Ҡатындар - 02

— Ысынсы! Орденды үҙе тапшырҙы.

— Ә урыҫса нисек һөйләнең, әйт шуны?

— Бер-ике ауыҙ һүҙ әйттем инде. Беҙҙе бик үткер, белемле кешеләр ҡарап йөрөттө, улар өйрәткән йөмләләрҙе ятлап алдым. Поезда юл буйы ҡабатлап барҙым. Онотормон, тип ҡурҡҡайным, иҫләнем. Ай, унда!.. Меңәрләгән әҙәм керпек ҡаҡмай ҡарап ултыра һиңә. Ҡайҙа баҡма — ҡыҙыл буҫтау. Түшәмдә күҙҙең яуын алған шәмдәлдәр...

— Ярар, уларын һөйләгәнең бар. Кискә барыбер hиңә иптәшкә ҡуна барам, ҡырҡтан уҙған көйөңә бала таптырған ҡурайсы олатайым тураһында һөйләрһең, тамсы ла йәшермәй, әтеү?

Шунан, ҡартәсәйем бер эш ҡушҡайны, тип йәһәт кенә китеп барҙым. Өләсәйемә, йәлләрмен тип, күтәрелеп ҡараманым: беләм, әллә ҡасанғы йәшлеген, үҙе әйтмешләй, "берәҙәк ҡурайсы”һын хәтерләп, мәлйерәп, күҙен йәшкәҙәтеп тороуылыр.

Ә ҡартәсәйем Татар әбейгә (атаҡ, ысын исемен белмәйем икән һаман) йомошҡа барырға күндергәйне, артыҡ-бортоҡ, кейем бескәндән ҡалған тауар ярпылары юҡмы икән, тип белешергә. Ҡорама юрған һырытырға уйлаша, күрәһең. Хәҙер бына һиҙәм кемгә икәнен — минең буласаҡ туғаныма!

Татар әбей мине ярата ул. Маҡтанып әйтмәйем, үҙемде ҡыр тибеп тороусылар ауылда юҡ та. Һөймәлегең бар, ти ҡартәсәйем... Күтәрмәнән менгәндә үк ишетәм: теген машинаһы текелдәй. Унан да оҫтараҡ тегенсе булмағас ни, эше күптер.

— Һаумы, Татар әбей! — тип елпелдәп барып индем.

Ул башын ҡағып ҡына ҡуйҙы, күҙен тегененән алманы, машинаһын текелдәтә бирҙе. Әллә үпкәләгән? Нимәгә? Бәс, ҡушаматы менән өндәшкәнгәлер... Юҡсы, үпкәләмәгән, ана лаһа, эшен ҡуйып, күҙлеген һалып, миңә йылмайып ҡарай.

— Үт-үт, үтә күр, күршекәем, Нуриякаем, балакаем, — тип матур һүҙҙәрен дә теҙгәс, шөбһәм таралды.

— Татар әбей, әйт әле, исемең кем һинең? Әтеү, әллә нисек былай... Үпкәләнеңме әллә, тип торам, башта миңә күтәрелеп тә ҡарамағасың.

— Жиң утырта идем, балакаем-Нуриякаем, иң катлаулысы шул ич... Ә исемем Таһура булыр. Күнгәнмен инде, ауылда миңа алай дәшүче дә юк. Башта татар килен идем, кемгә – жиңги инде, аннары үзең күрәсең — Татар әби. Жанкисәк тә булдым берәүгә…

— Һин әбей түгелһең әле, күҙлек кейһәң генә оло сырай керә әҙерәк, — тип йыуатҡан булам уны, ыңғайына. Үҙемә күрә мин дә беләм һүҙ рәтен, юлымды уңдыраһым да бар ҙаһа. Ҡартәсәйемдең, йылы hүҙ йыланды өңөнән сығарыр, тигәнен дә иҫтә тотам. Юҡсы,Татар әбейҙе йыланға оҡшатыуымдан түгел, ә йыландар батшаhы Шаhимаранды күрергә ине, тип ошо осор хыялланып йөрөүемдән башыма килеп инде был әйтем. Аҡ йылан, ти, ул, бар теләктәрең ҡабул була, ти, уға әйтhәң. Күп hорамаҫ инем, мин нәфселе түгел, атайымды ситкә китеү ниәтенән төңөлдөр, зинhар, тип кенә үтенер инем...

— Алайсаң, син, Нуриякаем, миңа "Татар әбекәй" дип дәш, яме?

— Ярар, Татар әбекәй...(«Жанкисәк» ҡолағыма киртелеп ҡалды мәгәр).

— Ана бит ул, элеп тә алды, алай да акыллы бала булыр икән. Лоскутлар кирәкме, курчак уйнамыйсыңдыр ла? Хәзер карыйбыз, бар ул, бар лоскутлар.

Бигерәк изге күңелле инде был Татар әбей (Татар әбекәй!), йомошомдо әйтергә баҙнат итмәйерәк тора инем. Ямаулыҡ, ярпы-йорпо киҫенте (уныңса — лоскут) һорап килеүсе бер миндер шул? Һис буш сығармай, хатта махсус миңә тип матур-матурҙарын йыйып тора. И, йомартҡайым, Татар әбекәй генәм! Был һүҙемде лә эсемә йәшереп торманым, үҙенә әйтеп ишеттерҙем.

Ҙур ғына төйөнсөк тотоп ҡайтып индем өйгә. Өләсәйем үҙенең өйөнә ҡайтып киткән, ҡартәсәйем hике башында баҫып тора: йыуылған ҡултаҫтамалдарҙы икегә бөкләп, өҫтөнән уҡлау тәгәрләтеп йомшарта. Алдына алып барып ҡуйҙым да төйөнсөгөмдө:

— Мә, бәпескә юрған тышына! — тинем.

Белә икән шул, сылт та итмәне, төйөнсөктө ситкәрәк этәрҙе лә уҡлауын тәгәрәтеүен дауам итте.

