһелер, алтыла ауыл уяна – әле эт тә өрмәй, әтәс тә һөрәнләмәй. Тертләгән аңымда ғына һиллек юҡ. Ул да булмай, тап минең карауат ҡырындағы тәҙрәгә кемдер сирткәндәй булды. Ҡараһам, Әсмә тора, тышҡа саҡырып ишаралай. Ни булған?! Кисәге «Бала табам!» тип саяланғаны иҫемә төштө. Юҡтыр, таң менән шул һүҙҙе юллап йөрөмәҫ. Уйымды төрлөсә уратып-суратырға маташһам да, хәлде аңлағайным инде...
– Ҡартәсәйем?!
Әсмә һүҙһеҙ генә етәкләп алды ла үҙе ыңғайына әйҙәне. Быуыным йомшарһа ла, ирекһеҙҙән йүгерәм, башым, гүйә, тонған, булмышымды бер заң биләп алған: «Өлгөр, өлгөр, өлгөр!»
Өлгөрҙөм. Мине күргәс, ҡартәсәйемдең ағарынған йөҙөндә йылмайыу әҫәре шәйләнде.
– Нурия, ҡолоҡасым, һине хафаландырмайым тип, һаман кисектерә килдем ошо нәсихәтемде, тыңла, бүлмәй генә. Иншалла, әйтеп үтәм...
Ҡаршы төшөргә баҙнат итмәнем, күҙ ҡарашы менән генә тыйҙы: «Тыңла. Васыятнамәм – дәфтәрҙә. Телем менән әйтерем шул: тормошлан, Нурия! Нәҫел тамырын өҙмә. Һин дә, Әсмә, балаҡай... Бәхил...»
Ышанмайым! Ысын түгел! Ҡартәсәйем!.. Ҡорос ихтыярлы, яҡты зиһенле ҡартәсәйем, донъя һынлы донъяға һыр бирмәгән, рәнйетелгән бәғзе берәүҙәрҙе күкрәген ҡалҡан итеп ҡуйып ҡурсалаған ҡартәсәйем, Толпарлының кендек инәһе, табибәһе... Аһ!..
– Ебемә! – Ҡартәсәйемдеке ише ҡатынҡы тауыш? Әсмә икән, яурынымдан тотоп алған да миңә текләгән. Яңаҡтарымды өтөп алған йәштәремдең ҡурғаш кеүек ауыр, борсаҡтай эре, әсе һәм ҡайнар икәнлеген тойҙом, улар шулай күҙҙәремдән атылып-атылып сыҡты ла, ҡапыл туңып, битемә йәбешеп ҡатты кеүек.
Әсмәне Фариза еңгәм артынан ебәрҙем: унһыҙ йырып сыға алмам был таңда килеп ишелгән яҙмыш һынауын. Хәйрулла ағай ат менеп Таллыға сыҡҡан, ә еңгәм юл ыңғай Рабиға апайға, тағы кемдәргәлер өндәшкән... Ауылдың ҡолағы сос, йәне һиҙгер – таң беленеүгә һәр йортҡа барып ҡағылғандыр матәм һулышы.
Ошондай ҙа оло ҡайғыны күрмәмеш, ишетмәмеш булырға тырышып ҡарай ҙа күңелем, булмай шул. Хушлашырға инеп сығыусыларҙың таныш йөҙҙәрен рәшә аша күҙәтәм, гүйә...
