Ҡатындар - 27

Ғөмүмән, киноның йоғонтоһо ифрат көслө, бигерәк тә фантазияһы урғылып торған үҫмерҙәргә. Бер көндө ике малай ауыл осонда яңғыҙ ғына йәшәгән бер инәйгә баштарына ҡара капрон ойоҡ кейеп барып ингәндәр ҙә: «Фантомас ҡоторҙо!» – тип ҡысҡырғандар. (Аҙна элек кенә “Фантомас разбушевался” тигән кино күрһәткәйнеләр клубта.) Инәй һуштан яҙып йығылғас, ярай ҙа ҡурҡып ҡасмағандар, ойоҡтарын сисә һалып йәшергәндәр ҙә, битенә һыу бөркөп, иҫенә килтергәндәр, шилмалар. Эйе, әйләнә ҡуласа...

27

Аҡман-тоҡман бурандары үтеп китеп, яҙ елдәре уйнаҡлай, ҡуйынға уҡ тығылып ҡытыҡлаша башлаған бер мәлдә: «Нурия, клубҡа сыҡ бөгөн, нимә ултыраһың сепей баҫҡан ҡаҙ шикелле, «апа» булдым тигәс тә?!» – тип ишекте шарран асып, ябыр-япмаҫтан һөйләнеп, Әшрәф дуҫым килеп инде. Аптыраным, иҫерек кешеләй ҡыланасы? Араҡы-мараҡыны ауыҙына ла алмай үҙе.

– Яба һал ишекте, өйгә һыуыҡ индерәһең! – Быймаһын аяғынан һелкеп кенә сисеп, минең янға, өҫтәл артына, килеп ултырҙы ла иңдәремдән тотоп һелкетергә тотондосо – ни булған быға?

– Фатих ҡайтты! – ти һалды Әшрәф, мин асыуланып ҡарағас.

– Отпускығамы? – тауышым ниңәлер ҡалтырабыраҡ сыҡты. Әллә тулҡынланам? Юҡсы, шатланам ғына, алты дуҫ егеттең береһе ләһә, күптән күрмәгәнем дәһә.

– Яҡшы хеҙмәт иткәндәргә генә бирәләр отпускыны, белгең килһә. – И, ошо Әшрәф, былай ҙа керһеҙ күңелле булыр икән, ҡайһылай ғорурланған Фатих өсөн.

– Әхиәр, стройбатта хеҙмәт иткәнгә микән, ике тапҡыр ҡайта һалып китте,– тинем. Йәнәһе, бер Фатих ҡына түгел минең уйымда. Бәс, кем шулайға һапларға тора әле? Һы…

– Ярар, Фатих, Сабир, мин өсәүләп килеп алабыҙ һине, берәй сәғәттән. Әҙерлән! – Шулай тине лә Әшрәф ашығып ҡайтып китте. Тәҙрәнән ҡарап ҡалдым: ҡалтағай кейгән кеүегерәк атлауына тағы иғтибар иттем. Әсмәнең уны тайыш табанға оҡшатып мәрәкәләүен иҫләнем, күҙҙәремә йәш эркелде. Их, дуҫҡайҙарым, белһәгеҙ ине, нисек өҙөлә йөрәгем һеҙҙең өсөн! Айыусыға йыш йөрөй алмайым, берҙән – ҡыш, юл өҙөк, икенсенән, Рауил ағай менән Суфия апай күсенеп килде Тубылдан, Әсмә япа-яңғыҙы түгел. Фатихтың, моғайын, уны күргеһе килер?

Бер уйға килеп инһә, әхирәтем тиҙ генә сыҡмай инде. Клубҡа әҙерләнәм: сәсемде бер үрәм, бер тағатам, ни кейергә белмәй ҡыялам, үҙем Айыусылағы хәлдәрҙе күҙ алдына килтерәм. Бер барғанда Суфия апай һөйләп алды, кейәүе бик алама икән. «Холоҡһоҙ кешегә тура килде, нишләһен, балалары бар, йәшәй инде ҡыҙым, түҙә… Ҡатын-ҡыҙҙың яҙмышы», – тип иланы. Берсә йәнем көйөп ҡуя: шулайтып тоталар ҙа миңә сер сисәләрсе. Аҙаҡ, әйҙә, үҙемә ҡыйын була. Артур менән Әсмәне Тубылға алып ҡайтһағыҙ була лаһа, ҡалала, ни генә тимә, врачтар, көнкүреш уңайлыҡтары – урман түгел дәһә, тиеберәк әйтергә лә уҡталғайным. Әлдә ауыҙымды асып өлгөрмәнем… «Фәрештә был бала»,– тине Суфия апай, Артуры тирәһендә бөтөрөлгән Әсмә яғына ымлап. Мин дә уның һүҙен хуплап баш ҡаҡҡан ыңғайыма: «Бер һөйгәне өсөн…» – тип әйткәнемде һиҙмәй ҙә ҡалдым.

Бер һөйгәне өсөн әхирәтем ҡара урманда йәшәргә, сатнама һыуыҡтарҙа ҡойоһонда һыу туңғанда ҡар иретеп көн күрергә, мейес ҡоромона буялырға ла риза. Эй, уныһына ғына кем дә сыҙай алыр, ә һыу һөлөгөндәй егетеңде әлегеләй йәл ҡиәфәттә күреү, уны көнөнә нисәмә тапҡырҙар ҡулыңа алып күтәреү, ҡалаҡтан ашатыу?! Һөйөп, һөйөлөр генә сағыңда… Кем сыҙар, кем күнер быға?! Ғишыҡ уты, ғашиҡлыҡ ҡына ундай һынауҙарҙы еңә алмайҙыр, ысын мөхәббәт кәрәктер! Мөхәббәт үҙе генә лә әҙҙер, ә рух ныҡлығы, намыҫсан тоғролоҡ һәм башҡа бик күп күркәм сифаттар бергә ҡушылғанда ғына Әсмә булып булалыр?