— Йәймә йәйәһеңме әллә?

Һөйләштерергә әйтәм, әлеге хәбәрҙе әҙерәк сурытырға ҡырсынам. Минең буласаҡ туғаным тураһында лаһа!

Ҡартәсәйем улай уҡ тешләм кеше түгел, әммә үҙе өнәмәгән һүҙгә әйҙүкләп төшөрөрмөн тимә: туҡ та туҡ килеп уҡлауы ғына тауыш бирә, үҙе ләм-мим.

— Татар әбекәйҙең исемен белдем әле, — тигән булам, күҙле бүкән шикелле торайыммы ни, — Таһура икән. Олоғара ауылға берҙән-бер татар ҡыҙы килен булып төшкән дәһә заманында — тарихы ғәләмәттер, һиҙәм.

— Ҡушаматы йәбеште инде, атаҡ, был хәтлем ҙур ауылда ҡушаматһыҙ кем бар? Ана, бер оста ғына, Биксәнәй осонда, әллә нисә Сәғүрә, нисек айыраһың уларҙы ҡушаматһыҙ?

Әһә, телен систем ҡартәсәйемдең! Үҙем әҙер генә ултырам йүпләргә, һанай ҙа башлайым:

— Салпа Сәғүрә, Һантый Сәғүрә, Тыпый Сәғүрә, Ете ҡуллы Сәғүрә... Көләкәс Сәғүрәһе Келәт тыҡрығында инде, Бүреһуҡҡан бабайҙа?

— Ун-ун биш өйлө Айыусыла ла ҡушаматһыҙ әҙәм һирәк, — тип дауам итте ҡартәсәйем. — Ғәҙәт... Халыҡҡа тел сарлап алырға ла кәрәк тәһә.

— Һин – Зирәк Рәйхана, иветә? — ти һалам, үҙем бесәй hымаҡ ҡартәсәйемә һырпаланып алам.

— Ат аяғын дағалағанда, баҡа ботон ҡыҫтырған, һинең ише, ҡолоҡасым.

Әкәмәт — үҙем баҡа, үҙем ҡолоҡас? Ә шулай ҙа мин бөтә әкәмәт һүҙҙәрҙе, ғәләмәт хәбәрҙәрҙе "йотоп" ҡына йөрөйөм. Аҙаҡ дуҫ малайҙарға (алтау улар) һөйләйем. Уларҙың ҡолағын сайыр ҡаплаған бит, бер нәмә ишетмәйҙәр, белгәндәре – ат йөҙҙөрөү, атыш уйнау... Барыбер малай-шалай араһында йөрөү ҡыҙыҡ, сөнки мин уларҙан бик күп һөнәр отоп алам. Берәй ҡыҙыҡайҙан һора балыҡ тотоу серҙәрен — әйтә алмай, селәүсенде нисек шаңҡытып ҡармаҡҡа кейҙереүҙе лә белмәй ул хатта. Ә теш араһынан сыртлатып кем алыҫҡараҡ төкөрә? Малайҙар! Өйрәтеп ҡарағайным былтыр әхирәт булышҡан Мәүлиҙәне, үҙенән ары китмәй төкөрөгө, шайығын ағыҙып, түшен еүешләтеп бөттө лә ғәрләнеп илап ҡайтып китте. Анһат ҡыналыр шул... Мин хәҙер Гөлбикә апайҙың зәңгәр ҡапҡаһына төшөрөлгән ҡош һүрәтенең (әллә күгәрсен, әллә аҡҡош) тас күҙенә генә төкөрә алам, вәт! Ә беҙҙең ҡапҡа төбөнән уларҙыҡына кәмендә ун аҙымдыр әле.

Ана, тәҙрә асыҡ, ҡапҡалағы әллә күгәрсен, әллә аҡҡош миңә әле лә ҡырын ғына ҡарап тора — әһә!

— Нишләүең был, мут-шилма ҡыҙыҡай? Әйткәйне лә Гөлбикә күрше, ышанмағайным. Ҡара һин уны, өй эсенән төкөрөп ултырасы, ҡайҙа уҡлауым! Яп тәҙрәне, өйҙө елләтеп алайым әҙерәк тигәйнем, яп тиҙерәк, тышта ел ҡупҡан, ана...

Уҡлауы ҡартәсәйемдең гелән ҡул осонда ғына. Тайҙым тиҙерәк, ныҡ һуҡмаһа ла, эләктереүе бар — бүтән төкөрмәҫтәй булырһың. Әй, тиҙ hыуына ул, ҡайтыуыма онотор. Шулай уйланым да тоҡойҙом Ҡыҙылъярға (Күрәнленең ҡыҙыл балсыҡлы текә ярын шулай атағандар). Унда, сөңгөллө тәрән ятыуҙа,теге алты дуҫымдың икәүhе – Фатих менән Кәйҙерем Кәбир тап ошо ваҡытта ат hуғара торған. Яр буйында ғына колхоздың кирбес һарайы, ул аттар шунда мисәүҙә йөрөп балсыҡ баҫа. Кәйҙерем Кәбирҙең атаһы Исламетдин ағай аттарҙы буйтым балсыҡ, ҡом өйөлгән, күп итеп һыу һалынған ҙур түңәрәк соҡор эсендә сәғәттәр буйы тапандыра ла, кирбес һуғырға эшкинерлек иҙмә әҙер булғас, арып хәлдән тайған малҡайҙарҙың башын малайҙарға тоттора: тирҙәре саҡ ҡына ҡатҡас, hыуға төшөрөргә. Шул мәл мин тып итеп килеп тә етәм Ҡыҙылъярға. Әле Фатих, әле Кәйҙерем менән парлап ултырып йөрөйөм әле Күгаттың, әле Турайғырҙың арҡаһына — малайҙар үпкәләмәһен, тим. Әлдә килгәнмен, бында ошо арала эш туҡтаясаҡ икән, көҙгө hыуыҡта кем балсыҡ менән булашып ултырhын...

Уңарсы Исламетдин ағай һыҙғыра: аттар инде башҡа эшкә егеләсәк, кисә һуғып, ҡалыптан алып еләҫ урында киптерелгән кирбестәрҙе яндырып сыныҡтыра торған ҙур мейескә утын ташыйһы бар. Ә һарай эсендә ике апай ҡара-ҡаршы ултырып кирбес һуға: "ҡап-ҡоп", "шап-шоп"... Торғаны завод, ә! Шунда эшләһәң ине ул, бәхетең булып? Әммә хыялланып торорға ваҡытым юҡ, гелән уйнап ҡына йөрөмәйем дәһә, тәғәйен бурыстарым да бар өйҙә. Йүгерҙем ҡайтыу яғына.

Ҡайтһам, ҡартәсәйем һаман турһайып йөрөй. Онотмаған баяғыны? Ярай, әләйһәң, мин үсегә белмәйемме ни? Тиҙ генә солан иҙәнен, тышҡы болдор һикәлтәләрен йыуып сыҡтым, аяҡ аҫтында ята торған иҫке тоҡто ҡағып кәртәгә элдем. Был сәғәттә ни ошо инде атҡара торған эшем. Бәс, тәҙрә буҫағаларын һөртмәгәнмен, унда ҡойолған гөл япраҡтарын йыймағанмын, ҡартәсәйем әйтеп тормағас ни... Ә бит оҙаҡламай, сөмбөлә айы уҙғас, алтынсы йәшемә китәм – ауылда беҙ, алты-ете йәшлек ҡыҙҙар, көтәбеҙ донъяны! Кем ҡарай ҡаҙ-өйрәкте, кем йылғанан һыу ташый, кем өй йыйыштыра? Беҙ ҙәһә. Әсәйҙәр алыҫтағы ҡойоға, Биксәнәйгә бара инде барыуын, көнөнә бер — самауыр сәйенә. Хәҙер үҙебеҙ ҙә йөрөй башланыҡ унда, Мәүлиҙә әхирәтем менән кисә генә барҙыҡ, өс кенә туҡтап ял иттек. Мәүлиҙә мәүешерәк инде ул, әйттем дәһә, түшенә төкөрә, тип... Эштән башы сыҡмай уның. Дүрт бала үҫәләр бер өйҙә. Ул — өсөнсө, алдынан – ике ҡыҙ, артынан — бер малай, төпсөктәре. Бәхетенә күрә, апайҙары бар. Күмәкләшеп шул оя төбөн — Ишбирҙене ҡарайҙар. Исемен атайҙары (уҡытыусы ул) ҡушҡан. Йәнәһе, Хоҙай уға, көтә торғас, иш биргән: өс ҡыҙ араһында бер малай. Уныһының әле иң бимазалы сағы: ни атлай һалып китмәй, ни тик ултырмай, шыуышып йөрөп тә донъяны зыр ҡыйрата, әле өҫтәлдән ашъяулыҡты һөйрәп төшөрә, әле бесәйҙең ҡойроғонан тартып аҡырта... Аяғына баҫа ла йығыла, йығыла ла шарылдап илай. Бер көндө ,мин дә уларҙа инем, самауырҙы барып тотҡан, бармаҡтарын бешергән. Бына ҡупты сар-сор! Бер апаһы Мәүлиҙәне иҙән һеперә торған ҡанат менән бәргесләп алды – Ишбирҙене ҡарамаған өсөн. Миңә әүрәп күҙ яҙҙырған шул әхирәтем ул бәләкәс кенә ен ботағынан. Ярай ҙа, атайҙары өйҙә юҡ саҡ ине, юғиһә, ай-hай, ҡыҙыу ҡанлы кеше ул. Күҙе насар күргәнгә һуғышҡа ла эләкмәгән, ә барыбер нервыһы ҡаҡшаған. Әҙерәк "ҡыйыш тейәп" тә алһа (әлдә ул хәле бик һирәк була), тамам бәрейе ҡуба уның. Рабиға апай, Мәүлиҙәнең әсәhе, үҙе әйтә ләһә шулай тип...

— Ауыртамы? — Беләген һыпырғылап буҙлап торған әхирәтемде йыуатырға була, ҡапыл вәғәҙә итеп ҡуйҙым: — Мәүлиҙә, мин һине Бүреһуҡҡан олатайҙарға алып барам, йәме. Ул беҙгә Ыласынын күрһәтәм, тине.

— Эйе һиңә, йышпытаһың?! Атайым әйтә ине шул, ни сыҡhа, Әхмәҙин ағайҙан сыға – әле бүре, әле бөркөт, тип...

— Биллаһи, алып барам.

Вәғәҙә бирҙем дә ул... Бүреһуҡҡан олатай ни тиер? Әле миңә, мәрхүм дуҫ-ҡорҙашының ейәнсәренә лә, бер тапҡыр ғына күрhәтте Ыласынды, ят күҙҙән йәшереп аҫырай, бала ҡош, ти.

Ыласын тураһында беҙҙең өйҙә лә һөйләп-һөйләп алдылар ошо осор. Бына бөгөн дә, киске аштан hуң, атайым да өйҙә саҡта, тағы ҡуҙғалды шул хаҡта hүҙ.

— Бөркөтсөләр булған улар элгәре, — ти ҡартәсәйем. – Төлкөгә һунар иткәндәр бөркөт менән.

— Ниңә, Бүреһуҡҡан ағайҙың атаҡлы ҡушкөбәге бар ҙаһа? Беҙ малай саҡта күрә инек шуны аҫып урманға китеп барғанын... – Бындай хәбәрҙән атайым да ситтә ҡалмай, ғәҙәттә, ул һүҙ ҡатмай, шым ғына уйға батып ултыра йә китап уҡый.

Уҡымышлы!

Өлкәндәр үҙ юҫығында гәпләшә, ә минең баштан баяғы Ишбирҙе сыҡмай. Дөрөҫө, унда ла түгел хәсрәтем, ә тыуасаҡ туғанымда. Ул да, әсәйемдең ҡарынындағы яралғы ла, малай булһа? Әлеге кеүек өйөбөҙ сынъяһау ғына тормаҫ, тимәк? Тотош болартып бөтөрөр инде... Ҡарын тигәндәй, Зөлхизә өләсәйем мине алдап маташа, имеш, бәпесте әсәйем һыу буйынан, Күрәнленән тотоп алып ҡайтасаҡ. Балыҡтыр шул ул?! Әйтмәнем инде, һыйыр быҙаулағанын күрмәнеңме ни һауынсы сағыңда, тип. Быҙау инәһенең эсенән шаршауы-сыуы менән килеп сыға, башы йә тояғы менән үҙе бүҫмәһә, шуны йырта һалырға кәрәк, тонсоғоп ҡуймаһын өсөн. Мин бер тапҡыр шаһит та булдым инде тыуым тигән мөғжизәгә. Һыйырыбыҙ былтыр ҡыш быҙауланы, аҙбарҙа шәм тотоп яҡтыртып торғанымда тотош күрҙем...

— Илаһи Раббым, мал ни ҙә, әҙәм ни — бер иш, — тине шунда ҡартәсәйем, — ҡотолдоң, Мәрйенем, иншалла, бушандың имен-аман...

Мин дә һәүкәшебеҙҙең муйынынан һыйпаным:

— Мәрйен, Мәрйенкәй... Мин һиңә тип йәй көнө бер көлтә мәтрүшкә йыйғайным...

Был уйымдан арынғанда, өлкәндәр күптән инде онотҡан Бүреһуҡҡан олатайҙы, шым ғына икенсе нәмә хаҡында һөйләшәләр. Әһә, Сталинды телгә алалар. Ә мин беләм уны, Сталин бабайҙы. Ҡашағаһында атайымдың кәртешкәһе торған тәҙрәгә ҡаршы стенала уның һүрәте эленгәйне. Гелән бер-береhенә ҡарашып торҙолар шулай. Ә мин уларҙың икеhенә сәңгелдәктә ҡарап яттым. Атайымдың кәртешкәһенә бөтәһе лә төртөп күрһәтеп, көн дә әйтеп торҙолар, тыуа-тыуғаным бирле, ә мыйыҡлы кеше менән таныштырыусы булманысы. Таҫтамал менән ҡаймалап, түргә ҡуйғандар һүрәтен, моғайын, яҡын кешебеҙҙер? Аң белгәс, ҡартәсәйемдән hораным:

– Кем ул ?

— Сталин бабай! — тине ҡартәсәйем.

— Һинең атайыңмы, әллә Зөлхизә өләсәйемдекеме?

— Бөтәбеҙҙең дә атаһы ул, — тине лә ҡартәсәйем мине күтәреп һикегә ултыртты, үҙе ихатаға сығып китте. Мыйыҡлы кешегә текләп ултыра торғас, йоҡлап киткәнмен...

Шуларҙы иҫләнем дә тағы өйҙәге хәбәргә ҡолағымды ҡарпайттым:

— Лавкаға барғайным, шунда өс-дүрт фронтовик, әллә әсе балды күберәк һемергәндәр, ҡыҙып китеп, эй гәпләшәләр, Сталинды әрләйҙәр... Ҡурҡмайынса?! Һуғыш булырын белә тороп, армияны әҙерләмәгән, тиҙәр. Ҡырҡ беренселә киткәндәрҙе, салғы менән үлән сапҡан ише, тотош ҡырып һалған инде дошман, уныһы беҙгә лә мәғлүм... — Ҡартәсәйем тымғас, атайым дауам итте:

— Һеҙгә бында, төпкөл ауылда, күп нәмә ҡараңғы инде ул. Мин унда, армияла, төрлө милләт араһында күпте аңланым. Сит ил моряктары менән дә фекер алыша торғайныҡ, мин бит сухопутный моряк булдым, ҡырҙан килгән судноларҙан йөк бушаттыҡ, үҙебеҙҙең сырсаны уларға тейәнек... Сталиндың хаталары етерлек, был һуғыш ул хәтлем ҡанлы булмаҫ ине, әгәр юлбашсы алдан күрһә.

— Бер үҙе нисек барыһын уйлап бөтһөн, ярандары ҡайҙа ҡараған?

— Ярандары? Улар ҡурҡып, ярамһаҡланып өндәшмәгән, ә тура һүҙлеләренең башы төрмәлә серегән. Утыҙ етенсе йылдарҙа иң шәп командирҙарҙы атып бөтөргәндәр.

— Сталинһыҙ фашисты еңер инекме, һин шуны бел! — Ҡартәсәйем инанып әйтте быны, атайым да һүҙ көрәштермәне, килеште, ахырыһы. Тағы баяғыса ҡабатланы:

— Һеҙгә ни, төпкөл ауылда...

Ҡартәсәйем уға һүҙен осларға ирек бирмәне:

— Ниткән хәбәр ул, "төпкөл ауылда" ти ҙә торасы. Үҙең ҡайҙанһың, ә? Беҙ бында, тылда, күргәнде, асыуым да килмәгәйе, бәғзе һалдат та күрмәгәндер әле, уф, Аллам! Көфөр булмағайым... Бер ус бойҙай өсөн, ана, Гөлбикә күршене ер аяғы ер башына – ҡатырға һөрҙөләр. Ире фронтта булып ҡалды. Ҡайтманы ул, ҡара ҡағыҙы ла килмәне үҙенең. Ғәрләнгәндер Гөлбикәhенең хәленән, башын сит яҡҡа олаҡтырғандыр hуғыштан hуң, тип фараз итеүселәр ҙә булды. Бахыр ғына, Гөлбикә ауырлы ине, ташмайып бөткән көйөнә ҡулдарын ҡайырып алып киттеләр. Үҙең дә күреп торҙоң дабаһа! Иҫ кергән сағың...