– Өләсәйеңде алып кил, Нурия, – тине кемдер, әсәйем икән, килгән икән... Ҡушҡанды үтәргә киттем. Өләсәйем тәҙрәнән ҡарап тора ине. Ишеткән, тимәк. Ҡайтып алырҙы белә, көткән. Инешләй үк мал-тыуарҙы ялан кәртәгә сығарҙым, бесән төшөрҙөм... Өйрәнеш буйынса эшләйем быларҙы, ә үҙем, әйтерһең, бер робот. Өйгә кергәс, өләсәйемә, йылыраҡ кейен, тинем дә, ғәҙәт иткәнсә, телевизорҙы тоҡандырҙым: тап ошо ваҡытта Мәскәү яңылыҡтар тапшыра торған. Ҡолаҡҡа моңһоу музыка яғылды, дикторҙың: «Өс тапҡыр Советтар Союзы Геройы... Семен Михайлович Буденный вафат булды... – тигән һүҙҙәре һәр башҡа ғәмгә бикле һымаҡ аңыма тишеп үтеп инде. Экранда күкрәге орден-миҙалдар менән ҡапланған күркәм кеше пәйҙә булды. Беҙҙең быуын уны олатайы һымаҡ яҡын күрә ине. Быйыл яҙ ғына, апрелдә, 90 йәшлек юбилейын байрам иткәйнек, мәктәптә класс һайын «Буденный маршы»н йырлатҡайныҡ. Ә уҡытыусылар бүлмәһендә әлеге лә баяғы Әмин абый: «Бөтә дан был ҡартҡа эләкте, хәрби-патриотик үрнәкһеҙ булмай шул! – тип ҡуйғайны. – Жуков мемуарҙар яҙа, ти. Хрущев халыҡҡа күренмәй ҙә. Маладис Буденный, мыйыҡ бороп ҡына йөрөй хәҙер, Ворошиловтан да арттырҙы...» Асыҡтан-асыҡ, алан-йолан ҡаранмай ғына һөйләнелә бындайыраҡ хәбәрҙәр һуңғы йылдарҙа. Улай икән... Вафат икән һыбай командир... 1973-төң 26 октябре... Ил йөҙөндә ҙур юғалтыу. Был датаны мин, минең нәҫелем шәхсән иҫендә тотор – быуын-быуын телгә алыныр, шәжәрәнән шәжәрәгә күсер Зирәк Рәйхананың исеме. Буденныйҙы ла, моғайын, тарих онотмаҫ. Хәтерһеҙ халыҡтың киләсәге юҡ, кисәге көнһөҙ – бөгөнгө, бөгөнгөһөҙ иртәгә булмаған кеүек. Ә әҙәм балаһына илдең, халыҡтың айырылғыһыҙ күҙәнәге булған үҙ тоҡомоноң тәүарихын да юғалтмау зарур. Үҙ нәсәбемдә был бурыс миңә йөкмәтелгән – шуға инанам.
Әсмә хаҡлы, ебеп төшөргә ярамай. Өләсәкәй, ана, беләгемә килеп йәбеште, иземемә мохтаж. Игеҙәктәрҙе уҡытып сығараһы бар институттарында. Әсәйемдең – үҙ донъяһы, кем тартыр миңә тигән хәстәрҙе?
Ҡартәсәйем донъялыҡтан үтеп киткән шул, ышанмай сарам юҡ шул. Әхирәткә оҙатыу йолалары атҡарылды... Өсө, етеһе уҡылды... Туған-ырыу бергә йыйылдыҡ, әммә арабыҙҙан үтәләй ел бәреп торғанын һиҙҙек. Атайым да шуны тойҙо булыр, миңә һынамсыл ҡараш ташланы. Әйтерҙәй булдым, нәҫелебеҙҙең өрлөгө бына ҡасан ысынлап ишелде, тип. Атайымдың ҡарағусҡыл-йәшкелт күҙҙәренең уңа төшкәнен шәйләнем дә йөрәгем өҙөлөп китеп йәлләнем: уға еңелме ни?! Сикә сәстәренә сал йүгергән ошо олпат кешенең минән ниндәй һүҙ көткәнен аңланым, тик тел керешем ҡапылда ысҡынмай торҙо.
Оло юлда автобус көткәндә, атайым – оҙата сыҡҡайным – тамағына төйөр тығылғандай, йүткереп-көрһөнөп яфаланды. Ахырҙа өндәште:
– Нурия, әсәйем риза булманы бит, үҙемдә йәшәтерҙән, нисә килдем уны саҡырып. Һуңғы дүрт-биш йылда, тим.
– Беләм, атай. Унда, ҙур ҡалала, яҡшы врачтар бар, тигәнеңде лә... Ҡартәсәйем шулай саҡырғаныңа бик рәхмәтле булды. Беҙҙән айырылманы, әсәйем уны, ул әсәйемде ҡыр типмәне. Самат ағай өс донъяны көттө: үҙенекен дә, Атай йортон да, Яңы өйҙө лә.
– Гәүһәрҙе яратмағанға ташлап китте, тип уйламайҙарҙыр ауылда?
– Төрлөсә уйлаусы барҙыр. Мин шаһитмын, һин әсәйем менән игеҙәктәрҙе алып китергә ниәтләнгәйнең – хатыңды уҡыным. – Шунда әллә нимә булды миңә, ярҙым да һалдым: – Игеҙәктәрҙең һин ебәргән посылка йәшниктәрен «атай» тип йөрөтөүҙәрен һис онота алмайым, атай! Сабый саҡтарында...
