Latin

Ҡатындар - 31

Süzlärneñ gomumi sanı 3683
Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2300
28.9 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
41.8 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
48.4 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.



– Нож в спину булды был, Нурия! – Өфөләге китап магазинында йөрөп ята инем, кемдер берәүҙең шулай ярһып өндәшеүенә терт итеп ҡалдым. Исемем менән өндәшкәс, боролоп ҡараным: Сыңғыҙ ҙаһа.

– Ҡотто алдығыҙ, Сыңғыҙ Әхмәтович, – тинем, тауышымдың дерелдәүен саҡ баҫып.

– Церемониться итмә, һинең өсөн мин – просто Сыңғыҙ, тип бер килешкәйнек тә инде?

– Сыңғыҙ, кем кемдең арҡаһына бысаҡ ҡаҙаған, абау?!

– Американдар! Уҙҙылар бит, Айға остолар!

– Ишеттем. Күрҙем. «Время»ны көн дә ҡарарға тырышам, Өфөлә телевизор яҡшы күрһәтә.

– Представляю, нисек маҡтанырҙар хәҙер!

– Беренсе космонавт – беҙҙеке зато, Сыңғыҙ, тәүләп асыҡ космосҡа сығыусы ла – беҙ. Ә Терешкова?!

– Обидно, Нурия! «Бында Ер планетаһы кешеләре тәүләп Айға аяҡ баҫты. Беҙ бөтә кешелек исеменән изге ниәт менән килдек», – тип яҙып ҡалдырғандар. Совет халҡының кредоһы бит был, американдарҙыҡы түгел! Ерҙә господство көҫәүҙәре етмәгән, Айға... – Ҡапыл туҡтаны ла һорап ҡуйҙы: – Белдеңме?

– География буйынса әсбап, өҫтәмә материал эҙләп йөрөүем, – тип һүҙҙе бороп ебәрҙем. – Геофакта уҡыйым. Заочно. Етенселәрҙе миңә бирергә уйлашалар.

– Тогда, мә һиңә Байкал күле күренештәре – ун ике открытка. Маршал Жуковтың мемуарҙары килеп етмәне микән, тип ингәйнем.

– Үҙем һатып алырмын ул открыткаларҙы, бәс.

– Аҙаҡҡыһы эләкте. Бер төркөм студенттар тотош һыпырып алып китте. Байкал ярында целлюлоза комбинаты төҙөгән әҙәмдәрҙе һүгеп, «экология» тип шаулашып йөрөйҙәр...

– «Правда» ла Үҙәк Комитеттың ҡарары баҫылып сыҡты бит – Байкалды һаҡлау тураһында. Жуковтың китабын, моғайын, Еңеүҙең 25 йыллығына ҡарата сығараларҙыр.

– Белдеңме?– Мин ғәжәпләнеп ҡарап ҡуйғас, аңлатты: – Үҙемә әйтәм быны: белдеңме, абзый, йәштәр ниндәй грамотный, тип. Ауылға ҡасан юлланаһың?

– Бер аҙнанан. Драмтеатрға барып, берәй яңы пьеса ҡарарға ине.

– Мостай Кәримдең «Ай тотолған төндә» трагедияһын күргәнһеңдер?

– Эйе. Трагедия… Тетрәндергес әҫәр!

– Әле «Айгөл иле» бара, билет алайыммы? Унда, кассала, минең блат бар, әтеү билет эләктерәм тимә.

– Икәүҙе ал, Сыңғыҙ, Заһираны ла өгөтләрмен.

– Ә, давай, бөгөн – киноға, «Анжелика и король» фильмы бара.

– Рәхмәт, Сыңғыҙ. Имтихандар башланып ҡына тора, «ҡойроҡ» һөйрәп ҡайтмаҫҡа ине. Китабын уҡығайным, шул еткән.

– Белдеңме... – Шулай тине лә башын артҡа ташлап көлөп ебәрҙе егет – үҙенә ошо һүҙҙең «йәбешкәнен» һиҙә икән. Шыма итеп таралған һары сәстәренән, әйтерһең, тағы нур һибелде. Сибәр, суҡынмағыры. Тап шул мәлдә Сыңғыҙҙың сәстәрен тәртипкә килтереп тороуы ине – уның йор, йылғыр бармаҡтарына ҡарағанмын да онотолғанмын... Ылыҡтыра барыбер... Ләкин ғишыҡ сихырынан ҡотолғанмын. Шәп егет, күрмәлекле, әммә өлөшөмә төшөр көмөш түгел. Минән артыҡмы йә кәмме – икеләнеп яфаланманым. Ә шулай ҙа, кем бәхетенә яҙыр икән был аҫыл йәр, тигән уйҙан йөрәгем тулап ҡуйҙы.