Зәңгәр кримплен костюмымды кейәйем әле. Тәүләп. Сәсемде берҙән үрҙем дә, осон ғына ялпылдатып тағатып, ялтыр ҡаптырма менән беркетеп ҡуйҙым. Кәбир тота ла толомома үрелә торғайны, «үрер ҙә һүтер инем, һүтер ҙә үрер инем» ти ҙә… Уның таҡмағы. Уф, нишләп Кәбирҙе иҫләп иҫәңгерәп торам, ана, өс дуҫым килә ята, һалдат формаһы кейгәнен уртаға алғандар. Шул егет Фатихмы? Буйға үҫкән, тегеләрҙән бейегерәк. Мыҡтыланған да. «Күреп торам һеҙҙе, хәҙер сығам», тигәнде аңлатып, тәҙрә сирттем. Минән күҙ ҙә алмай күҙәтеп, эргәмдә буталған Камила топ-тойоҡтан һораны: «Һалдат ағаймы һинеке?» Бына иҫәүән ҡыҙыҡай. Шуны ишеткән Камил да, йотлоғоп уҡып ултырған китабын ҡуйып тороп, тәҙрәгә ҡапланды. Быларҙың ҡыймырлашыуына өләсәйем дә, теремекләнеп китеп: “Нурия, тим, мал-тыуарҙы бикләнеңме аҙбарға?” – тип тауыш бирҙе.

Урамға сығырға кәрәк тәһә тиҙерәк, клубта кино күрһәтеп бөтәләр был ваҡытта, бына-бына танса башланасаҡ. Сыҡтым. Күкрәгем алҡына, усым менән йөрәк яғын баҫып торҙом күпмелер минут. Тыныслана төштөм. Ә нимәгә шулай ашҡынып тибә был йөрәгем? Һы…

Фатих миңә табан бер-ике аҙым атланы ла туҡтап ҡалды. Һаман ҡыйыуһыҙлығы бар икән? Шул уй, ахырыһы, миңә батырлыҡ өҫтәне, элекке, ул белгән Нурияға әйләндем.

– Һаумы, һалдат!– тинем дә ике ҡулым менән ныҡ итеп яурындарына ҡағылдым, дөрөҫөрәге – шапылдата һуҡтым. Бәс, Фатих быны көтмәгәндер шул, әллә уңайһыҙыраҡ баҫып торған – гөрҫ итеп артына йығылды ла китте. Ҡар өҫтөнә. Әшрәф, дуҫының хәлен аңлай һалып, эргәһенә ауҙы, шаяра, йәнәһе. Сабиры мине ипләп кенә этеп ебәрҙе лә үҙе лә һуҙылып ятты. Ғәйебемде юйыр өсөн нишләргә белмәй тора инем, рәхмәт төшкөрө. Шунан көлә-көлә аяҡҡа баҫтыҡ, өҫтөбөҙҙө ҡағыштыҡ та клубҡа йүнәлдек. Мурт апрель ҡарында дүрт һындың мисәте оҙатып ҡалды беҙҙе.

Барып инеү менән ҡолаҡҡа әлеге лә баяғы “Ҡара бесәй” ритмы һарылды, күҙгә, ишек төбөндә үк, урынында баҫып сыҙамай үрһәләнгән Миңзифа салынды: Әшрәфтең беләгенә килеп тә аҫылынды. Беҙҙең килерҙе алдан уҡ белгән, тимәк. Кем әйткән? Әшрәф клубҡа бөтөнләй тиерлек йөрөмәй, һирәкләп, һинд киноһы килтерһәләр йә колхоз йыйылышы булһа ғына бара. Уныһы ярай инде, бынау Гөл аптыратты әле мине: арлы-бирле өҫтөмдө йүнәткеләп, сәсемде һыпырғылағансы Фатихты етәкләп алды ла киттесе бер мөйөшкә?! Ҡапыл сикәмә ут бәрелде, гүйә, ҡолаҡ япраҡтарым ҡыҙып беште. Бынағайыш… Әллә көнләшәм? Ул арала тубыҡтарым дерелдәй башланы, кримплен костюмыма күҙҙәре ҡыҙып ҡарап-ҡарап алған ҡыҙҙар күрәлер ҙәһә итәгемдең елберҙәгәнен? Тансаға төшә һалып киттем, хәлемде белгертмәҫ өсөн. Твистың шуныһы әйбәт: парһыҙ ҙа бейейһең. Ритм иркенә бирелеп, тынысландым. Эстән генә үҙемде әрләнем дә яңғыҙы ғына һерәйеп баҫып торған Сабир янына атланым. Юлымды Гөлфирә киҫте. Бер ни булмағандай, һырпаланып, ҡолағыма шыбырланы: «Харис ағайҙы һораштым, улар дуҫ бит, иветә, моғайын, хат алышаларҙыр, тинем дә…»

– Нимә ти?

– Хат яҙышабыҙ, ти, сәләм әйтәйемме, тип күҙ ҡыҫа,– тине лә үҙен көтөп торған Әл эргәһенә ашыҡты. Бергә генә йөрөй улар, апалы-һеңлеле. Фатих Гөлгә күҙ ҡыҫҡан?! Тағы битем ҡыҙа башланы. Юҡ, былай ярамай, үҙемде ҡулға алырға кәрәк. Харисты һорашҡан, тимәк, башҡа менән ҡыҙыҡһынған, Фатих түгел был ҡыҙҙың уйында.