– Ғәфү ит, ҡыҙым. – Атайым шулай тине лә ҡырҡа ауыл яғына боролдо, зыярат тапҡырына күҙ һалды һәм, тауышым барып етһен, тинеме, ҡысҡырып, ярһып өндәште шул тарафҡа: – Кисер, әсәйем! Ситкә типмә, Толпарлым! Ятһынмағыҙ, ауылдаштарым, ҡәрҙәштәрем! Мин һаман шул Баязит, һеҙҙе яратҡан, һеҙ тип өҙөлгән. Тамырым ҡоромаған – балаларым күҙ алдығыҙҙа. Ҡайтырмын. Мәңгелеккә... тыуған тупрағыма.
Нурия, ишетәһеңме?
Тетрәнеп киттем. Илағым килде, илай алманым, шул дәрәжәлә һеңгәҙәтте атайымдың был халәте. Ғүмергә хушлаша кеүек? Ҡартәсәйем донъялыҡтан үтеп китһә, беҙ бар ҙаһа?!
Боролоштан күренгән автобустың маңлайындағы быяла күҙҙәрендә сағылған ҡояш нур сатраштарын беҙҙең яҡҡа йүнәлтте. Әллә шул ыңғайға, мине ҡапыл ҡорошторған ҡоршау ысҡынды ла, үкһеп илап ебәрҙем. Атайымды ҡосаҡланым, бутала-бутала һөйләндем: беҙ үҫтек, йәтимлекте тойманыҡ, һинең барлығыңды белдек, тигәнерәк мәғәнәлә... Оло юлда беҙ икәү генә инек. Башҡалар өйҙәге мәшәҡәттәрҙе атҡарып ҡалды. Минең күҙ йәштәремде атайым һәм Һыҙа буйында һуҙылып ятҡан сөгөлдөр баҫыуы ғына күрҙе. Атайымдан оялманым, уның да яңағынан күҙ йәштәре тәгәрәй – беҙ бер-береһен эскерһеҙ аңлаған ғәзиздәрбеҙ. Ә сөгөлдөр баҫыуы мине белә, аптырамаҫ, хәйер, ул мине телдәр, сәмле, илап бармаҫ ҡыҙсыҡ итеп хәтерләйҙер.
Атайымды Оло юл тағы ситкә алып сығып китте.
Ер шарында Толпарлы тигән ауылдың иң хөрмәтле инәйҙәренең береһе донъя ҡуйҙы тип, Оло йыһан үҙенең ҡануниәтен үҙгәртмәне. Уның төп ҡануны ла шул даһа: һәр тереклек тыуа, йәшәй һәм үлә. Мәңгелек алгоритмы үтәлмеше. Тик бер генә мотлаҡ шарты бар әлеге ҡанундың: йәшәр өсөн тыуырға кәрәк! Тыуырға, Оло йыһанға сығырға. Кесе йыһанда хасил ителһәң әгәр башта.
Әсмәнең «Бала табам!» тип асырғаныуы тиктәҫкә түгел. Кесе йыһан – Оло Йыһан бәйләнеше бар, шуны туҡтауһыҙ тоғро туҡып торған төпкө аң ауазы бар. Әле килеп, мин дә ап-асыҡ ишеттем ул ауазды: ҡартәсәйемдең васыяти һүҙҙәре зиһенемә инеп ятҡайны. Инде улар айҡапмы-айҡар күңелемде.
Мәктәптә, бөтмәҫ-төкәнмәҫ мәшәҡәтле эштә, булыуыма һөйөнөп бөтә алманым һуңғы арала. Хәсрәткә батырға ирек тә юҡ уҡытыусыға. Каникул ваҡытында ла төрлө сараларға сумырып ҡуялар. Директорҙан былай, уның урынбаҫары – Вафич тынғы бирмәй, берәй ҡайҙа экскурсия ойоштор, һин бит география уҡытыусыһы, тип бәйләнде яңыраҡ. Вафич тигәнем – үҙемдең Сабир дуҫым, Вафа улы. Башҡаларыбыҙға «апа», «абый»ҙан һалдырған балалар элеп тә алды, ҡушаматтай йәбештерҙеләр, Сабирын ҡушмайҙар ҙа. Хәҙер бөтә ауылға ул – Вафич.