    •  




Ҡыҙыҡһыныусан, төпсөнөүсән Нурия асылымда баш күтәрҙе ошо осор: уҡы, бел, офоҡтарыңды киңәйт, ти. Өфөнән бер сумаҙан китап-журнал йөкмәп ҡайттым. Саҡ ҡына буш ваҡытым булһа, иҫке өйгә йүгерәм (ул һаман һүтелмәй тора әле), шунда иркенләп уҡыйым. Ғәжәп мәғлүмәткә юлыҡһам, үҙемдең аҡыл үлсәүҙәремә һалып ҡарап, уйға сумам. Ҡайсаҡ оҙаҡ ҡына килешә алмай йөрөйөм атаҡлы фекер эйәләренең һүҙҙәре менән. Ҡытайҙар фәлсәфәһе аптырауға һала мине. Конфуций атлы мәшһүр фәйләсуфтары «Ҡатын-ҡыҙ – тауыҡ һымаҡ иҫәр, иң зирәк тигәненең башында ла аҡыл ике тауыҡтыҡынан артыҡ түгел» тигәнсе?! Шаҡ ҡаттым. Беҙҙә лә бар шундайыраҡ ғәҙәт: йәне көйгәндә ир-ат ҡатынына «тауыҡ баш» тип ҡысҡырырға әҙер генә тора. Бәс... Ул ир әсәнән, йәғни тауыҡ башлынан тыуған даһа? Юҡ, был тәңгәлдә хаҡлы түгелмен – бер генә ир затының дә үҙ әсәһен улай кәмһеткәнен ишеткәнем булманы. «Әсәйемә һүҙ әйтмә, әсәй – берәү генә, ә ҡатындар, өйләнәм тиһәң, быуа быуырлыҡ», – тигәндәре йыш салына ҡолаҡҡа.

Ир менән ҡатын ҡытайҙарҙа Инь һәм Янь тип йөрөтөлә икән. Инь – ир заты, яҙ, сәскә атыу символы. Янь – ҡатын заты, ҡыш, һалҡын сабырлыҡ символы. Аңламайым...

Уҡый торғас, Конфуцийҙың тағы бер фекеренә барып юлыҡтым. «Ҡатын-ҡыҙ Йыһандың үҙе кеүек сикһеҙ, тәрән һәм серле», – тигән. Бер үк аҡыл эйәһенән ике төрлө, ҡапма-ҡаршы мәғәнәләге һүҙҙәр ҡалған? Баҡһаң, тәүгеһен ул – йәш сағында, ә икенсеһен олоғайғасыраҡ, тормош һынауҙарын үтеп, һабаҡтарын үҙләштергәс яҙған икән. Кит, бынау ҡытайҙар, ошо ысын дөрөҫөн генә донъяға сығарып, тегеһен онотторһалар булмаймы? Хәйер, шулай итһәләр, бына минең һымаҡтар уйланып та ултырмаҫ ине. Йыһанға тиңләгән, ә, ҡатындарҙы. Оло Йыһанға!




    •  




Әсмәне күптән күргәнем юҡ. Кеше ҡайғыһы төштән кире, тиҙәрме әле? Әкренләп уның яҙмышына күңелем күнде әллә. Үҙгәртә алмайым даһа... Бер көндө йөрәгем дарҫлап китеп уяндым да ҡабаланып Айыусыға йыйына башланым – әхирәтемдең тауышы ҡолағыма салынғандай, һиҫкәнеп килеп торҙом. Иптәшкә кемде өгөтләргә икән? Мәүлиҙә август башында уҡ Донецкиға һыпыртты, ғилми конференцияға саҡырҙылар, тип һылтаулап. «Наукова думка» лаһа, артабан аспирантураға инергә хыяллана. Әшрәфте былай ҙа йыш эшенән айырам. Менәүәрә ошо арала Таллынан ҡайтып инмәй, әсәһенә, туғандарына йылыша... Заһира – йөклө, Сабиры Әнкәләр осонда йорт бурай. Әллә Фатихҡа өндәшергә? Мединститутына уҡырға киткәнсе ваҡыты буш таһа.

Аҙбар ҡыйығына терәлгән баҫҡысҡа менеп ҡараным: Фатих урамында утын яра. Ауылда кем ҡул ҡаушырып ултырһын инде был сәғәттә. Барыбер өгөтләп ҡарарға булдым, утынды ни Айыусынан урап ҡайтҡас та эш итеп ҡуйыр әле. Имеш, ир-ат менән ҡатын-ҡыҙ араһында дуҫлыҡ булмай, мөмкин түгел. Ә бына минең алты дуҫым да егет ҡорона ингән, ололар әйтмешләй, бауыр күтәргән, әммә береһе лә дошманға әйләнмәгәнсе. Хәйер, икенсерәк кинәйә һалынғандыр: йәнәһе, ике енес араһында бары тик ғишыҡ ғәләмәте генә булыуы ихтимал. Яртылаш дөрөҫ тә – Әшрәфте Әсмәгә дуҫлыҡ хисе генә ылыҡтырмай, беләм дәһә. Әүмер баҡый ҡартәсәйемде ҡурсалаған Бүреһуҡҡан олатай ҙа йөрәгендә мөхәббәт һаҡлай. Бына, эргәмдә килгән Фатих та миңә әүәлге дуҫ малай күҙе менән ҡарамай, сикәм менән тоям – ҡарашынан һөйөү бөркөлә. Уға тура ҡарарға ҡыймайым, уның өсөн һис хәжәте булмаған хәбәр менән албырғатып маташам егетте.

– Быйыл мәктәпкә яңы программа индерелә. Башланғыс синыфтар өс йылға ҡалдырыла. – Фатих баш ҡағып ҡуя, әммә өндәшмәй. Һүҙгә бик әүәҫ түгеллеген иҫләйем һабаҡташымдың, барыбер асыуым киләсе. Сиселһен ине теле, әйтһен ине миңә зәңгәр күҙҙәрендә яҙылған наҙлы һүҙҙәрҙе! Мин әҙер мөхәббәт һулышын һуларға, һөйөү ҡанаттарында тирбәлергә, ғишыҡ утында янырға – әйт, осор күктәргә, тоҡандыр йөрәгемде!

Фатих өндәшмәй. Шул дәрәжәлә сәмемә тейҙе, уны ныҡ итеп үпкәләткем, илар сиккә еткергем килде. Юл ситендә генә үҫкән ҡыҙыл сәскәне эйелеп өҙҙөм дә, ҡапыл боролоп, хисләнеп (быныһын уйнарға кәрәкмәне лә) күкрәгенә һарылдым. Егет ҡаушап ҡалған арала әйтә һалдым:

– Кәкүк һабыны, таныйһыңмы, Сыңғыҙ!

Фатихты ток һуҡтымы ни – артҡа тайшанды, яңаҡтарымдан ауырттырғансы ҡыҫып тотоп, күҙенә ҡарарға мәжбүр итте. Ярабби! Ҡарашында гөлтләп ут ҡабынғайны, гүйә. Нәфрәт уты микән?! Һәр хәлдә һөйөп ҡарамай ине был минутта уның күҙҙәре. Ҡурҡтым. Әсмәләр йәшәгән йәслә бинаһына яҡынайғайныҡ, юлға арҡыры төшкән кескәй шишмәне, баҫмаһы булһа ла, дыуамалланып аша һикереп сыҡтым да йүгерҙем әхирәтем янына. Күҙ ҡырыйым менән генә күрҙем: Фатих ашыҡмай ғына баҫманан килә. Тағы асыуым килде. Бешмәгән!

Әсмә ҡабаланып ҡаршыға сыҡты. Ҡайҙалыр йыйынған, буғай.

– Ҡыҙый, һине Хоҙай үҙе ебәргәндер, – тип ҡосаҡлап алды ла, өйөнә түгел, урман яғына етәкләне: – Әйҙә! Фатих, һин дә эйәр, әлдә килгәнһең! – Айыусы һыртын күпмелер артылғас, саҡ аңлатты: – Суфия апай юғалды. Ҡурай еләгенә тип киткәйне, ысыҡ кипкәнен дә көтмәй, ашҡынып. Өс-дүрт сәғәт үтте, һаман юҡ. Аҙашҡандыр...

– Көнө буйы йөрөмәгән дәһә, ҡайтыр әле, – тинем, Әсмәнең артыҡ шөбһәләнеүен баҫырға теләп. Фатих та мине йөпләп баш ҡаҡты. Уф, шуны, телен әллә тегеп ҡуйған!

– Ҡула биҙрә генә тотоп киткәйне, бер сәғәттә тултыра уны ни, еләк-емешкә тилбер бит ул. Иҫән булһа...

– Өсөбөҙ бер юлдан тағылышып йөрөмәйек, бүленәйек. – Вожатыйлығым шулай миңә идара итә башланы. – Тауыш бирешеп йөрөрлөк ара ҡалһын, алыҫҡа һибелешмәйек. Шулай килештек тә йәһәт кенә таралыштыҡ. Әсмә – һырт үренә, мин – Һигеҙбөгөл яғына, Фатих делянкаһы ҡырҡылып, ағас төпһәләрен ҡурай еләге ҡыуаҡтары баҫҡан элекке ҡарағайлыҡҡа йүнәлде.

– Унда тайыш табан йөрөй еләк ашап, һаҡ бул! – тип иҫкәртте уны Әсмә.

Ара-тирә һөрәнләшеп алабыҙ. Был тирәлә тауыш алыҫҡа китеп ишетелә, машина юлы юҡ, тормош гөжләп торған ауыл алыҫ, шуғалыр.

Бара торғас, әллә һаҙлыҡҡа яҡынлаштым, һауа еүешерәк булып китте. Аяҡ аҫты тайғаҡланды, ҡайҙа ҡарама, мүк йәйелеп үҫкән, имеш. Бәс, урыны-урыны менән ул һыҙырып алынған. Йөрәгемде шом баҫты, Бүреһуҡҡан олатайҙың бер хикәйәте иҫкә төштө: айыу шулайтып мүкте өңөнә ташый, ҡышҡылыҡҡа үҙенә түшәк әҙерләй, ти. Улай ҙа кире боролманым. Тауыш бирергә лә йөрьәт итмәнем, тайыш табан да һаңрау түгел дәһә.

Йәнем-тәнем тотош аңдыу инстинктына буйһондо. Ҡолағым сосайҙы, күҙем үткерләнде, аңым зирәкләнде. Әйтерһең, цивилизация арҡаһында һиҙгерлеген юйған әҙәм балаһы түгелмен, ә һунарға сыҡҡан януармын. Уҡығайным, экстремаль ситуацияла кеше тәбиғәтенә һалынған бөтә һәләтен эшкә ҡуша, тип. Бына лаһа... Шул саҡ күҙемә күпереп ятҡан мүк өйөмө салынды. Ипләп кенә бер остан ҡутарырға тотондом. Абау! Ялтырап ике галош күренде... еп ойоҡ кейгән балтырҙар... ҡыҙыл барсалы күлдәк... Суфия апай! Күҙе йомоҡ. Бите ағарынған. Йөрәген тыңланым: һиҙелер-һиҙелмәҫ кенә тибә һымаҡ.

– Фатих! – Ниңә «Әсмә!» тип яр һалманым, тип аптырап ҡуйҙым. «Сөнки һин – ҡатын-ҡыҙ заты, иң хәл иткес мәлдә ир-атҡа таяныу зарурлығы ҡаныңа һеңгән»,– тигән яуап килде төпкө аңымдан. Ә зиһенемдең өҫкө ҡатламындараҡ ятҡан, яңыраҡ уҡылған мәғлүмәт амазонкалар, матриархат хаҡында иҫкәртте... Уңарсы Әсмә килеп етте, һырттан төшөп, яҡындараҡ йөрөп ятҡан икән.

– Үлгәнме? – Был ҡурҡыныс һорауҙы уның ҡобараһы осҡан ҡиәфәтенән аң-ғарҙым.

– Юҡсы, тын ала.

– Фатих! Таптыҡ! – тип ҡысҡырҙыҡ икебеҙ бер юлы.

– Киләм-киләм-киләм! – Әллә Ҡырластауға барып еткән, уның ҡаялары ғына тауышты шулай шаңлата.

– Көтәйек, – тине лә Әсмә ҡуйынынан бәләкәс кенә шешә килтереп сығарҙы. Һыулы икән, уртлап, иҫһеҙ ятҡан Суфия апайҙың битенә бөрктө. Эйелеп, сикәләренә ипләп кенә сәпәкләне. Апай күҙен асты, ирендәрен ҡыймылдатты. Ниҙер әйтте. Уның тыны-тауышы күбәләк ҡанаты елпеткән елдән көслөрәк түгелдер, әммә айырым-асыҡ ишеттек: «Фәрештә...»

Әсмә ҡәйнәһенең гелән кеҫәһендә йөрөткән дарыуын табып ҡаптырҙы. Күтәреп атларға уҡталды ла туҡтап ҡалды. Бил ҡайышына тағылған ҡындан һунар бысағын һурып алды ла ашығып эргәләге йәш еректәрҙе, шыйыҡ талдарҙы киҫергә тотондо.

– Носилка әтмәләрбеҙ, – тине аптырап ҡарап торған миңә. Ахмалға төшкән Фатих күренде. Әсмә уға саҡ ҡына тын алырға бирҙе лә эшкә ҡушты. Носилкаға ваҡ сыбыҡ-сабыҡ йәйгәс, әхирәтем, миңә күҙ ҡыҫып, шаяртып алған булды:

– Тәртәгә индең егет, егелдең беҙҙең арбаға. Әйҙә, күтәрҙек!

Мин алдан төштөм: таш-фәлән ятһа, алып ырғытып, күҙгә бәрелерлек ағас ботаҡтарын ситкәрәк бороп, юл әрсейем.

Имен-аман барып еттек Айыусыға. Суфия апайҙы һикегә күсереп һалып, бал болғатып ҡайнар сәй эсергәс, телгә килде:

– Аҙаштым. Ял итеп алайым тип ултырғайным ғына, ҡыуаҡлыҡтан шатыр-шотор баҫып айыу килеп сыҡты. Ҡалғанын иҫләмәйем...

– Һөйләмәй тор, ҡәйнәм, көсәнмә. Хәлеңде бөтөрмә, – тип Әсмә үҙе ялғап ебәрҙе: – Эсе күпкәнсе ҡурай еләге менән һыйланған да һыу эсергә килә ятҡандыр тайыш табан – шул тирәлә һаҙ шишмәһе ағып ята. Тамағы туҡ булғас, теймәгән, мүк менән ҡаплап йәшереп киткән... уф! Ҡаса башлаһаң, ҡыуа төшөп, дөмбәҫләр ине, әлдә тик кенә ултырғанһың, ҡәйнәм...

Күпмелер ваҡыт үтеүгә Суфия апай иҙәнгә төшөп, арлы-бирле йөрөштөрә башланы. Әсмә бармағын уның беләҙегенә баҫып пульсын һананы, тағы дарыу йотторҙо. Шунан, коляскала ойоп ултырған Артур яғына ымлап, Фатихҡа өндәште: «Һауаға алып сыҡ әле йәнекәйемде, көн ниндәй матур». Әхирәтемде тағы өгөтләнем (инде нисәнсе ҡат!):

– Ҡыҙый, күсенегеҙ, исмаһам, Саҡмайылғаға! Кеше араһына...

– Ҡәйнәм риза түгел. Ошонда үләм, ти ҙә ҡуя. Яңыраҡ Әүхәт ағай килеп киткәйне, ул да иҫкәртте, күпкә бармаҫ, ти. Ҡуҙғатмауың хәйерлерәк, икеһен дә, ти...

– Икеһен дә? Уф, ҡыҙый! Бүленә торған нәмә булһа, көсөмдөң яртыһын бирер инем һиңә.

– Ә һин бирәһең дә, Нурия. Әшрәф менән һин булмаһаң...

– Мәктәпкә төшкәнсе йәнә килеп урармын әле, әйт, нимәләр кәрәк?

– Бер арала Рәйхана инәйҙе килтерә алмаҫһың микән, ҡәйнәм әйтә, ясинһыҙ үтеүҙән ҡурҡам, ти. Хан-солтан бабайҙың ҡазыйлыҡ ғилеме бар ине лә, уларҙы теге хәлдән һуң балалары килеп алды. Ясин сүрәһен алдан уҡып ҡуйһаң да була, тигәне хәтерҙә.

– Шунан топ-тойоҡтан һорап ҡуйҙы әхирәтем:

– Нурия, һин бәйәндәреңде яҙаһыңмы, әллә һаман төйөнләп уйыңда ғына йөрөтәһеңме?

– Яҙғылап ҡуям.

– Минең менән Артур хаҡында ла хикәйәләрһең?

– Мотлаҡ. Һинең кеүек баҙыҡ образды әҙиптәр, бәлки, ғүмере буйы эҙләп тә таба алмай.

– Ә күрһәтәйемме һиңә үҙемдең образымды?

– Күрһәт...

– Әйҙә, анау клуб артында ғына ул!

– Бәс, ