Ҡатындар - 25

Ике аҙна уҡығас, өлкән синыфтарҙы, ғәҙәт иткәнсә, сөгөлдөрсөләргә ярҙамға сығарҙылар. Шуны аңғарҙыҡ әле: колхоз, планда күрһәтмәй генә, сөгөлдөрҙө артығыраҡ сәсә икән. Звеноларға тигеҙ итеп өҫтәп бүленгән, ти, ул майҙан, әммә көҙ етһә, һәр кем үҙенекен ҡайғырта, татлы тамырҙарҙы ҡар күҙе төшкәнсе шәкәр заводына оҙатып ҡалырға тырыша. Артығына иһә ҡул етһә – тотонорҙар. Шуны аңлап, Аҡназар ағай йылдың-йылы мәктәпкә көс төшөрә.

Баҫыуҙың иң арғы осонда ул майҙан, тикшереү-фәлән килһә, күҙгә салынып бармайҙыр. Беҙҙе, ярай ҙа, машина менән алып баралар, алып ҡайталар. Будка бар, эсендә оҙон өҫтәл, эскәмйәләр хәстәрләнгән, бер мөйөштә – гәзит өйөмө. Сәғәт ун икеләрҙә төшкө аш килтереп ашаталар, өстәрҙә эш тә бөтә. “Тырышып эшләгеҙ, понимаете ли, былай ҙа төш башынан һыпыртаһығыҙ!”– тип мыжып, Искәндәр ағай килеп киткеләй эргәбеҙгә. Беҙҙең ыңғайға тамаҡ туйҙырып ала ҡай саҡта. Ысвикла бисәләре ризыҡты әүәлгесә үҙҙәре менән йөрөтә, төркөм-төркөм булып, гәп һата-һата сәй эсәләр. Бер үҙе бер арый көйшәп ултырыусылар ҙа юҡ түгел. Иң башта беҙҙең остағы татлы тамырҙарҙы күтәрттереп өйҙөрәләр. Ярым-йорто булһа ла таҙартылғанды еренә еткереп эшкәртергә лә машинаға тейәп оҙатырға ҡала. “Производственный травманан һаҡлағыҙ балаларҙы, башты Себер ебәрерҙәр, елки-палки! – тип уҡытыусыларҙы киҫәтеп кенә тора әлеге Искәндәр ағай. – Бергә яуап бирербеҙ, если что, понимаете ли…”

Төштән һуң мәктәп йыйыштырыусылары, ауыл Советы, почта хеҙмәткәрҙәре эшкә килә әлеге артыҡ майҙанға. Улар, бала-саға менән ҡушмағыҙ, айырым өлөш бүлеп бирегеҙ, тип ныҡышҡас, шулай иткәндәр. Сәмәй ҡортҡа ла сыҡҡан сөгөлдөргә. Теге хәлдәрҙән һуң ул милиция участкаһында эшләй. Иҙән йыуыусы ла, Сәмиғуллин саҡыртҡан кешеләргә фарман ташыусы ла, ул юҡта (әллә нисә ауылға бер участковый бит) телефон төбөндә ултырыусы ла – бер үҙе. Хәтәр эре йөрөй башлаған, минең блат көслө, бәйләнеп ҡарағыҙ, мин власть кешеһе, тип фәстерә, ти, элекке гонаһтарын иҫенә төшөрә башлаһалар.

Әйткәндәй, Гөлбикә апай ҙа шул планға инмәгән сөгөлдөрҙө сығара. Аҡназар ағай уны ҡартәсәйем урынына эшкә алды. Теге әшәке ҡылығы өсөн ғәфү үтенеүе микән? Ни тиһәң дә, аҡсалы, сәғәтле эш.

Әшрәф менән һөйләшеп алабыҙ бер арала, уның “Беларусы” иртәнән кискәсә баҫыуҙан сыҡмай. Һуңғы тапҡыр күрешкәндә Әсмә яғынан килгән хәбәрҙе еткерҙем: Артур дембель алдынан ғына хәрби госпиталгә эләккән. Һынап ҡараным – йөҙөнә кинәнеү ғәләмәте сыҡманы, киреһенсә, борсолоп китте кеүек.

– Йәй башында уҡ ҡайтырға тейеш ине шул, – тине дуҫым. – Әйтәм, тотҡарланды…

Үҙемә оят булып китте: нимәгә уны һынап маташам, эскерһеҙ икәнен әллә белмәйемме?! Ҡатындарҙың эсе ҡат-ҡат, ҡырҡмаһа ҡырҡ ҡат, тигән ҡатмарлыҡ йоҡҡан, ахырыһы, миңә лә?

Әсәйем быйыл үҙҙәре бер звено булып ойошҡан Таллы апайҙары араһына инде. Дөрөҫ тә, ылыҡһын уларға, ситкә тибәрелмәһен. Хәйер, таллылар беҙҙекеләрҙе үҙ итә ул, ҡоҙа-ҡоҙағый булышып йәшәйҙәр әүәлдән, туғанлашып бөткәндәр. Көн дә булмаһа ла, төштән һуң әсәйемә ярҙамлашам. Бер нәмәгә иғтибар иттем әле: әсәйемдең йөҙө йонсоуыраҡ, кәүҙәһе тулыланыбыраҡ киткәндәй. Самат ағай ҙа кис һайын ат һалдырып уны алырға килә, арбаһына ипләберәк, йомшағыраҡ урынға ултыртырға өтәләнеп тора. Кеше ыңғайында машина кузовында ҡайтһа ла була инде, бигерәк бынау әсәйем, ирем бар, тигәс тә. “Ир” тигән һүҙгә фекерем эләкте лә, башым эшләп китте: йөклө бит әсәкәйем, бөтә ҡиәфәте шуны әйтеп тора!

Өләсәйемә еткерҙем был яңылыҡты иң башта. «Һапамды…» – тине лә шымып ҡалды. Моғайын, үҙенең хәтер урманына инеп китте. Унда, таныш һуҡмаҡтарҙа, күптән вафат Төхвәтулла бабайы, һуғышта башын һалған уландары, Абдрахманы осрайҙыр... Ниһайәт, иҫе бөгөнгөгә ҡайтҡас, мин ятлап бөткән тәҡрар ҡабатланды: «Әлдә тапҡаным Гәүһәремде, ырыуҙан ҡалмаҫ борон, мына лаһа уның үҙенән генә түгел, балаларынан изгелек күреп ултырам олоғайған көнөмдә». Өләсәйемдең тауышында һөйөнгәне, өнәгәне ап-асыҡ һиҙелде. Ҡартәсәйемә лә белгерттем әлеге хәлде – ғәҙәти ваҡиға тип ҡабул итте. Уның күңеле һуңғы араларҙа тынысланып тора, сөнки Шәрифә апайымдың малайҙары тәртәгә ингәндәй, атайымдан да хат-хәбәр өҙөлмәй. Киләһе йәй килеп сығыр Баязитым, ти. Ҡайтыр, тимәй. Өс-дүрт йылға бер күренеп киткеләй атайым улай ҙа. Ә ул ебәргән посылка йәшниктәренән күпме сыйырсыҡ оялары, ҡоштарға ем тағараҡтары эшләнгәндер ауылда – кем һанаған?

Донъя шундай итеп ҡоролған: туҡтауһыҙ хәрәкәт бара, тыуым менән үлем нисбәтенең тигеҙлеге атҡарыла, миҙгелдәр үҙ сиратынан яҙлыҡмай алмашына. Һәм был, әлбиттә, һис шикһеҙ, Юғары аң тарафынан даһи камиллыҡта уйланылған, яйға һалынған, ҡанун дәрәжәһенә еткерелгән. Ә шул донъяны көтөү, уға яраҡлашыу, көнкүреш тәңгәлендә нимәнелер яйлау, үҙгәртеү, уйлап табыу әҙәм балаһының иркенә тапшырылған. Һәр көндөң үҙ төҫө, үҙ хәстәре, үҙ мәшәҡәте бар. Бөгөн, мәҫәлән, бәшмәк көнө. Аҡбейек аръяғындағы уҫаҡлыҡта һылыу бәшмәк дәррәү үҫә, ҡышҡылыҡҡа тоҙлаһаң, бәлеш эслегенә шәп була, ит тәме килә бит унан. Билмән эшләп тә ашайбыҙ, бәрәңге ҡушып табала ла ҡурабыҙ – ризыҡ инде, нитһәң дә. Шуны белгәс, мәле етеү менән, халыҡ уҫаҡлыҡҡа эркелә. Мин дә, игеҙәктәрҙе өгөтләп, тоҡ тотоп, бысаҡ алып, шунда йүнәлдем. Тауға күтәрелгәс, ауылыбыҙға шым ғына ҡарап торҙоҡ: йорттары бынан бәләкәс кенә булып күренә.

– Ана Таллы, әсәйемдәрҙең өйө… – тип ҡуйҙы шул саҡ Камил төшөнкөрәк тауыш менән. Ошо балаларҙың өс өйө бар хәҙер – яҡшымы был хәл, түгелме? Бер ҡатлы ғына яуап биреп булмай… Шунан, ауылға арҡа ҡуйып, уҫаҡлыҡ яғына боролоп баҫтыҡ та өсәүләп “аһ” иттек: тау итәгенә оло балаҫ йәйгәндәрме ни – шау алтын ул балаҫ, төшлөккә үрләгән ҡояш нурында йылҡылдап ята – уҫаҡтар һары тәңкә-япраҡтарын ҡоя ғына башлаған мәл. Аҡбейектең был яҡ һырты һөҙәгерәк, йүгерешеп төшөп киттек алтын балаҫҡа табан. Ике көн элек кенә еңелсә ямғыр яуып үткәйне, шунан һуңдыр – бәшмәктәр тыптырлашып үҫкән, ояһы-ояһы менән ултыралар.

– Иң һылыуҙарын, бәләкәстәрен генә киҫегеҙ! – тип бойорҙо ла Камила эшкә лә тотондо. – Ҡарт бәшмәк ҡортло, серегән була. Ә тәтәй генәләрен тоҙлаһаң, банка быялаһы аша шундай матур булып күренәсәктәр.

– Өлгөр инде, белекле инде, и туғанымды! – Маҡтау май булып бата уға. Камил, йәшкелт күҙҙәрен йылмайтып, ҡолағына киртеп йөрөй беҙҙең һүҙҙе. Бәшмәкте тап-таҙа итеп, бер тигеҙен генә һайлап йыя ул, ҡайтҡас берәмекләп барлап тораһы ла түгел.

– Бәшмәктең күплеге! Иртәгә лә киләйек, Лираны ла эйәртәйек, – тине Камила, эшен туҡтатмай ғына: ҡулындағы бысағы ялт-йолт итеп тора, күҙ ҙә эйәрмәй.

– Ғаян ағайымды ла, – тип өҫтәне Камил һәм, турайып баҫып, маңлайына ҡулын ҡуйып, минут һайын ҡайнарлана барған ҡояшҡа ҡараны: – Йәйге селлә тиерһең. – Ғәжәп иттем, туғанымдың күҙҙәре ошо минутта әллә ҡояш нурынан, әллә алтынға мансылған ошо мөхиттән гәрәбә төҫөнә ингәйне.

Ҡапыл атайым иҫемә төштө, шәүләһе өрлөктә сағылған сейә япраҡтарын уның күҙҙәренә оҡшатып, һағыныуымдан һаташыр сиккә етеүҙәрем, тауҙарҙан шаңдып әйләнеп ҡайтҡан ҡайтауаздай, йөрәгемде тетрәндерҙе. «Күпме мөмкин, күпме шулай мөмкин һыҙланырға!» – шулай тип ҡысҡырғым килде. Ҡысҡырһам, һауа һелкенер, уҫаҡтарҙа саҡ-саҡ эленеп торған алтын тәңкәләр шауҙырлап ҡойолоп төшөр ине.

Юҡсы, ҡысҡырмайым, күңелем һөрәнен генә ишетәм. Үҙем генә ишетәм… Ә уҫаҡ япраҡтары баҫалҡы ғына иҫкән елгә лә, хатта шыбырлап һөйләшкән тауышҡа ла өҙөлөп төшөп тора, төшөп тора. Шул мәл, ҡотто осороп, Камила сайылдап ебәрҙе: уф, ни булды?!

– Ҡыуаҡ артынан ҡапыл бер терпе килеп сыҡты, үҙе әллә ниндәй тауыш сығара, бышҡырған кеүек, – тип һеңлем эргәмә йүгереп килде.

– Терпе эңерҙәрәк сыға сысҡан ауларға, ти торғайны Бүреһуҡҡан олатай, быныһы һинән шөрләп бышҡырғандыр,– тинем дә ергә тәгәрәп көлөргә керештем. Игеҙәктәр ҙә ҡушылды: беҙҙең яңғыратып көлөшөүгә, өҫтөбөҙгә алтын тәңкәләр яуҙы. Эйе, көҙҙөң матурлығы бәллүрҙәй нескә, ҡоралайҙай өркәк был мәлдә.

Был ниндәй көн булды?! Илаһи ҙа, һағышлы ла, уйлы-моңло ла. Ҡартәсәйемә лә биҙрәгә тултырып бәшмәк алып барғайным, ул тиктомалға: «Ҡатын ҡырҡтан уҙған, уҡаһы ҡойолған…» – тип һөйләнеп йөрөйсө? «Уҡа»ға сибәрлек, йәшлек мәғәнәһе һалынғанын белһәм дә, юрамал һораған булдым: «Кемдең уҡаһы ҡойолған, йыйып алһын да кире баҫып ҡуйһын, бәс». Өҫтәлгә күҙ һалғас, аңланым: ҡартәсәйем фотолар ҡарап ултырған, ана, йәшел бәрхәт тышлы альбом асылған көйө ята. Шул асыҡ битенә күҙ һалдым: фотола атайым менән әсәйем баҫып тора, ҡартәсәйем артлы ултырғыста ултыра, яулығын сөйөп ябынған, иҙеүенә ваҡ-ваҡ аҡ төймәләр теҙелгән күлдәк кейгән, аяғында үзбәк галошы. Атайым армияға китер алдынан ғына төшкәндәр, беләм. Әсәйемдең күлдәге ҡорһаҡ тирәһендә ҡабарыбыраҡ тора: кесе йыһандағы миңә дүрт ай самаһылыр… Үҙенең шул саҡтағы төҫ-башына ҡарап әйткәндер ҡартәсәйем, уҡа ҡойолған, тип? Фоторәсемдә уға теп-теүәл ҡырҡ йәш, минең иҫәбемсә. Һылыу йөҙ, ғорур һын-ҡиәфәт, төҙ танау, яҡты маңлай… Үҙ баһамды яҡшы беләм, тип әйтә һымаҡ уның һәр һыҙаты.

– Әлдә Аллаһ Тәғәлә шул бәхетте инселәгән беҙ ҡатындарға, уҡаң ҡойолһа ла, әрәм булмай, ҡыҙ балаңа, ҡыҙың булмаһа, ейәнсәреңә мираҫ булып күсә. Бына лаһа, ҡолоҡасым, һиндә – минең маңлайым, танауың да ҡырласланды – беҙҙең нәҫел мисәте, ә күҙҙәремдең төҫө – Камилала.

– Бөгөн көн нишләптер моңһоуыраҡсы, ҡартәсәй, гелән ғүмер хаҡында уйландыра ла тора?

– Көҙ, ҡолоҡасым, көҙ… Уның һағышы һарыла күңелгә…

25

Эштән ҡайтып килә инем, Зөмәрә апай бер ыңғай өс конверт, бер открытка килтереп тотторҙо! Мәүлиҙә әхирәтемдең хатын уҡығас, әллә нисә сәғәт йоҙроғомдо йомарлап йөрөнөм. Берәй нәмә тотайым йә эшләйем тиһәм, – йоҙроғомдо саҡ яҙып алам, шулай көсөргәнәм. Әхирәтемде унда рәнйетәләр икән, битәрләйҙәр! Олексий бер ялында уны ҙур ғына ҡасабала йәшәгән ата-әсәһенә ҡунаҡҡа алып ҡайтҡан да, шунда…

«Атаһы Алешаға оҡшаған, мыҡты кәүҙәле, алсаҡ сырайлы ағай, – тип яҙа Мәүлиҙә. – Әсәһе һылыу йөҙлө, беҙҙең Әсмә һымағыраҡ эре һөйәкле казачка, үткерлеге күҙенә, тәкәбберлеге йөҙөнә сыҡҡан. Уның эргәһендә минең әсәйем күшеккән тауыҡ инде… Северный Донец тигән йылға аға ул тирәлә, шуны барып ҡараныҡ, ай-һай, ҙур һыу. Дондан ҡайтышыраҡ, тиҙәр. Был яҡтарҙа, ҡыҙый, ҡайҙа күҙ ташлама, шунда шахта, шахтерҙар поселогы, күмер тейәгән вагондар йөрөгән тимер юлдары. Ерҙән дә, һауанан да, кешеләрҙән дә күмер еҫе килә… – Ошо урында минең танауыма ла шул еҫ бәрелгәндәй булды, сөскөрөп ҡуйҙым хатта. Шулай ул мин, уҡығанымды кисереп алам да китәм. Аҙаҡтан ғына өҫтәп ҡуйған әхирәтем теге мине йоҙроҡландырған хәбәрҙе. – Ҡыҙый, һиңә генә әйтәм, – тигән, – ҡайтҡас, бер көн уҡыуымды ҡалдырып, бүлмәмдә шаңҡып яттым, башыма һуҡҡандай булды Алешаның әсәһенең һүҙе. Милләтемде һорағас, әйткәйнем, башҡорт, тип, ултыра төштө лә: «Басурманка, дикарка!» – тине. Ҡысҡырманы ла, ҡыуманы ла, ә тәбиғи бер тауыш менән әйтте, бармаҡ төртөп.

– Дарья, басурманы канули в лету, – тине ире, үҙенсә мине яҡланы, шикелле. Әйткәндәй, ул украин түгел, урыҫ икән, Куйбышевтан килгән бында, шахтаға. – Башҡортостанды беләм, Өфөлә булғаным бар, унда башҡорттар, татарҙар йәшәй, урыҫтар ҙа күп, – тигәйне, ҡатыны тағы өҫтәне:

– Татары-монголы – те еще басурманы!

Алеша әсәһен үҙенсә тынысландырырға тырыштымы, атайымдың уҡытыусы булып эшләүен әйтте. Апай үҙе бухгалтер икән.

Нурия! Беҙҙе шулай бер-беребеҙҙән биҙҙереп ҡуйыр микән ул һылыу казачка?! Бирешмәйәсәкмен! Көрәшәсәкмен, белеп ҡуйһын, иветә?»

– Иветә! – Хатты уҡып бөткәс, шулай тип ҡысҡырҙым йөҙҙәрсә саҡрымдағы әхирәтемә, йоҙроҡтарымды төйнәп һикереп торҙом…

Открыткаһы Динистан ине, һуңлабыраҡ булһа ла тыуған көнөм менән ҡотлаған. «Ҡышҡы каникулда киләм, Илдарҙы «на лопатки положу, – тигән. Еңә, йәнәһе. Еңһәсе – миңә лә дан, туғаным даһа. – Нурка, салям Варьке», – тип ҡуйғансы иң һуңында. Нуркаһы, ярай, мин, ти (бына ағас тел малай!), ә Варькаһы кем һуң? Баш ватылды шуны уйлап. Ниһайәт, таптым һымаҡ: әллә Менәүәрәме? Мунавара – Варька?

Сит илдән килгән хат – Сабирҙан, ул армияға быйыл алынды, ГДР-ҙа хеҙмәт итә. Иҫе китеп тасуирлаған ундағы халыҡтың бөтмөрлөгөн, урамдарҙағы таҙалыҡ-тәртипте – Берлинды күрһәтеп йөрөткәндәр икән. Ғәжәп, ти, ул ҡала: таш стена менән икегә бүленгән, теге яҡта – капиталистар. Һы, ҡайҙа ла шул уҡ немецтарҙыр инде, беҙҙең илебеҙгә баҫып ингән фашист тоҡомдары?

Таныш түгел ҡул менән яҙылған конвертты кис еткәс кенә астым, уның эсендә ниндәйҙер шомло хәбәр ятҡанын һиҙенгәндәй. Асһам – «Артур исеменән яҙам» тип, миңә бер шәфҡәт туташы сәләм күндергән. Әллә ул егет, минең әхирәтемде ташлап, башҡаға күҙ һалғанмы? Ҡарһаланып күҙ йүгертә һалып сыҡтым хатҡа. Ҡойолоп төштөм. Һүҙ хыянат хаҡында ғына барһа, еңелерәк булыр ине… Артурҙың хәле бик аяныс икән. Һаман госпиталдә ята. Теге медсестра ара-тирә үҙенең һүҙҙәрен дә ҡыҫтырып ебәргән: “Армияла төрлөсә була, был егет һымаҡ инвалидҡа әйләнеп ҡайтыусылар бар, – тигән. – Бөтә ағзаһы теүәл, тик хәрәкәт итә алмай, бәлки, әкренләп аяҡҡа баҫыр, мөғжизәләр юҡ түгел дәһә…”

Артур исеменән яҙылған өлөш ҡыҫҡа ғына: “Асенька, цветочек мой лесной, нашим мечтам не суждено сбыться. Не судьба… Я – инвалид. Еще родителям не сообщил, боюсь, у мамы слабое сердце. Но придется сказать правду, они меня, наверное, заберут. Не знаю, как смириться с тем, что стану обузой моим родным. Прощай, любимая. Прости”.

Үҙемә яҙылғандай ауыр ҡабул иттем был хатты. Төн йоҡламай сыҡтым. Әсмә ошо ауылда йәшәһә, түҙмәй, йүгереп барып етер инем янына. Иртәгә, берәй сәбәп табып, эштән һорап китермен микән Айыусыға? Әллә хатты бирмәҫкә лә ҡуйырға? Яҡындары барып алыр, Әсмә, көтөр-көтөр ҙә төңөлөр егетенән? Юҡ, мәңге төңөлмәйәсәк! Бер һөйгәне өсөн йәнен бирерҙәй ҡыҙ бит ул. Эҙләр, табыр, аманатҡа хыянат иткәнемде белер. Артур ҙа бит тоғро әхирәтлегемә ышанып яҙҙырған хатын, Әсмәгә ҡапыл бәрелмәһен ҡурҡыныс хәбәр, типтер, мине ҡалҡан иткән. Тимәк, Әсмәнең уға ҡул һуҙырына өмөтләнә? Уф, Хоҙайым! Ҡайһылай ҙа ауыр һынау алдына баҫтырҙың мине... көтмәгәндә!

Таң менән, мал-тыуарҙы тәрбиәләрҙән алда уҡ, Әшрәфтәргә йүнәлдем: ул эшкә иртә йөрөй, тотоп ҡалырға кәрәк. Ҡапҡаһынан сығып та килә ине шул, колхоз гаражына табан ҡушар атланым. Хатты уҡыттым. Ҡулдары дерелдәп китте.

– Әллә тапшырмаҫҡа быны? – Эсемде тишеп килгән ошо һорауҙы уға ла бирҙем. Юҡ, уны һынар өсөн түгел, ә үҙ фекеремде аныҡларға теләп.

– Нурия, хәҙер минең бөтөнләй өмөтөм ҡалманы, – тине Әшрәф. – Артур һау-сәләмәт ҡайтһа, мөхәббәтем өсөн көрәшергә әҙер йөрөй инем, ә хәҙер – юҡ… Әсмә унан баш тартмаясаҡ. Мин дә нисек алышайым шул хәлдәге егет менән?

– Хатты Әсмәгә бирмәҫ тә ҡуйырым… – Тауышым шым ғына сыҡты, улай итмәҫемә ныҡлап ышандым даһа. Әшрәф был һүҙемде иғтибарһыҙ ҡалдырҙы (ир-егеттәр ҡатын-ҡыҙҙың бәғзе хәбәрен ишетмәй ҙә ҡуя ул).

– Төшкө ашҡа ҡайтам, шунда Айыусыға барып әйләнербеҙ, тиҙ генә. Зәп бара, эш тығын, – тип ҡырҡа ғына әйтте лә шәп-шәп атлап китте лә барҙы дуҫым, мине ташлап. Һы…

Мәктәптә ике-өс сәғәт ҡыялдым да, Сәкинә апанан рөхсәт һорап, Айыусыға йыйындым. Сәбәп уйлап сығарып торманым, өләсәйем сирләп тора, тиһәм дә булыр ине – тимәнем, йә көфөр булырмын, апаға дөрөҫөн әйттем. «Ай, бисура…» – тип ихластан борсолоп алды. Ә мин Әсмә әхирәтемдең Яңы йыл кисәһендәге мажараһын иҫемә төшөрҙөм, әммә көлөп ебәрә алманым… Апаны әйтәм, таныған икән теге юлы “бисура”ны?

Мәктәптән ҡайтышлай магазинға һуғылдым. Сәхи ағайҙан, Айыусыға барам, донъя кәрәк-ярағы, күстәнәскә нимәлер бирегеҙсе, тип дөйөм генә әйткәйнем, шүрлеккә теҙеп һалды: сәй, шәкәр, ярма, тоҙ, шырпы, һабын (быныһын онотор инем әле), ике ҡап ҡаҙаҡ – шунан башҡаһын тотош алдым. “Кәрәсин-фәләнен Әшрәф үҙе алып барыр, механизаторҙарға иген дә биргәндәр…” – тип мине аптыратып та ҡуйҙы һатыусы. Белә инде бөтәһен, Әшрәфтең Әсмәне яратыуын да – кешеләр магазиндан тауар ала, алмашҡа, аҡсаға ҡушып, мәғлүмәт тә ҡалдырып китә. Ғәҙәт…

Әсмәгә барғас, теге ҡаҙаҡтарҙы алмауыма үкендем: бик кәрәк икән бында. Айыусыны күп тигәндә өс айҙыр күрмәүемә, шул арала бында, әйтерһең, ғәрәсәт булып уҙған. Иң арыу өйҙәрҙе хужалары йә һүтеп һатып ебәргән, йә үҙҙәре яңы ергә күсереп алып киткән. Был төбәктәге ҡаралтылар яҡшы ағастан: ҡарағайҙан да йүкәнән һалынғанын алыҫыраҡ ауылдарҙа ла беләләр, тиҙүк ташып бөткәндәр. Мейестәре генә һерәйеп ҡалған, уларының да кирбесен алғылағандар. Бәғзе нигеҙҙә ваҡ-төйәк әйберҙәр, ватыҡ уйынсыҡтар ҙа ята. Һуғыш харабалары тиерһең, абау. Бер нисә иҫке барак ҡалған да теге әбей-бабайҙарҙың өйҙәре һәм Әсмәнең атаһы һалған алты мөйөшлө мөһабәт йорт. Ҡураһында һыйыры-башмағы, башҡа ваҡ мал-тыуары мөңрәшә, ялан аҙбарҙа быуаҙ бейә аяҡ өҫтө йоҡомһорап тора…

Сәй эскәс, Әшрәф, тирә-яҡты байҡап киләм тип, урамға сыҡты. Әсмә менән мин күҙгә-күҙ бағышып ултырып ҡалдыҡ.

– Артур һаман юҡ, һалдаттар ҡайтышып бөтөп бара бит инде. – Үҙе башланы һүҙҙе.

– Госпиталдә тип хаты килде, тигәйнең дәһә, шуға тотҡарланғандыр. Үҙе яҙғайнымы ?

– Үҙе түгел, командиры. Ә ниңә улай һорайһың?– Әсмә һағайҙы.

– Әллә ҡаты сирләп киткән микән егетең?

– Нурия, һин нимәгә ыңғайлайһың, бер-бер хәбәр килдеме, уф!? Төшөм дә бутала ине ошо осор… Анау барактарҙың тәҙрәләрен арҡыс-торҡос таҡта менән ҡаҙаҡлап ҡаплап йөрөйөм, имеш, тип күрҙем.

– Уйлап йөрөгәнһеңдер, ҡапларға кәрәк тәһә.

– Эйе, кәрәк, ҡаҙаҡ юҡ… – Әсмә ошо урында шып туҡтаны ла иңемдән тотоп һелкетте: – Әйт, Нурия! Эш ташлап, тиктомалға ниңә килдең?!

– Һындыраһың бит һөйәгемде, бынау Әсмә! Буштан-бушҡа йөрөмәйем инде… Борсолма, Артурың иҫән. Тик… Мә, хатты уҡығас, үҙең аңларһың.

Әхирәтем бер уҡып сыҡты хатты, ике уҡыны, өс… Шунан таш булып ҡатты, гүйә. Өндәшергә баҙмай ултырам эргәһендә. Ундай мәлдә башҡа рәтле фекер ҙә инмәй икән. «Сәкинә апанан һорап киттем, теге маскарадта бисура булып кейенгәнеңдә һине таныған, шуны иҫкә төшөрҙө…» – тигән булдым ахырҙа.

Әсмәнең көсөргәнеше саҡ ҡына ысҡындырҙы, буғай, бармаҡтары йомшарып, хат иҙәнгә төшөп китте. Артурҙың Толпарсыҡҡан ярында уҡылған тәүге хаты йөрәкте әрнетеп хәтергә төштө. Усаҡтағы ут эсенән тартып алғайны уны әхирәтем. Ана, уң ҡулының һыртында һаман эҙ бар, ныҡ бешкән урынында үргән яңы тиреһе ялтырабыраҡ тора.

– Ҡыҙый, алып ҡайтам Артурымды Айыусыға! – тине әхирәтем. Бер кем дә кире ҡаға алмаҫлыҡ итеп әйтте. – Бөгөн үк һеҙҙең менән Толпарлыға сығам, иртәгә – Оло юлға. Госпиталдең адресы бар, аҡса төйнәгәнем – яңы ғына туса һыйырҙы һаттым, картуфты тапшырҙым – йыйып йөрөнөләр.

– Алыҫ ҡына, Тажиҡстанда…

– Ер сиге булһа ла барып етермен. Хәйер, ил сиге инде, пограничник таһа.

– Атаһы алданыраҡ өлгөрһә, Себергә апҡайтһа?

– Уларға хәбәр итмәгән әлегә Артур, тимәк, мине көтә. – Әсмә, уйын минең менән уртаҡлаша-уртаҡлаша, ашығып юлға йыйына башланы. – Күршеләргә ҡалдырып торам инде донъяны, утын-бесән бар, ризыҡ етерлек, өсөһө бер кешеләй булырҙар әле. Бейәне иҫән-һау ҡолонлата алһалар… Мылтыҡты ла ҡалдырам, бер-бер хәл булһа…

– Бәс, беҙ ҙә килгеләрбеҙ, булышырбыҙ, – тинем, Әшрәфкә арҡаландым инде.

– Эйе, Әшрәф ярҙамһыҙ ҡалдырмаҫ. – Әсмә лә мине ҡеүәтләп ҡуйҙы. Ярата ул Әшрәфте, тик дуҫ күреп ярата, бүтәнсә түгел… – Ҡыҙый, Артурымды туҡмағандарҙыр, тип шикләнәм. Дедовщина тигән нәмә хәтәр тиҙәр бит армияла.

– Ул үҙе “дед” таһа, дембель?

– Әгәр белһәм кем туҡмағанын, сәсрәтә һуғыр инем шуны! Әхирәтемдең көслө, әммә һомғол кәүҙәһенә, йылғыр хәрәкәттәренә былай ҙа һоҡланып ҡарап ултыра инем, нимә әйткәнемде һиҙмәй ҙә ҡалдым:

– Үлтергәнсе!

Асыу, ҡәҙерле кешең өсөн үс алыу тойғоһо аңыңды тиҙ яулай шул, аҡылыңа килеп өлгөргәнсе эшләп тә ҡуйыуың ихтимал. Кисә генә бер тапҡыр ҙа күрмәгән казачка апайға йоҙроҡ төйнәп йөрөнөм, бөгөн – билдәһеҙ берәүҙе үлтерергә әҙермен? Хис-тойғо – даръя бит ул, ти ҙәһә ҡартәсәйем, ауыҙлыҡларға көсөң етмәһә, ташҡынында үҙең батаһың…

Әсмә, ниһайәт, Тажиҡстандан урап ҡайтты. Артур менән ҡайтты. Уларҙы һәр ҡайҙа хәрбиҙәр оҙатып йөрөгән. Өфөлә Башвоенкомат вәкиле ҡаршы алып, районға оҙатҡан, бындағылар – Айыусыға килтереп ҡалдырған. «Ниндәйҙер ҡағыҙҙарға ҡул ҡуйҙым, «Секретно» тип мисәтләнгәндәре лә бар ине, төпсөп уҡып торорға теләгем булманы» – тип һөйләне әхирәтем аҙаҡ. Баяғы шәфҡәт туташын күрергә форсат төшкән, уныһы ҡолағына шыбырлаған: «Учениелар ваҡытында ниҙер булған, «приближенные к боевым действиям» итеп уҙғарылған улары. Хәҙер бит сик буйында ниндәй генә ҡоралға һынау үткәрмәйҙәр. Мин хәбәр ебәргәндә, ул тотлоғоп булһа ла әҙ-мәҙ һөйләшә ине, хатын үҙе әйтеп тороп яҙҙырғайны. Ә хәҙер, үҙең күрәһең… Артабан ни булыр? Алға китеүе лә бар, кирегә китеүе лә ихтимал…»

Диагнозы бик ҡатмарлылыр, ябай күҙ менән танып уҡырлыҡ та түгел, ҡағыҙын Әсмәгә биргәндәр. «Для дальнейшего лечения направляется по месту жительства» тигәне генә аныҡ яҙылған. Икенсе көнөнә үк, военкомат хәбәр иткәндер, райондан килеп еткән ике врач: «…позвоночника, так… головного мозга, так-так, …нервной системы…» – тип диагноздың йә башын, йә аҙағын ғына уҡып, шым ғына һөйләшкәндәр ҙә Әсмәгә улар менән бәйләнеш тоторға, ауырыуҙың хәлендә үҙгәреш була ҡалһа, хәбәр итергә ҡушҡандар, башҡаса бер нисек тә ярҙам итә алмауҙарын аңлатып, баш сайҡағандар. Берәүһе, ҡара урман эсендәге, электр яҡтыһы, телефон да булмаған, бөткән ауылда ошондай ауыр һынауға тарыған ҡыҙ баланы ҡыҙғаныптыр: «Дочка, будет разумнее, если ты сдашь солдатика под опеку государства», – тип тә әйткән. Улар менән бергә барған фельдшер Әүхәт ағай ҙа үҙенең шулайыраҡ фекерҙә икәнлеген белдергән.

Врачтар, Артурҙы үҙҙәре менән тейәп килтергән коляскаға ултыртып, дарыу-фәлән ҡалдырып, ҡайтып киткән. Әсмә, яурынына ятҡан йөктөң ауырлығын тойоп, яҙмышына ябырылған фажиғәнең күҙенә ҡарап бер яңғыҙы тороп ҡалған.

Районға кире әйләнгән «Тиҙ ярҙам» машинаһы ҡаршыбыҙға осраны. Туҡтамай үтеп китте. Туҡтаһа ла, ни фәтүә? Тәҙрәнән ҡарап ултырған Әүхәт ағайҙың күҙҙәрендәге өмөтһөҙлөктө күреп ҡалыу ҙа күпте аңлатты беҙгә – Әшрәф менән миңә…

Аҙна араһында барып сыҡҡыланыҡ башта. Әшрәф йышыраҡ йөрөнө, төнгөлөккә ҡалып, эшенә иртәгәһенә иртән килгән осраҡтары йыш булды. Бәғзеләрҙең ләститенә лә иҫе китмәне дуҫыбыҙҙың. Хәйер, күпселек уны хупланы, ҡулынан килгәнсә ярҙам итергә, кәңәш бирергә тырышты. Татар әбекәй, кейҙерергә уңайлы тип, Артурға еңенә лә, балағына ла замок ҡуйып комбинезон һымаҡ ике кейем тегеп бирҙе: йәйгелеккә – йоҡағын, ҡышҡылыҡҡа – ҡаҙ мамығы ҡуйып һырығанын. Үҙе уйлап сығарған! Сәхи ағай «сысҡан тишкән» тип һылтап списать иткән ике тоҡто – әлеге һөйөклө Кубабыҙҙан шәкәр менән килә улар – Хәйрулла ағайға «шылдырған», ә уныһы тимерҙән бер ҡоролма эшләгән дә, тоҡтарҙы һүтеп, йәпләштереп, шуның сатырына тарттырған – ҙур зонтик хасил булған. Әсмә ул ҡоролманы ишек алдына баҫтырып ҡуя ла, үҙе эш эшләй, Артуры – коляскала, әлеге көндә ямғырҙан, епшек ҡарҙан һаҡлана, йәй мәлендә ҡояштан күләгә лә буласаҡ. Хикмәтле ул зонтик, күрҙем: күсереп йөрөтөрлөк, сатыры ысҡындырыла, еңел генә ҡаушырыла, таяғын ҡуя торған өс таған һымаҡ ҡулайламаһы алына.

– Ялан-ҡырға ла сығырға мөмкин – Артур һауа һулар, күҙ уңында булыр, – ти Әсмә. – Кем белә, бер матур көндө үҙ аяғы менән атлап та китер минең һөйөклөм… – Шул хыялы әхирәтемә көс бирәлер, сыҙап ҡына ла торорлоҡ түгел дәһә, юғиһә, уның хәлдәре!

– Әлдә Әшрәф бар, – тине бер килгәнемдә әхирәтем. – Рәхмәтем төшһөн, бәхетле булһын инде. Ана, болдорҙан колясканы төшөрөргә-мендерергә уңайлы һикәлтә һалып бирҙе, ҡапҡам ауғайны, уны баҫтырып ҡуйҙы. Өйҙәге бүлмә ишегенең тупһаларын алып ташланы, колясканы төкөтмәнән оло яҡҡа сығара алмай яфаланмайым хәҙер. Ауыр бит ул тәгәрмәсле нәмә, тимер ҙәһә, Артурҙың үҙен еңел генә күтәрәм дә ул…

Иламаҫҡа тип урттарымды тешләп ҡанатып бөтәм, Әсмәгә барһам. Артурҙың армияға киткәнсе ҡиәфәтен күрмәһәм, бер хәл – ниндәй матур, буйсан егет ине. Боттарына һылашып торған салбар, ҡыҫҡа еңле сылт ҡыҙыл күлдәк кейеп бер килгәйне Толпарлыға, Әсмәгә эйәреп. Иҫтә ҡалған. Иҫтә ҡалырлыҡ егет. Әсмә уның янында бер ҙә әзмәүер кәүҙәле булып күренмәй – бер-береһенә тап-тамандар, шуға ла иғтибар иткәйнем. Ә бөгөн… Әхирәтемдең көнө Артурҙы түшәктән күтәреп алып, мейес ҡырына Әшрәф яһап биргән тар һикегә һалып ҡуйып битен-ҡулын сайыуҙан, тәһәрәтләндереүҙән башлана. Шунан кейендерә. Ашата. Коляскаға күтәреп ултырта. Ҡыл да ҡыймырлата алмай ҙаһа егет. Исмаһам, һөйләшһә – теле лә юҡ! Госпиталдә һөйләшкән дәһә, ауырлыҡ менән булһа ла... Алға бармай хәле, кирегә китәме? Уф… Ишетә һымаҡ? Күҙендә зиһен шәүләһе шәйләнеп ҡала – һирәк, бик һирәк…

Әсмә килеп төшкәс, хәрби частан Тубылға шылтыратҡандар: мин Артурҙың кәләшемен, тип, Башҡортостандан бер ҡыҙ килгән, алып ҡайтырға даулаша, ризаһығыҙмы, тип белешкәндәр. Тоттороп ҡына ебәрергә һалдат посылка түгел дәһә. Аптырап ҡалһалар ҙа, егеттең ата-әсәһе риза булған, Айыусы Тажиҡстандан яҡыныраҡ таһа, шунан барып алырҙар – шулай уйлағандар микән? Улдарының, госпиталдә ятҡас, сирләгәнен белгәндәр, әлбиттә, әммә, Өфөгәсә оҙатып ҡуясаҡтарын ишеткәс, кеше көнлө икәнен аңлап, Суфия апай һуштан яҙып йығылған.

Аҙналап ваҡыт үтеүгә, Рауил ағай үҙе генә килеп ингән Әсмәләргә, ҡатыны теге йығылғанынан саҡ күтәрелеп килә, ти, бисараҡай. «Пес инте пуровик түгел, мынта, Себердә, пескә ни калган», – тип әйтеүе ҡолағыма салына хатта: өҙөлөп һағынғандыр улыҡайын, йөрәк тауышы ел менән килеп етәлер Айыусыға, ишетәм, гүйә! Рауил ағай, ир кеше әле, Артурының хәлен күргәс, урманға сығып илаған. Ярай ҙа Суфияны эйәртмәгәнем, бик ныҡыша ине, врачтар тотоп ҡалды әлдә, тигән, бер ни тиклем тынысланғас. Бындай ҡайғыны ҡабул итергә, күнергә ата-әсәгә ниндәй сабырлыҡ кәрәктер, белмәйем, кисереп ҡарамағас. Кисермәһәм дә ине, Раббым! «Дуҫыңа түгел, дошманыңа бирмәһен» тигән хәсрәттер был.

Әбейҙәр сыуағынан һуң да байтаҡ ваҡыт көҙҙөң йөҙө ялтыратып йыуылған еҙ батмус кеүек көлөп торҙо. Шунан әҙ-мәҙ боҙло ямғыр күҙе төшкөләне лә, күктең иләге ондай итеп күпертеп ҡар иләргә тотондо. Иләне лә иләне. Ниһайәт, бар мөхитте ап-аҡ итте – сираттағы ҡыш килде. Шулай ҡупшы ғына көйөнсә, ҡаршылыҡһыҙ килде, ҡәҙерле ҡунаҡтай, үҙ һөймәлеге менән.

Каникулға тура килтерелгән сессияға барып ҡайттым. Шәрифә апайымдарҙа ятып уҡыным. Динис ауылға һыпыртты, унда уны ике кеше тарта: Толпарлы Ботвиннигы Илдар һәм Толпарлы шағирәһе Менәүәрә, уныңса – Варька. Ҡайһыһы нығыраҡ тарталыр? Варька булырға торамылыр әле беҙҙең ҡыҙыҡайыбыҙ? Былары күп тә үтмәй асыҡланды: сессиям бөтөргә ике көн ҡалды тигәндә, Динис ауылдан әйләнеп ҡайтты. Танауы төшкән егеттең. Илдарҙы еңдем, ти үҙе. Тимәк, Менәүәрә менән бутҡаһы бешмәгән. Һүҙ йолҡоп ҡарағайным, өндәшмәй. Ахырҙа юрамал һораным: «Варька миңә сәләм ебәрмәнеме?» «Толпарлыла ундай исемле ҡыҙ юҡ», – тине лә Динис ҡып-ҡыҙыл булды. Әллә ныҡ ғәрләндергән быны теге ҡыҙыҡай? Үҙе тағы ошо хулиганды уйлап йөрөй. Бәс, хулиганлығы бөткәнсе минең туғанымдың. «Уҡыуына һабышты, математика класында – беренсе, тьфү-тьфү, күҙ генә теймәһен, – тип тирә-яғына төкөрөнөп ала Шәрифә апайым. Ҡартәсәйемдең диндарлығы апайыма ла күсә башлаған һымаҡ, ә миңә? Аллаһ Тәғәләгә һис бер икеләнеүһеҙ инаныуым ҡаҡшамаҫ – донъя-ғаләмде яҡынданыраҡ белгән һайын, уның кеше зиһене айҡап алмаҫлыҡ ҡатмарлы һәм серле, кеше ҡулы ҡора алмаҫлыҡ камил икәнлеген яҡшыраҡ аңлайым. Ҡартәсәйем өйрәткән доғаларҙы ихлас уҡыйым, ҡөҙрәтле көсөн тоям. Тик, ниңәлер, уларҙы ауыр минуттарҙа, хәсрәт килгәндә генә тиҙ иҫемә төшөрәм…

Ауылға ҡайтып китер алдынан бер тапҡыр Кәбирҙең ятағына шылтыраттым, үҙемдең Өфөлә икәнлегемде белгерттем. Ә нимәгә тексәйеп йөрөйөм, мине хур итеп ташлап китмәгән дәһә ул. Әсмәләрҙең яҙмышы тетрәндереп кенә ҡалманы, ҡаты итеп аҡылға ла ултыртты: бер генә дуҫым да – туғандарымды әйтеп тә тораһы юҡ – артыҡ түгел, кенә тотоп ҡыланырға. Свердловскиҙа үҫеп ятҡан Мәйсәрә һеңлемде лә ситкә тибәрмәйәсәкмен, тип үҙемде ныҡытып ҡуйҙым әле.