- Büleklär
- Ҡатындар - 01Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.Süzlärneñ gomumi sanı 4096Unikal süzlärneñ gomumi sanı 230927.8 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.39.0 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.44.9 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
- Ҡатындар - 02Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.Süzlärneñ gomumi sanı 3922Unikal süzlärneñ gomumi sanı 223128.8 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.40.6 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.47.4 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
- Ҡатындар - 03Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.Süzlärneñ gomumi sanı 3916Unikal süzlärneñ gomumi sanı 219427.9 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.39.0 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.45.4 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
- Ҡатындар - 04Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.Süzlärneñ gomumi sanı 3965Unikal süzlärneñ gomumi sanı 225527.1 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.39.6 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.46.4 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
- Ҡатындар - 05Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.Süzlärneñ gomumi sanı 3803Unikal süzlärneñ gomumi sanı 215128.5 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.40.0 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.46.7 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
- Ҡатындар - 06Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.Süzlärneñ gomumi sanı 3922Unikal süzlärneñ gomumi sanı 228128.7 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.40.6 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.46.9 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
- Ҡатындар - 07Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.Süzlärneñ gomumi sanı 3865Unikal süzlärneñ gomumi sanı 222931.3 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.44.1 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.50.4 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
- Ҡатындар - 08Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.Süzlärneñ gomumi sanı 3935Unikal süzlärneñ gomumi sanı 219930.4 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.42.4 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.49.5 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
- Ҡатындар - 09Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.Süzlärneñ gomumi sanı 3903Unikal süzlärneñ gomumi sanı 215729.8 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.42.0 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.47.9 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
- Ҡатындар - 10Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.Süzlärneñ gomumi sanı 3781Unikal süzlärneñ gomumi sanı 213930.7 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.41.8 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.48.7 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
- Ҡатындар - 11Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.Süzlärneñ gomumi sanı 3864Unikal süzlärneñ gomumi sanı 215429.9 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.42.8 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.48.7 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
- Ҡатындар - 12Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.Süzlärneñ gomumi sanı 3788Unikal süzlärneñ gomumi sanı 212629.2 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.41.9 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.49.0 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
- Ҡатындар - 13Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.Süzlärneñ gomumi sanı 3951Unikal süzlärneñ gomumi sanı 223330.7 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.44.3 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.50.8 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
- Ҡатындар - 14Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.Süzlärneñ gomumi sanı 3864Unikal süzlärneñ gomumi sanı 216030.6 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.43.3 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.50.5 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
- Ҡатындар - 15Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.Süzlärneñ gomumi sanı 3919Unikal süzlärneñ gomumi sanı 228029.2 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.42.1 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.48.7 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
- Ҡатындар - 16Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.Süzlärneñ gomumi sanı 3935Unikal süzlärneñ gomumi sanı 225829.0 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.42.8 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.49.4 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
- Ҡатындар - 17Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.Süzlärneñ gomumi sanı 3839Unikal süzlärneñ gomumi sanı 238327.8 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.39.3 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.45.5 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
- Ҡатындар - 18Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.Süzlärneñ gomumi sanı 3790Unikal süzlärneñ gomumi sanı 229328.6 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.41.1 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.48.6 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
- Ҡатындар - 19Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.Süzlärneñ gomumi sanı 3842Unikal süzlärneñ gomumi sanı 217129.7 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.41.3 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.48.1 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
- Ҡатындар - 20Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.Süzlärneñ gomumi sanı 3865Unikal süzlärneñ gomumi sanı 225828.9 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.41.6 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.47.4 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
- Ҡатындар - 21Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.Süzlärneñ gomumi sanı 3847Unikal süzlärneñ gomumi sanı 240626.4 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.39.2 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.45.2 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
- Ҡатындар - 22Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.Süzlärneñ gomumi sanı 3773Unikal süzlärneñ gomumi sanı 229328.4 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.40.6 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.46.5 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
- Ҡатындар - 23Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.Süzlärneñ gomumi sanı 3830Unikal süzlärneñ gomumi sanı 237627.0 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.38.8 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.46.0 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
- Ҡатындар - 24Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.Süzlärneñ gomumi sanı 3816Unikal süzlärneñ gomumi sanı 237127.0 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.39.5 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.46.5 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
- Ҡатындар - 25Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.Süzlärneñ gomumi sanı 3762Unikal süzlärneñ gomumi sanı 228329.7 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.42.4 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.49.7 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
- Ҡатындар - 26Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.Süzlärneñ gomumi sanı 3789Unikal süzlärneñ gomumi sanı 235928.7 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.41.5 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.47.6 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
- Ҡатындар - 27Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.Süzlärneñ gomumi sanı 3829Unikal süzlärneñ gomumi sanı 228928.8 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.42.9 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.49.3 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
- Ҡатындар - 28Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.Süzlärneñ gomumi sanı 3958Unikal süzlärneñ gomumi sanı 235927.2 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.39.8 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.47.3 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
- Ҡатындар - 29Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.Süzlärneñ gomumi sanı 3793Unikal süzlärneñ gomumi sanı 235528.7 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.41.5 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.48.7 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
- Ҡатындар - 30Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.Süzlärneñ gomumi sanı 3781Unikal süzlärneñ gomumi sanı 238526.9 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.39.7 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.46.1 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
- Ҡатындар - 31Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.Süzlärneñ gomumi sanı 3683Unikal süzlärneñ gomumi sanı 230028.9 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.41.8 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.48.4 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
- Ҡатындар - 32Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.Süzlärneñ gomumi sanı 3661Unikal süzlärneñ gomumi sanı 227728.5 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.40.6 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.47.0 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
- Ҡатындар - 33Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.Süzlärneñ gomumi sanı 3689Unikal süzlärneñ gomumi sanı 237326.6 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.39.0 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.45.8 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
- Ҡатындар - 34Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.Süzlärneñ gomumi sanı 3770Unikal süzlärneñ gomumi sanı 233228.9 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.41.3 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.47.8 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
- Ҡатындар - 35Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.Süzlärneñ gomumi sanı 3719Unikal süzlärneñ gomumi sanı 227528.0 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.40.4 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.46.3 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
- Ҡатындар - 36Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.Süzlärneñ gomumi sanı 3842Unikal süzlärneñ gomumi sanı 238726.3 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.38.0 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.44.6 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
- Ҡатындар - 37Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.Süzlärneñ gomumi sanı 3873Unikal süzlärneñ gomumi sanı 231528.7 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.40.6 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.47.3 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
- Ҡатындар - 38Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.Süzlärneñ gomumi sanı 3764Unikal süzlärneñ gomumi sanı 230829.5 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.42.8 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.48.5 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
- Ҡатындар - 39Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.Süzlärneñ gomumi sanı 3841Unikal süzlärneñ gomumi sanı 242828.0 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.39.9 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.46.8 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
- Ҡатындар - 40Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.Süzlärneñ gomumi sanı 3686Unikal süzlärneñ gomumi sanı 229027.4 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.39.2 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.45.6 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
- Ҡатындар - 41Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.Süzlärneñ gomumi sanı 3746Unikal süzlärneñ gomumi sanı 240024.7 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.36.3 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.42.4 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
- Ҡатындар - 42Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.Süzlärneñ gomumi sanı 3672Unikal süzlärneñ gomumi sanı 233327.3 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.39.5 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.46.5 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
- Ҡатындар - 43Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.Süzlärneñ gomumi sanı 3810Unikal süzlärneñ gomumi sanı 237327.3 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.41.1 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.47.3 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
- Ҡатындар - 44Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.Süzlärneñ gomumi sanı 3649Unikal süzlärneñ gomumi sanı 234327.8 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.40.8 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.47.2 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
- Ҡатындар - 45Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.Süzlärneñ gomumi sanı 3785Unikal süzlärneñ gomumi sanı 234327.7 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.40.4 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.46.9 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
- Ҡатындар - 46Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.Süzlärneñ gomumi sanı 3695Unikal süzlärneñ gomumi sanı 233726.3 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.38.4 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.44.6 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
- Ҡатындар - 47Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.Süzlärneñ gomumi sanı 3569Unikal süzlärneñ gomumi sanı 221728.0 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.39.6 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.46.1 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
- Ҡатындар - 48Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.Süzlärneñ gomumi sanı 3700Unikal süzlärneñ gomumi sanı 232328.6 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.41.0 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.47.2 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
- Ҡатындар - 49Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.Süzlärneñ gomumi sanı 3907Unikal süzlärneñ gomumi sanı 242627.1 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.38.4 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.45.6 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
- Ҡатындар - 50Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.Süzlärneñ gomumi sanı 3876Unikal süzlärneñ gomumi sanı 239328.6 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.42.1 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.49.5 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
- Ҡатындар - 51Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.Süzlärneñ gomumi sanı 3844Unikal süzlärneñ gomumi sanı 241828.3 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.39.8 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.47.5 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
- Ҡатындар - 52Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.Süzlärneñ gomumi sanı 3833Unikal süzlärneñ gomumi sanı 241127.7 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.39.7 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.46.2 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
- Ҡатындар - 53Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.Süzlärneñ gomumi sanı 3790Unikal süzlärneñ gomumi sanı 235127.0 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.38.9 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.44.8 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
- Ҡатындар - 54Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.Süzlärneñ gomumi sanı 3687Unikal süzlärneñ gomumi sanı 227226.9 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.38.1 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.44.8 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
- Ҡатындар - 55Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.Süzlärneñ gomumi sanı 1981Unikal süzlärneñ gomumi sanı 141531.2 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.43.8 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.50.1 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.