Кемдер артыма килеп баҫты, йомшаҡ итеп иңдәремә ҡағылды:

– Нурия, әйҙә вальсҡа! – Фатих, уның тауышы. Уның ҡулдары…

Өндәшмәй генә боролдом да туп-тура күҙҙәренә ҡараным. Уф, дыуамал мин, ниңә баҡтым шул зәңгәр күҙҙәргә?! Сумдым бит! Әллә ниндәй сихри көскә эйә Фатихтың күҙҙәре, электән тоя инем, ҡарашымды ҡасыра инем. Шөрләй инем…

Башым әйләнгәндәй булды. Ҡаршымдағы һомғол егеттең синыфташым Фатих икәненә бер ышанам, бер юҡ. Ихтыярһыҙ, һушһыҙ һымаҡ тик торам. Фатих бер ҡулымды үҙенең иңенә ҡуйҙы, икенсеһен усына алды ла көй ыңғайына ылыҡтырҙы. Әле осам, әле йөҙәм. Осҡанымда ҡолатып, йөҙгәнемдә батырып ҡуймаһын, тип ҡурҡмайым. Мине бер-берәүҙең көслө лә, наҙлы ла ҡулдары ҡурсалай. Мин – улар иркендә…

Ниһайәт, ҡолағым, күҙем асылды. Таныш моң, таныш һүҙҙәр яңыса, көтмәгәнсә яңғырап, йөрәгемә һарылды:

Сәстәрең ҡара ебәктәй,

Ебәк бирәм үрергә;

Бик һағынғас, бик һарғайғас, Нурия,

Килдем һине күрергә…

Сабир уйнай гармунда, өҙҙөрөп уйнай. Үҙе йырлай, шундай ҙа моңло икән тауышы, бығаса белмәй инем. Пионер, комсомол марштарын хор менән йырлап үҫтек бит беҙ уҡығанда, тауыш айырмай…

Һыу буйына төшкән инем,

Һыу өҫтө күбек кенә;

Һин бит минең яҡын дуҫым, Нурия,

Күҙ нурым кеүек кенә…

Аңланым Сабирҙы, барып етте минең туң башыма: Фатихтың күңелен күрмәк, уның хистәрен миңә еткермәк булып йырлаһа ла был йырҙы, үҙенең мөхәббәтен, Баймаҡ һылыуын һағынып теленәлер уның бәғере. Ә уныһы ҡайҙа йөрөй, әллә минең ошо моңло дуҫымды әҙәмгә һанамай ҡыланамы? Ғәрипләнеп ҡайтҡан, тип?! Мотлаҡ быны асыҡлаясаҡмын! Тик әлегә… әлегә мин бар донъяға урғылған серле көй ихтыярында, йәнемде-тәнемде әсир иткән ҡулдар ихтыярында…

Бөгөлә ҡайын, бөгөлә ҡайын,

Матур бөгөлмәһә лә;

Һинең өсөн өҙөләм, бәғерем, Нурия,

Һиңә һиҙелмәһә лә…

Был һүҙҙәр тамам өҙҙө үҙәгемде! Фатихтың бармаҡтары һиҙелер-һиҙелмәҫ кенә дерелдәне. Уның ҡайнар усындағы бармаҡтарым (мин ҡушмаһам да!) яуап бирҙе: “Һиҙәм!”

Сабирҙан гармун Әшрәфкә күсте. Ул бейеү көйҙәрен һыҙҙыртты. Миңзифаның табандары нисек түҙәлер – тыпырҙатты ғына. Оҫта бейей, һүҙ ҙә юҡ. Кәүҙәһе матур, кейеме затлы, килешле. Дәрте баш осона сыҡҡан ҡыҙҙың. Ике күҙе Әшрәфтә, тик тегеһе башын ҡырын һалған да ҡараштарын тәҙрәгә төбәгән: шул яҡта, клуб тәҙрәһе уйылған яҡта, – Айыусы, унда – Әсмә…

– Ошо Нурияға хат ташып ҡына уҙа бит йәш ғүмерем, ә?! – тип һөйләнә-һөйләнә килеп инә беҙҙең урамға Зөмәрә апай, ғәҙәттә. Был юлы ла, өйгә үк инеп, ауыр йөгөн шап иттереп бер ултырғысҡа ҡуйғас, уфылдап, икенсеһенә барып ултырҙы. Әҙерәк тын алғас, гәзиттәр, хаттар менән лыҡа тулы сумкаһын асып, аҡтарына башланы: – Мына бер хат, мына тағы икәү, мына… ҡайҙа булған уныһы? Баймаҡтан ине, точно хәтерләйем, бар ине… Уф, ҡана, айран туғып бир әле, Зөлхизә инәйҙең әсе ҡатығы юҡ түгелдер.

– Йәйге селләлер шул тышта… – тип әйтеп һалһа ла, Камила, минән алда өлгөрөп, айранды килтереп тә тотторҙо почтальонкаға.

– Ҡана, үҙем эҙләйем, улайһа?– тинем, Зөмәрә апайҙы йәлләп.

– Эҙлә, тап! Һеҙҙең өсөн йөрөйөм тапанып, таштай ауыр йөк аҫып. Ысын, күтәреп ҡарағаным бар, яман ауыр уның сумкаһы. Гәзиттәрҙе бер арый айырып һалдым да хаттарҙы ҡарарға тотондом. Табылһа ярар ине – Сабирҙан һөйгән ҡыҙының ҡайҙа эшләгәнен һораған булып, белешеп, үҙем башлап хәбәр ебәргәйнем, моғайын, яуап яҙғандыр. Тыуған районындағы бер урта мәктәптә уҡыта икән. Тоттом да шунда ебәрҙем хатты, «Учительнице Загире» тип. Исемен белә инем, фамилияһын, егет һиҙенер тип, төпсөнмәнем. Ауылда ни ҡырҡ уҡытыусы Заһира юҡтыр әле. Атаҡ! Саҡ шулай тип ҡысҡырып ебәрмәнем: Харистың почеркы – Гөлфирәгә адресланған. Кемеһе беренсе булып яҙҙы икән хатты? Ҡаҙына торғас, эҙләгәнемде таптым

– Баймаҡтан шул.