– Эйе, каторгаға... Ҡырҡ икенсе йылда, — тине атайым шымтайып ҡына. Ҡартәсәйемдән әҙерәк шөрләй әллә ул? Биш йыл буйы хеҙмәт итеп, диңгеҙҙәр, караптар күреп, урыҫса шартлатып һөйләшеп йөрөгән бәһлеүән атайым шөрләйме? Юҡтыр, әсәһенә итәғәте булғанға өндәшмәй ҙә ҡуялыр...

— Бүреккә һалһаң да, урманға ҡасыр бүре балаһы...– Шулай тип тағы hүҙ башланы ла ҡартәсәйем,ҡапыл ярты юлда туҡтап ҡалды.

Аңламайым, ниңә ҡартәсәйемдең hаман кәйефе юҡ? Ниндәй бүре тағы?..

Атайым шунда ҡапыл һорап ҡуйҙы:

— Ул ҡайҙа? — Күҙе менән кемделер эҙләне үҙе. Кемде? Бында тик үҙебеҙ генә.

— Ышаныслы урында, — тине ҡартәсәйем. – Ярар, һорау алма минән.

— Әсәй, бөттө хәҙер һорау алыуҙар, шымсылыҡ, эҙәрләүҙәр. Ул – юҡ!

— Ул булмаһа, бүтәне килер. — Шулай тип ҡартәсәйем әлеге әңгәмәне ныҡ итеп өҙөп ҡуйҙы.

Тағы Сталин тураһында икән һүҙ, атайым теге һүрәтте эҙләгән, китель кейгән мыйыҡлы кешене. Уны ҡартәсәйем, ҡара кәшмир яулығына төрөп, һандығына һалып ҡуйҙы – быйыл март айында, 5 мартта, Сталин үлгәс. Ул көндө ҡартәсәйем ныҡ ҡайғырҙы. Мине эйәртеп колхоз кәнсәләре янындағы митингыға алып барҙы. Бар әҙәм илай ине шикелле. Әллә ул мыйыҡлы кеше ысынлап та бөтәһенең дә атаһы булғанмы?! Ҡайтышлай Мәүлиҙәләргә инеп сыҡҡайным (бер урамда йәшәйбеҙ), бәс, уның атаһы ҡояштай балҡып йөрөй, һис тә ҡайғырмағайны Сталин бабай үлгәнгә. Тағы аптыраным...

Ә теге үҙ башынан үткән фажиғәле хәлде миңә Гөлбикә апай үҙе һөйләгәйне, атайым ҡайтырҙан ике-өс көн алда ғына. Күрше йәшәгәс, кергеләп йөрөйөм уларға. Ҡартәсәйем уны бик өнәп бөтмәй әллә, йомош-фәләнгә мине индерә лә ебәрә. Шул бер йомош ине инде гелән: уның ҡыл иләге бар, ә беҙ ошоғаса йүкә иләк менән көн күрҙек. Ошоғаса, тим, сөнки атайым армиянан бер түгел, ике ҡыл иләк алып ҡайтты, мохтажлыҡты белгәс ни.

Ҡыл иләккә тип hуңғы ингәнемдә, Гөлбикә апай оҙон көйгә йырлап ултыра ине. Тупһала туҡтап тыңлап торҙом, әй, моңло икән тауышы, һағышлы. Шул юлы һөйләне күргән ғазаптарын.

...Төнө буйы ырҙын табағында ҡул молотилкаһында арманһыҙ булып эшләп ҡайтып, итек ҡунысына бүҫкә генә итеп тултырған бойҙайын бушатып ҡына торғанда, хәрби кейемдәге ике ир килеп инә лә шарылдатып ҡысҡыртып алып сығып китә уны. Иртәнге хәжәтен атҡарып, әбрәкәй яғынан килә ятҡан әсәһе Миңлебаныу инәй был күренештән ҡото осоп йығылып ятып ҡала, ҡулынан ысҡынып тәгәрәгән ҡомғанын теге хәрбиҙәрҙең береһе тибеп осора...

Гөлбикә апай, хилаф эш ҡылғанын аңлаһа ла, ул ҡәҙәрем дә ҡаты яза бирерҙәр, тип уйламаған шул. Халыҡ дошманы! Абау... Бынау бәләкәй генә башым менән мин дә аңлайымсы, ошо наҙан ғына, йыуаш бер апай ҡалайтып халыҡҡа, тимәк, илгә, зыян ҡыла алһын, ти, ул? Бойҙайҙы ла асыҡҡанға урлағандыр, йөклө булған бит.

Артабан күҙ алдымда тағы хәтәрерәк, ҡот осҡос хәлдәр пәйҙә була.

...Икһеҙ-сикһеҙ даръяла баржа тигән ҙур һал йөҙөп бара. Көн йөҙә, төн йөҙә... Магадан лагерына табан йөҙә. Ҡайҙа баҡма — офоҡ менән тоташҡан һыу. Күрәнленән дә киң һыуҙар бар икән?

Баржаның ҡаҡ иҙәнендә ултырған йөклө ҡатындың башы ҡапыл һеңгәҙәтә килтереп һуҡҡан яҙмыш күҫәгенән тубал булған, уйҙары инеп-сығып йөрөй шунда... Тик башы түгел, эсе өҙөп-өҙөп ауырта, биле әсетеп һыҙа. Ул һыҙланыуға сыҙар ғына әмәле лә юҡ бисараның, әммә өн сығарырға ҡурҡа. Кисә хәсрәтенә түҙмәй һыңҡылдап илағанын ишетте лә, бер һаҡсы тимер сынйыр менән ҡайыҙланы арҡаһын. Әле арҡа әрнеүе һиҙелмәй ҙә, сөнки эсендәге киҫкен ауыртыныу унлата көслөрәк! "Ай, Аллам!" Барыбер ҡысҡырмай түҙә алманы. Туҡмаһындар, типкесләһендәр — уға барыбер...

— Әллә балаларға итә? — тип һөйләшә һаҡсылар.

— Ахырыһы. — Шунан ҡатынды, башҡа уның ише тотҡондар араhынан йолҡоп алып, һөйрәкләп бер мөйөшкә илтеп һалдылар.

Күпмелер ваҡыттан hуң килеп ҡаранылар:

— Кәнтәй, берҙе лә түгел, икәүҙе тапҡан.

Ҡатын шул тирәлә ятҡан тоҡмо-нимәме ярпыларына төргән сабыйҙарын күкрәгенә ҡыҫты.

— Ҡайҙа, бир әле бында, күрәйек! — Һаҡсылар төргәктәрҙе тартып алып, иҙәнгә һалып тағатты. — Малайҙар. Береһе үлгән, икенсеһе тере һымаҡ?

Тере сабыйҙы ботонан тотоп ырғыттылар:

– Мә!– Ҡатын саҡ тотоп ҡалды, ҡаҡ иҙәнгә төшһә, шундуҡ йән бирер ине ғәзизе. Икенсеһенең мәйетен сыр яланғас килеш даръяға ташланылар. Балыҡ ҙурлыҡ ҡына аҡ кәүҙә баржа ҡубарған тулҡын күбеге аҫтында юҡ булды.

Тетрәнеүҙән арынырға ҡатынға ҡулындағы сабыйҙың тәзелдәүе ярҙам итә. Балыҡ-бала үле тыуҙы ул... Игеҙәк булғандар икән, әйтәм, эсен айҡайҙар ине, ҡыбырҙашып. Етлекмәй тыуҙылар, ете ай ҙа тулмаған... Быныһын йәшәтергә ине, тере бит. Сабыйына имсәк ҡаптырырға итә, юҡ, алмай имсәкте, хәлһеҙ. Хәйер, һөт төшмәгән түшенә...

Әсә сабыйын баяғы тоҡ киҫәгенә биләне лә күкрәгенә ҡуйып йылытты. Исмаһам, өшөмәһен.

Арыу-йонсоуҙары сиктән ашҡайны, йоҡлап киткән. Төш күрҙе: имеш, Гөлбикә – йәш, матур сағы – Күрәнлелә һыу инә, ә ап-аҡ ҡына ике балыҡ уның тирәһендә уйнап йөҙә. Ҡурҡмайҙар ҙа унан, тотоп алыр тип белмәйҙәрме? Балыҡтарға ҡулын һуҙҙы... һәм уянып китте. Ҡулындағы бәпесе тубығына тәгәрәп төшкән, күҙҙәре йомоҡ... Йоҡлаймы? Тын алмай һымаҡ? Әсә сабыйының кескенә кәүҙәһен танауына терәп тигәндәй тыңланы: һулышы бармы, юҡмы? Юҡ... Үлгән!..

Был сабыйҙы ла һаҡсылар даръяға ырғытты. Үҙенән саҡ ҡына алдан киткән игеҙәк туғаны артынан ул да аҡ балыҡ булып сөңгөлгә сумды...

Ошо хәтлем аяныслы хәлдәрҙе миңә, бала-сағаға, һөйләне Гөлбикә апай. Күңелен кемгә бушатырға белмәгән мәле булғандыр, күрәһең. Япа-яңғыҙ шул ул. Әсәһе анау саҡтағы тетрәнеүенән мантый алмаған, йөрәк өйәнәгенән вафат булған.

Хайрандар булып ҡайттым да әлеге ҡыл иләкте көтөп көтөк булған ҡартәсәйем менән әсәйемә һөйләргә тотондом теге тарихты. “Беләбеҙ, кәрәкмәй, зинhар, һөйләмә,”– тиҙәр. Ә мин түҙмәйем, барыбер үҙемсә теҙә барам. Шул тиклем тәьҫоратты тышҡа сығармай нисек сыҙайым, ти?!

Аҡ балыҡ булып даръяла ҡалған сабыйҙар тураһында һөйләнем дә, күҙемә йәш килеп, туҡтап ҡалдым:

— Иләгеҙ оноғоҙҙо, шул бер һелкәүес он өсөн...

– Сейәнкә бит, үтә лә ҡәҙерле аҡ он, – ти ҡартәсәйем.– Йә, артабан ни булған?

– Әллә нисәмә һөйләгәндер инде ул хәбәрҙәрҙе Гөлбикә апай һеҙгә. Әйтәм, ҡартәсәй, үҙең бер ҙә кермәйһең йомошҡа, йөрәгеңде өшөткөң килмәй икән. Ә минеке өшөһә лә яраймы?

– Һинең кеүек итеп тасуирлап бәйән итеүсе юҡ, белгең килһә.

– Һы, йүкә шына ҡағалар... Башта шуны әйтегеҙ әле: кем ошаҡлаған теге юлы Гөлбикә апайҙы?

– Ауылдаштарҙың эше түгелдер,– ти hалды ҡартәсәйем. – Ул осорҙа, сәсеү йә ураҡ мәле етhә, НКВД кешеләре, тағы әллә кемдәр килеп етә hала ине – тирә-яҡ ауылдарҙың игене лә беҙҙең ырҙын табағына килтереп эшкәртелә торғайны, шуғалыр. Тикшереп, аңдып ҡына йөрөнөләр... Йә hөйлә, тим, аҙағына сыҡ инде хәбәреңдең, бер башлағас!

– Аҙағы ҡыҙыҡ та, ҡыҙғаныс та түгел. Ултырған төрмәлә... Көн дә һаҡ аҫтында быяла заводы өсөн сеймал – hүнгән вулкан итәгендәге көлдө, ти,– тейәтергә йөрөткәндәр, көн дә кәбеҫтә һурпаһы эсергәндәр. Тағы? ...Күрше барактағылар алтын йыуыуҙа эшләнеләр, уларға иң ауыры тейҙе, иҫән ҡайтҡандары hирәктер, тине. Гөлбикә апайҙан икенсе юлы шуларҙы hөйләтәм әле: нимәhе ауыр булған икән, алтынды бер тотоп ҡарауың ни торалыр ҙаhа? Бик күп тотҡондар штрафбатҡа оҙатылды, иҫән ҡалмаҫтарын белеп торhалар ҙа, фронтҡа китеүҙәренә hөйөндөләр, тине тағы... Ә үҙе, беләһегеҙҙер, hуғыштан hуң, ураҡ мәле ине, ти, әйләнеп ҡайтҡан ауылға. Лагерға немецтарҙа әсирҙә булғандарҙы килтереп тултырғандар икән... Әсәйем ондо иләп тә бөттө мин хәбәремде ослағансы. Эйәhенә ҡабат алып барып тапшырырға тип, ҡыл иләкте тотоп урамға сыҡтым. Ҡапҡа төбөндә ҡартәсәйемдең тауышы ҡыуып етте:

– Килен, бына иҫеңә алып ҡуй, ошо бала ла уҡып кеше булмаһамы! Мин әйтте, тиерһең. Ҡойоп ҡуя хәбәрҙе, ә? Торғаны бәйәнсе.

Бәйәнсе? Ҡартәсәйем миңә йыш өндәшә ул, йә, ни хәлдәр бар ауыл араhында, бәйән итеп ебәр, тип. Әсәйемдең яуабын тыңлап торманым, ашыҡтым. “Нәҫелегеҙгә тартып, уҡымышлы булһа, ғәжәпме?” — тигәндер, күп булһа. Шул бер һынығы булды уның, исмаһам, етенсене бөтөрмәгән, үҙе ғәйепле. Ул ваҡытта беҙҙә мәктәп ете йыллыҡ ҡына ине, ҡалғаны миңә эләкмәне, тиер ҙә ҡуйыр ине. Атайыма, ана, эләккән, әсәйемдән бер йылға hуңыраҡ тыуғас: ул етенселә саҡта мәктәпте ун йыллыҡ итеп ебәргәндәр. Зөлхизә өләсәйемдең "һуң тыуған, иртә өлгөргән" тигәне шул микән? Әй, белмәмешкә hалышып торамсы, атайымдың ун hигеҙе тулмаҫ борон, армияға киткәнсе үк, бала яһап китеүенә кинәйәләй ҙәhә ул.

Ҡартәсәйем иhә әсәйемдең яуабын, ғәҙәтенсә, йә хуплап, йә баҫып ҡуйғандыр. “Уҡыу кәрәк. Күҙең асыҡ, ҡолағың тишек булып та, был донъя һемәйтергә әҙер ул әҙәм балаһын. Ә ҡатын-ҡыҙҙы бигерәк бөрөп алып бара, ҡол итергә, аяҡ аҫтына һалып тапап, иҙергә генә тора...” Йыш ҡына шулай ти ул, был юлы ла, бәлки, ошо уҡ hүҙҙәрен ҡабатлағандыр. Кемде, ҡасан аяҡ аҫтына һалып иҙгәндәр икән ауылда, белмәйемсе?

Зөлхизә өләсәйемә ҡуна барырға hүҙ биргәйнем дәhә, шунда юлландым. Аласығында табаҡ-һауыт ҡыштырҙатып йөрөгән була.Тиҙ генә кәртә башында түңкәреүле биҙрәләремде көйәнтәмә тағып, һыуға китә һалайым, тиһәм, һиҙеп ҡалды:

— Кем булhын, үҙемдең уң һапаҡайым икән, бар, бар, Күрәнлегә йүгер, хәҙер көтөү ҡайта, кисеп буйратыр, әтеү. Ел ҡапҡаны яртылаш асҡан килеш, көйәнтәмде бороп туҡтаным да теге, ҡабаҡ емеше сүпләгәндә башыма килгән уйымды телем менән уйып ҡуйҙым:

— Үкенәһең дә йөрөйһөң, өләсәй, әсәйемдәргә хәҙер яһа ла ҡуйығыҙ туйҙы. Бер байрам булыр. Ҡартәсәйем, ана, тик ятмай, атайымды яңы ғына өгөтләп ултырҙы, загсҡа барығыҙ, яҙылышығыҙ, тип... Ҡурҡыныс һүҙ микән әллә ул ЗАГС? Өләсәйем мин Күрәнленән әйләнеп ҡайтҡанда ла аласыҡ алдында алйып баҫып тора ине. Ҡобараһы осҡан. Мине күргәс, иҫенә килгәндәй, һөйләнә башланы:

— Баязит кейәү ситкә сығып китергә булдымы икән ни? Өс бала менән ҡалдырып... Үҙ тиңен һайламағас... Әнкәләр осондағы Барый күпме йөрөнө күҙ атып, барып ҡына ҡуйманы шуға. Ай, Аллам, ярлыҡа — ул егет һуғышта башын һалды. Кейәү саҡ ҡына эләкмәй ҡалды, унан алдағылар, 27-ләр, алынды фронтҡа. Барыйҙың ҡустыһы Мансур шул йылғы ине, аҙағыраҡ, һуғыш тыма башлағасыраҡ, киткәйне лә, сулаҡ булып ҡайтты... Беҙҙең Баязит кейәү, иншалла, оҙаҡ йөрөһә лә, тыныс хеҙмәттә булғас, һап-һау килеш әйләнде. Муйыны оҙон, асҡаҡ ҡына бер һонтор ине, ҡайһылай мыҡтыланып, өрлөктәй булып киткән хәҙер. Ситкә тартыла уның күңеле, сителгән шул әрмеhендә. Ҡоҙағый ҙа тотоп тора алмағас...

Ошо өләсәйемдең! Бер һамаҡлай башланы иhә, туҡтар тимә. "Өс бала" тигәне ғәжәпләндерә әле мине был юлы, ҡалғаны һаман бер хәбәр инде. Өс бала?! Был һүҙ һис башыма һыймай, нисә хисаплаһам да — беҙ икәү: мин һәм тыуасаҡ туғаным. Әллә үҙен ҡушып иҫәпләйме? "Мин хәҙер бала хөкөмөндә, ҡартайҙым", — тип ҡуя лаhа һирәк-һаяҡ... Әhә, ҡартәсәйемдең ниңә кәйефе бөтөп йөрөүе хәҙер аңлашыла: атайым булып сыға теге "бүреккә һалһаң да, урманға ҡасыр бүре"?

— Өләсәй, тотош һауыттарыңды тултырҙым, дүрт көйәнтә ташыным, — тинем дә китергә йыйындым.

— Ана, сүмес буш таһа, — ти өләсәйем, ул шулай һыуға тип сүмесенә тиклем сығарып ултырта. Ҡайһы бер көндө юрамал сеүәтәләрен дә теҙеп ҡуйып, тултырып китәм ирмәк өсөн. Ә бөгөн миндә шаярыу ҡайғыһы юҡ, ҡуна ла ҡалмайым, тиҙерәк кире ҡайтып, өйҙәгеләрҙән төпсөнөргә кәрәк: ниндәй өс бала hуң?

Төпсөнөп торорға ла тура килмәне. Атайым ҡайҙалыр сыҡҡан, ҡартәсәйем илап шешенеп бөткән әсәйемде йыуатып йөрөй :

— Килен, һин бөтөрөнмә ул тиклем, ҡайтып алам ғаиләмде, ти бит, һүҙендә торор, ышан. Аяғына тышау ғына һалманым бит инде, ауылда миңә толҡа юҡ, донъя күргем, кеше күргем килә, ти ҙә ашҡына. Беҙ кеше түгелдер шул... Үҙгәләнгән уның күңеле, килен, барыбер баҫылмаҫ, йөрөп ҡайтһын.

Атайым армияла тапҡан дуҫы, урыҫ егете Вася менән хатлашҡан, малдарҙы ҡураға япҡас та Караганда тигән яҡҡа шахтаға китергә һөйләшкәндәр икән.

— Өс баланы ҡалдырыпмы? — Йәнәhе, шаҡ ҡатырам тегеләрҙе. Йәпле, минән хәбәр йәшермәһендәр!

— Миңә оҡшаған инде киленем, ҡәйнә тупрағынан, атайыңдан алда игеҙ ҡыҙ тапҡайным, аҙна ла торманылар... Көнө тулмай тыуғайнылар. Йәшлегемә барып, эшкә ауан булдым, ауыр күтәреп имгәндем. Инде балаға башҡа уҙмам, ахырыһы, тип ныҡ ҡайғырҙым, тағы байтаҡ йыл биҙәү йөрөнөм дә ҡуйҙым. Шунан, Аллаға шөкөр, башта – атайың, ике йылдан Шәрифә апайың тыуҙы.

– Игеҙәк туғандарым буласаҡмы?

– Һөйләп торам даһа...

– Ә ҡайҙан белдегеҙ, игеҙ түгелдер, бәлки, үтә күренәме ни?

– Хәҙер генә ул бальнисҡа йөрөйҙәр, уңарсы мин инем кендек инәhе был ауылда. Һинең кендегеңде лә үҙем киҫтем, килен баҡсала бәрәңге сығарып йөрөгән еренән тулғаҡлап китте лә... Ете айлыҡ булып тыуҙың, ҡолоҡасым. Сентябрҙә, сөмбөлә өҫтөндә.

– Ете айлыҡ...Етлегер өсөн унда, кесе йыhанда, тыныслыҡ кәрәк тәhә! – Минең был hүҙемә әсәйем яңынан буҫлығып иларға тотондо.

Ҡартәсәйем һуңғы араларҙа мине тиң күреп һөйләшә кеүек. Бына әле лә, әҙәмгә һанап, һорауыма яуап биреп тора. Минең "ҡатын" булыуым шул микән әллә: "Был бала шәп ҡатын булмаҡсы”,— тип әйткәне лә бар ҙаһа үҙенең?

— Әсәй, тим, илама әле, туғандарым ҡурҡыр! — тинем. Ә баяғы уйым мине оторо ҡыйыуландырып ебәрҙе: — Беҙ — дүрт ҡатын, бирешмәҫбеҙ!

– Кем ул, дүрт ҡатын?

– Ҡартәсәйем менән өләсәйем, мин, тағы һин үҙең — дүртәү түгелме ни? — Ни әйтерен беләм, шуға алдан алып ҡуйҙым: өләсәйем бала хөкөмөнә кермәгән әле, бушты һөйләмәһен, ә мин ул хөкөмдән сыҡҡанмын, вәт!

Күңелем көҙөкләнеп тик торҙо ошо араларҙа. Тышта – эт сыуағы, көндәр ҡояшлы, елеккә үтмәле hалҡын. Ер туңған, оҙаҡламай ҡар күҙе лә күренер. Атайым баҫыуҙа туңға hөрөүҙә йөрөй. Өйҙәгеләрҙең кәйефтәре юҡлығын hиҙәм, сәбәбенә төшөнә алмайым. Сетерәйеп-сетерәйеп шул сәбәпте юллайым.

Һаплап ҡына алған фекер ебем ҡапыл өҙөлдө, ҡапҡа асылған тауыш ишетелде. Атайым ҡайтып килә, ҡулында бүре тиреһенән тегелгән бүрек. Тотоп ҡарамайынса уҡ беләм: Бүреһуҡҡан олатай атайыма тип иләп ҡуйған тирене әллә күпме ваҡыт соланында киреүле тотто, ә яңыраҡ бесеп, бүрек тегеп ултыра ине. Йыйына атайым, шик юҡ, башына бүре тиреһе ҡаплап китергә йыйына. Бына – мин юллаған сәбәп тә...