– Ҡалмаған Хабаровскийы ла, Украинаһы ла... Ер шарының бөтә мөйөшөнән почта килә был ҡыҙыҡайға. – Шулай тип әллә хуплап, әллә әрләп, Зөмәрә апай китергә ҡуҙғалды, ә мин төпкө бүлмәгә инеп хат уҡырға керештем. Иң тәүҙә Баймаҡтан килгәнен астым. Фатихтыҡы көтөп торор… Мәүлиҙә лә үпкәләмәҫ… Ә был хатта, бәлки, Сабир дуҫыбыҙҙың яҙмышы хәл ителгәндер.

Егетенең бәләгә тарығанын белмәй, араны үҙе башлап өҙҙө, тип аптырауға ҡалған сағы икән Заһираның. Минең хистәремә ышанмаған, шуға йәнем көйә хәҙер, тигән. Уҡыу бөтөү менән ауылығыҙға барам, Нурия, һиңә төшөрмөн инде, тип рөхсәт һораған. Иң һуңында, бөгөн үк күргем килә лә, осор ҡанатым юҡ, һеҙ алыҫ бит, тигән һүҙҙәре менән һағыныуын да, яратыуын да белдергән. Үҙен күрмәҫ элек үк тойҙом Заһираның хәсиәтен, тағы бер әхирәтемде тапҡандай булдым. Тоттом да шул хатты Сәкинә апаға уҡыттымсы. Бер ҡараһаң, аманат инде – ярамай, икенсе ҡараһаң, унда ниндәй сер бар? Апаға мин ныҡ эҫенгәйнем, уҫаллығының тик яҡшыға, тәртипкә генә икәнлеген беләм. Йәшерен уйым да юҡ түгел, танмайым: башланғыс синыфтарҙы уҡытҡан апаларҙың береһе быйыл пенсияға китә – эш табылһа, Заһира Толпарлыла тороп ҡалыр һымаҡ, яҙғандары ихластан булһа? Сәкинә апа хатты уҡый башлағанда директор ине, уҡып бөткәс, тиңдәш бер серҙәшкә әйләнде лә ҡуйҙы. Бына бит ул һүҙ көсө, әттәгенәһе!

– Мәсьәлә хәҙер Сабирҙа тора,– тине апа,– ҡыҙҙы кәләш итеп алһа, бында төпләнергә күндерһә, эш әҙер: беренсе синыфтарҙы уҡытып ала ла китә Заһира. Салауат педучилищеһы шәп белгестәр әҙерләй, ана, Рәйлә апағыҙ – республикала танылған уҡытыусы. Һин дә уның класында уҡыныңмы?

– Эйе. Сабир үҙенең физик кәмселегенә күнә алмай аҙаплана, шул ғына ҡамасау булмаһа?

Сәкинә апа тағы директорға әйләнде:

– Ә һеҙ, дуҫтары, ни өсөн? Күтәрегеҙ рухын, сәмләндерегеҙ! Бар, был һиңә – комсомол поручениеһы. Үтә!

– Һәр ваҡыт әҙер! – Пионер сборындағы кеүек салют биргәнемде һиҙмәй ҙә ҡалдым.

Заһира июнь баштарында килеп тә төштө Толпарлыға. Күҙгә күренеп тормаһа ла, ҡанаттары бар был ҡыҙҙың – шулай фаразланы күңелем. Алдан хәбәр иткәйне – Әшрәф менән икәүләп Оло юлдан барып ҡаршы алдыҡ. Үҙенән ҙур сумаҙан тотҡан, уныһы килеп ауыр – әллә бирнәһен тейәп килгән? Ярай ҙа беҙ мотоциклда, йөк күтәреп атларға түгел. Келәт тыҡрығынан, кеше күҙенә әллә ни эләкмәй генә, Яңы өйгә бара һалып индек. Сабир белмәй әле…

– Абау, был апайҙың сумаҙаны үҙе дәү, үҙе ауыр, килен һандығы тиерһең! – Камила тик тормай, минең бәләкәй саҡтағы телдәрлегем уға күскән.

– Бәлки, тороп та ҡалырым һеҙҙә… – тип ҡуйҙы Заһира. – Бер ҡатлы икән, Әсмә әхирәтем кеүегерәк. Үҙем ҡатмарлыраҡ булһам да, асыҡ кешеләрҙе яратам – ауыҙым йырылып китте, шулай ныҡ оҡшаны был ҡыҙ миңә. Уф, ысын, әллә нишләп, бала сағымдан алыҫлашҡан һайын, ҡатлана ла ҡатлана һымаҡ асылым? Барыбер туғансыллыҡ, дуҫлыҡҡа тоғролоҡ кеүек матур тойғоларым иң өҫтә ята, төпкә боҫмаған – шуға ҡыуанам. Йондоҙнамәм шулай ҡушамы – үлсәргә, ҡат-ҡат уйлап самаларға әүәҫмен әммә.

Заһираның ярты сумаҙаны китап менән тулған, имеш. Өфөлә, БДУ-лағы филфактың икенсе курсында, ситтән тороп уҡый икән, бер ыңғай шунда ла йыйынған. Ата-әсәһенә, егет менән осрашырға барам, тип әйтһенме ни, тота килеп. Бәрәкәт, бер үк уҡыу йортонда, бер үк баҫҡыстарҙан менеп-төшөп йөрөгәнбеҙ ҙәһә!

– Кискә ауыл осона тансаға сығабыҙ, таҡырға, шунда күрербеҙ Сабирҙы, – тинем, ҡыҙҙың үҙенә урын тапмай яфаланыуын күреп. – Күҙен маңлайына мендерербеҙ!

– “Топтогон”мы ул таҡыр? Салауатта, ҡала ситендә, бар ине, унда башҡорт-татар йәштәре милли уйындарға йыйыла торғайны.

– Сабир ҙа, әйтәм, топтогон, ти ҙә һөйләй.

– Бейей алмайҙыр инде?

– Баянда һыҙҙыра, вальсҡа ла төшкөләй.

– Кем менән?!

– Минең менән, бәс.

– Бәс?! Һеҙҙең яҡта ҡыҙыҡ һүҙҙәр күп…

– Һеҙҙә “ҡыҙый” тип әйтеү бармы?

– Юҡ. Әйтерем, бәс, мин дә, йәме, Нурия, ҡыҙый. – Отҡор икән үҙе.

Кейенеп-яһандыҡ та киттек топтогонға. Тәпәш кенә сәхнә ишаратына таҡта йәйелгән – унда кемдер үҙе көйләп, беҙҙеңсә әйткәндә, “быҙыбытҡа” тыпылдатып бейей. Баянсы килеп етмәгән микән? Сәхнә уратып, бейей-бейей таҡырайтылған, асфальт һымаҡ ҡатҡан ер – таҡыр ята. Беҙ барып етәрәк, кемдер баян күректәрен кирҙе. Көйгә үрелеп йыр ағылды, көслө лә, наҙлы ла ирҙәр тауышы һәлмәк моңға арбаны.

– Сабир!– тине Заһира, әҫәрләнеп. Тәүге нотанан уҡ, әле тауышы көйгә ҡушылмаҫ элек танып алды һөйгәнен, бармаҡтарын баян төймәләренә тейҙергәс тә.

…Ник осраның, минең тормошомдоң

Ҡур юлында юлдаш булмағас,

Ник күҙемә ҡарап һөйәм тинең,

Күңелең башҡаларҙы уйлағас…

Һин онотма, дуҫтар кәрәк булһа,

Тәүге мөхәббәттең ялҡынын

Тап төшөрмәй һаҡлап йөрөтөүсе

Саф күңелле берәү барлығын.

Тын да алмай, туҡтап тороп тыңланыҡ йырҙы.

– Һин дә онотма! – тине ахырҙа Заһира.

Күпме генә дауам итә йыр – 3-4 минуттыр, шул ғына арала бихисап кисерештәр дауылы ҡубара ул… “Мин әле һинең тәүге мөхәббәтең, һинең “ҡыҙылсаң” тип ҡуйҙы асылымдағы “үҙем”дәрҙең береһе… Аҡылым башҡа яҡҡа бороп ебәрҙе: Кәбиргә булған хистәрең түгел микән шул ҡыҙылса? Һөйөү көтөү, йөрәкһенеү… Үҙеңде үҙең ышанғың килгәнгә ышандырыу... “Алдаҡ гөман” кеүекме? Абау, әллә нимәгә барып тоташа ошо уйҙар. Заһира сая ҡыҙ икән. Барҙы ла баҫты Сабирҙың алдына, уныһының, мин көткәнсә, күҙҙәре маңлайына менде! Баяны-нийе менән ултырғыстан һикереп торҙо, көй ҡапыл туҡтағас, бөтәһе лә уның яғына ҡараны ла ҡатты. Әшрәф серҙе сисмәгән, әммә үҙе шул тирәлә йөрөй икән: килә һалып, дуҫының баянын һалдырып алды. Ҡулдары бушағас, Сабир ҡыҙға ҡосағын йәйҙе, ә уныһы егеттең муйынына бауланды. Баянда Әшрәф уйнай башланы – үҙенең иң яратҡан көйөн. Һүҙҙәрен эстән генә ҡабатлайҙыр:

…Белһәң икән башҡа һис кемдең дә

Йөрәгемә яҡын түгелен.

Ниңә генә, иркәм,

Һиндә генә икән,

Һиндә генә икән күңелем?..

Әхирәттәрем берәм-берәм кейәүгә сыға башланы. Иң тәүҙә – Әсмә. Уф, теленә йөрәгем уның өсөн, телем-телем теленә. ЗАГС-ҡа барманылар... Уның ҡайғыһымы? Айыусыла йәшәп ҡалған теге ике әбейле һунарсы ҡарт (уға «Хан-солтан» тип ҡушамат та таға һалды толпарлылар, йәнәһе, гарем эйәһе булған), ғилеме бар икән, Әсмә менән Артурға никах уҡыған-уҡыуын. Гарем тигәндән, башҡортса «хәрәм йорто» тигәнде аңлата, имеш. Бәс, ундарса, хатта ки йөҙҙәрсә кәнизәк тотҡан хан-солтандарҙың ҡылығы хәрәм булмай ни булһын? Әй, беҙҙең ауыл халҡы өсөн бер ҡыҙыҡ инде ул ҡушамат йәбештереү, тел сарлау.

Әсмәнең Артур менән йәшәүенә йыл ярым уҙып киткәндер. Һәр көнө генә түгел, һәр сәғәте, һәр минуты ғазап бит! Хоҙай түҙемдәр бирһен һиңә, әхирәткәйем. Зәңгәр шишмә һыуылай изге, таҙа күңелле, Саҡмайылғаның шырпың ебегәндә ут һыҙып бирер саҡматашылай ышаныслы һин.

Яңы әхирәтем Заһира ла Толпарлыға килен булып төштө. Уның яҙмышына минең ҡыҫылышым ныҡ булды. Ураҡтан алда Сабир атаһы менән Баймаҡ яҡтарына ҡыҙ һоратырға барҙы. Мине лә эйәрттеләр.

Әшрәфтең “Иж-Планета” тигән өр-яңы коляскалы мотоциклына ултырып сығып киттек ҡыҙ яғына. Уға был затлы әйберҙе былтырғы йыл һөҙөмтәләре буйынса механизаторҙар араһында район чемпионы булғаны өсөн бүләк иткәйнеләр. «Ике цилиндрлы, 18 ат көсө бар был толпарҙа!» – тип ҡыуанып туймай шуға. Дуҫы тигәс тә, нисек ҡыҙғанмай тотторған Сабирға «толпар»ын Әшрәф? Быйыл ғинуар аҙағында ғына килтереп бирҙеләр, үҙе лә кинәнеп йөрөп өлгөрмәгән… Әшрәфтең кем икәнен белмәһәм, аптырар ҙа инем, белгәс, уның өсөн тәбиғи ҡылыҡ тип ҡабул иттем.

Еләбеҙ генә! Тирә-яҡ йылт-йылт итеп кенә күҙгә эләгеп шәйләнә. Машина үтеп китһә, саңға күмелеп ҡалабыҙ ҡалыуын, уныһы беҙгә, ауыл кешеһенә, нисшут, тупраҡ еҫкәп өйрәнгән баш. Алыҫ та икән шул – Белорет юлынан ғына күпме барырға кәрәк. Сермәндән Әбйәлил яғына боролғас, туҡтап ял итеп , Инйәргә төшөп бит-ҡулыбыҙҙы йыуып, ризыҡланып алдыҡ. Сабир Заһира яҙып-һыҙып биргән ҡағыҙҙы алдына йәйеп һалып, карта һымаҡ итеп өйрәнеп ултырҙы күпмелер ваҡыт: беренсе барыуы Баймаҡҡа. «Амангилде, Асҡар… Ауылдар уң ҡулда ҡала, – тип һөйләнде ул. – Шунан – Тубинка, Түбә инде, Рәмиевтарҙың алтын сығартҡан ерҙәре… – Ҡолаҡ ҡарп итеп ҡалды был һүҙҙәргә: «Шағирҙың алтын приискыларында», тимәк? (Башҡорт сәнәғәтсеһе Рәмиевтың Дәрдмәнд тигән псевдоним алған шағир икәнлеген беләм.) Сабирға ярышлап ултырып, «карта»ны ҡарай башланым. – Түбәнең уртаһынан үтеп китәсәкбеҙ,– тип дауам итте Сабир. – Ә бына был, ялғаш һымаҡ итеп төшөрөлгәне – Талҡаҫ күле».

– Шунда, буласаҡ ҡоҙасаларҙа, туҡтап ҡуна ҡаласаҡбыҙ, иветә, улым? – Баҫылып ҡына уйға батып ултырған атаһы, ниһайәт, һүҙ ҡатты.

– Эйе. Таңдан Заһираларға юлға сығырбыҙ. Күп ҡалмай, 20 – 25 саҡрым. Көтөү ҡыуып, ары-бире итеүҙәренә барып та төшөрбөҙ. – Сабирҙың тауышындағы дәрткә, алҡынып торған өмөткә иғтибар иттем. Бер һөйгәнең өсөн ике көн саң йотоп, елгә һуғылып, мотоциклда ҡағылып-һелкенеп килеү нимә, ул ҡәҙәрем яҡты тойғолар саҡырғанда?! Ә эсемдән, ҡатын-ҡыҙ асылымдағы «үҙем»дәрҙең береһенән, быға яуап ебәрелде: «Заһираны уйла, тыуып-үҫкән төйәген ҡалдырып, ата-әсәһен, нәҫел-нәсәбенән айырылып китәсәк Толпарлыға, сит кешеләр, ят холоҡ-ғәҙәттәр араһына?!» Ул яуапты икенсе «үҙем» әллә хуплап, әллә битәрләп ҡуйҙы: «Тыуған ерҙән төшкән ер яҡын! Бер һөйгәне өсөн (әгәр һөйһә) алтмыш һөймәгәнде һөйөрмөн – үҙ итермен, күнермен, тимәгәнме ҡатындарҙың тоғроһо?!»

Ул эске тауыштар менән бәхәсләшеп ултырыр мәлме – иҫ киткес гүзәл күл буйлап китеп барабыҙ. Сабир әллә ни ҡыумай мотоциклын, ҡысҡырышып фекер алышабыҙ: күҙҙе арбаны, һушты алды Талҡаҫ. Спидометрынан ҡарап бара дуҫым, өс километрҙан аша бының оҙонлоғо, ти. Ниңәлер, бер киножурналда күргән Байкал, уның хаҡында уҡығандар иҫкә килеп төштө. Талҡаҫ уның ише булып төҫмөрләнде: саф, тәрән һәм серле.

Кисен, ҡоҙасалар менән танышып, сәй эсеп алғас, улар беҙҙе күл буйына әйҙәне. Ҡунаҡтарҙы Талҡаҫҡа күрһәтмәй ярамай – йолабыҙ шундай, тинеләр. Беҙҙә лә бар ундай изге йола, тинек, Толпарсыҡҡан күленә барып баш эйеүҙе күҙҙә тотоп.

– Киленгә һыу юлын да шунда башларғамы?– тип һораны ҡоҙаса. Заһираның өлкән апаһы икән, түңәрәк битле, үткер ҡарашлы йәш ҡатын.

– Юҡ, Толпарсыҡҡан ауылдан алыҫ ҡына ул, ике саҡрымлап барҙыр,– тинем. – Килендәргә Биксәнәйгә юл башлайбыҙ, ҡойо һыуына.

Шул мәлде беҙ ултырған яланғас ярҙан саҡ ҡына һулдараҡ тирбәлгән ҡамыштар араһынан, ҡупшы муйындарын бөгөп, ап-аҡ ҡаурыйлы ике аҡҡош талғын ғына йөҙөп килеп сыҡты. Улар беҙҙе күрмәй микән: күҙҙәре – күлдә, үҙ һындарына һоҡланғандай, томшоҡтарын һыуға терәп тиерлек йөҙәләр. Пар аҡҡоштарҙың артынан, епкә теҙелгән уйынсыҡтарҙай, бәпкәләре эйәргән. Өнһөҙ-тынһыҙ ултырһаҡ та, ата аҡҡош һиҙеп ҡалды, “ыш-ыш-ш…” тигәнерәк ауаз сығарҙы, ғәзиздәрен ҡурсалай, йәнәһе.

– Ышылдыҡ аҡҡоштар, – тине ҡоҙаса, йылмайып. – Йыл да киләләр хәҙер. Брагин яуыз осоронда биҙгән булғандар…

– Кем ул Брагин?

– Әле иҫкә төшөргө килмәй, берәй ҡасан һөйләрбеҙ .

– Ҡояш байый!– тип тауыш бирҙе ҡоҙа ла, ниһайәт. Һүҙгә һараныраҡ, ахырыһы. Уҫал кешегә оҡшамаған, күҙҙәре көлөп кенә тора. Ана нисек һоҡланып баҡҡан күл өҫтөнә ул ағай. Бәс, унда ысын мөғжизә пәйҙә ләһә! Бурҙат ҡыҙыл төҫкә ингән Ҡояш һуңғы нурҙарын офоҡтан йыйып алды ла күлгә ырғытты. Талҡаҫ, гүйә, уртаға киҫелде. Әйтерһең, ут эсенән һурып ҡына алынған ҡыҙыл ҡылыс күл есемен икегә айырҙы (ә шажлап боҫ күтәрелмәне!). Әкренләп, һыу өҫтөндә күпмелер ҡыҙарып ятҡас, ҡылыс йөҙө һүрәнәйҙе, сағыу төҫөн юйҙы һәм күл төбөнә сумды…

Тирә-яҡтағы тауҙарға күҙ ташланым. Ҡайһыныһы Ирәндек икән? Йырҙарҙа йырланған, әкиәттәрҙә һөйләнгән тау…

– Ана ул! – тип ҡулын иҙәне ҡоҙа, офоҡҡа олғашып, түбәһе ағарып торған тауға. «Алыҫтарҙан, ай, күренгән Ирәндеккәй тауҙың аҡ ташы.

Ҡайҙа бармай, ниҙәр күрмәй ир-егеткәй менән ат башы…” Бер тауға, бер Сабирға ҡараным да илап ебәрә яҙҙым. Уф, әллә нимә уйлап ҡуйыр ҙаһа бынау буласаҡ ҡоҙа-ҡоҙасалар? Шулай, ерле юҡтан йөрәкһенеп китә торған холҡом барын белмәйҙәр ҙәһә улар.

– Бөркөт оялар тауҙарығыҙ бар, иҫ киткес күлдәрегеҙ! – тинем. Ә Аҡбейектең Ирәндектән текәрәк, Толпарсыҡҡандың Талҡаҫтан тәрәнерәк икәнен (өйөрө менән толпар сыҡҡан даһа!) әйтеп торманым. Бүреһуҡҡан олатай ҡулында ҡанат нығытып, Уҡтау ҡаяларына осҡан Ирәндек бөркөтө хаҡында иһә торараҡ берәй бәйән итермен әле баймаҡтарға.

Таң һарыһы менән Заһираның ауылына юл тоттоҡ. Бер урында Ҡыҙыл йылғаһы аша сыҡтыҡ. «Ҡыҙыл буйҡайҙары ҡыҙырым ҡырсын» тигән йырмы-шиғырмы иҫкә төштө… Күҙ был яҡтарға хас ҡырыҫ матурлыҡҡа күнә килә, сикәне дала еле киҫә, танауға әрем еҫе бәрелә. Тау һырттарында һандыҡ таштар үрә баҫҡан, әйтерһең, ер ҡыртышын йыртып үҫеп сыҡҡандар. Ҡайҙа ҡарама, аҡ сәстәрен ялбырлатып ҡылған сайҡала: мин – сал дала, күпте күрҙем, күпте хәтерләйем, ти һымаҡ бындағы һәр тотам ер. Үҙебеҙҙең Ҡырластау һыртындағы кеүек селек тә үҫә икән, өйкөм-өйкөм ҡарағусҡыл йәшел ҡыуаҡлыҡты ла таныным – артыш!

Беҙ, яусылап барыусылар, һүҙебеҙҙе һүҙ итеп ҡайттыҡ, ҡыҙҙың ата-әсәһен күндерҙек. Сабирҙың, тубығы бөгөлмәгәс, һыңар аяғын саҡ ҡына һөйрәберәк атлауына иғтибар биреүсе булманы ла. Заһираға мәктәптә эш буласағын да әйткәс, ҡоҙалар никахты ҡыҙыулатып ебәрҙе: ҡыҙ яғында туйҙы – август башында, ә беҙҙә бер аҙна үткәс тә уҙғарырға һүҙ ҡуйыштылар. Ысын, нимәгә һуғым ваҡытын көтөп ятырға, элекке заманмы ни? Заһираны Мәүлиҙә, Менәүәрә менән яҡынайтып өлгөрҙөм, улар уҡырға киткәнсе. Сөгөлдөр баҫыуына ла бармай сараһы юҡ, барҙы, эшләне. Тәү ҡарашта ғорур килеш-килбәте, киҫкенерәк хәрәкәттәре, баймаҡтарса башын текә йөрөтөүе менән шөбһәләндерһә лә, килендең уңғанлығын, тәкәббер булмауын толпарлылар тиҙүк аңланы һәм үҙ тупрағына ихлас ҡабул итте.

28

Тәбиғәттең тағы яҙы бөрөләнде, сәскә атты, емешкә уҙҙы, ә йәйе, шул емешкә ем бирәм тип, бар йылыһын, наҙын, һутын бирҙе лә төҫ ташланы, көҙгә юл ҡуйҙы. Тап шул мәлдә, әбейҙәр сыуағында, яңғыҙым ғына Толпарсыҡҡанға барып, уймаҡ түмәләстән донъяны байҡап, уйға тарып ултырҙым. Тынлыҡты күлдә сума-йөҙә кинәнгән өйрәктәр генә һиҫкәндерә – йылы яҡҡа йыйыныуҙары… Ҡағараҡ тигәненең ҡанаты шаҡмаҡлы, шахмат таҡтаһы кеүек. «Ҡағараҡ, ҡағараҡ, йөҙөп килсе ярғараҡ, ҡанатыңды йәй ҙә, сатраш уйнайыҡ, әйҙә!» – тип саҡырғы килә уны. Мәрйенгүҙ өйрәктәр ҙә суҡылдашып йөҙөп йөрөй, суҡыштары күгелйем ҡара, күҙҙәре мәрйен һымаҡ. Был гүзәллек менән хушлаштым да туп-тура мәктәпкә йүнәлдем.

Һәм ундағы «суматоха»ға сумдым. Был – Заһираның һүҙе. Педучилищеның дөйөм ятағының коменданты теленән төшөрмәгән һүҙ икән. Көн дә мыжып, бүлмә һайын инеп, тикшереп йөрөй, өҫтәл-тумбочкала ваҡ-төйәк әйберҙе, килештермәйерәк йыйыштырылған урын-ерҙе күреп ҡалһа, пыран-заран килтереп, өҫтәп туҙҙырып бөтә лә: “Что за суматоха!”– тип сығырынан сыға, ти. Бығаса хәрби училище ятағында комендант булған, имеш.

Әлеге көндә иң ҙур суматоха – комсомолдың 50 йыллығына әҙерләнеү. Мәскәү комсомолы уйлап сығарған ҡайһы бер инициативалар Толпарлыға ла килеп юлыға. Мәҫәлән, улар 2018 йылда йәшәйәсәк быуынға бөгөнгөләр исеменән мөрәжәғәттәр, нәсихәттәр, шәхси хаттар яҙып шешәләргә һалыу һәм уларҙы, иҫтәлекле ярлыҡтар тағып, билдәле урынға күмеү йәки һыуға ағыҙыу менән мәшғүл икән. Беҙ ҙә мауығып алдыҡ ошо эш менән: тағы ярты быуаттан, ВЛКСМ-дың 100 йыллыҡ юбилейында табып алып уҡыһалар беҙ яҙғанды, ҡыҙыҡ таһа?! Мин ике хат яҙҙым. Береһен, ҡалай һауытҡа һалып, ергә күмдем, икенсеһен, шешәгә тығып, Күрәнлегә ағыҙҙым – Иҙелгә, шунан Камаға барып етер, бәлки, Волга тулҡындарында бәүелер, кемдер, ҡасандыр тотоп алыр, асып уҡыр ҙа эс серҙәремде белер (русса яҙҙым). Адресымды ла ҡуйҙым, яуап алырмын һымаҡ тойолдо. Шешәләге хатҡа сисә алмаған йомаҡты ла яҙып ебәргәйнем: Кәбирҙе яратаммы, әллә Фатихтымы?! Йөҙ, ә, бәлки, мең йылдан берәү асып уҡыһа, шаҡ ҡатыр. Ул заманда мөхәббәт әллә булмаҫ та? Нисек булмаһын?! Унһыҙ тормош та бөтәсәк тәһә? Ана, тәүтормошта йәшәгән боронғо ҡәрҙәш Уҡтау мәмерйәһенең таш ҡабырғаһына дәү мамонт, ҡурҡыныс аждаһа йылан, ҡанатлы толпар һәм сәскә һүрәтен төшөргән – тимәк, тәүтормошта уҡ булған ул мөхәббәт. Эйе, мамонтты – көс, йәшәү сығанағы, аждаһаны – яуызлыҡ, ҡурҡыу тойғоһо, толпарҙы хыял образы тип ҡабул итһәң, сәскә – һөйөү символылыр, моғайын? Әлмисаҡтан мөхәббәтте белгән, уның хаҡына ожмахтан ваз кискән Әҙәм вә Һауа тоҡомдары тағы йөҙ йылдан ғына нишләп ул илаһи хистән мәхрүм булһын?!

Күҙ асып ҡына йомған арауыҡ бит ул тарих өсөн йөҙ йыл: кемдер, ниҙер бар булыр был донъяла, кемдер, ниҙер юҡ булыр... Ә хис – мәңгелектер. Кеше заты һаман да мөхәббәт тигән тәү хистән тармаҡланып, мең сүрәткә кергән яҡшылыҡ һәм яманлыҡ, тоғролоҡ һәм хыянат кеүек ҡылыҡтар ҡамауында йәшәр кеүек? Һөйөү, моғайын, һәр заманда ла кеше өсөн иң ғәзиз, зарури тойғо булып ҡалыр, сөнки фанилыҡ һынауҙары аша үтеп, ысын донъяға күскәс тә Әҙәм вә Һауаның Аллаһ алдында аҡланыр сәбәбе лә тик мөхәббәттер – ошо хис арҡаһында лаһа … Яңылыш уйлаһам, Раббым, зинһар, ярлыҡа, зиһен ҡеүәһен миңә лә (уйлар өсөн!) Үҙең биргәнһеңсе.

Шулай, йәшәйештең үҙем уйлап тапҡан һәм ҡапылда үҙем дә сисә алмаған йомаҡтары менән ҡыялып йөрөп ятҡанда, ысынбарлыҡ мине ҡаты иттереп ҡаҡҡа баҫтырып ҡуйҙы ла күҙенә ҡаратты. Саҡмайылғанан Хәтимә апай мәктәпкә шылтыратты. Унда былтырҙан бирле телефон бар, рация шикелле. “Әсмә килеп әйләнгәйне, Нурия, нисек тә ваҡыт табып, мине күрһен әле, мотлаҡ күрһен, тип ныҡытты. Үҙең менән һөйләшергә бик теләгәйне, шул көндө элемтә насар булды, тота алманыҡ…” – Хәтимә апай тағы нимәлер әйттеме, рация сыйылдап һыҙғырып ебәрҙе лә, ҡолаҡты шаулатып, туҡтап та ҡуйҙы.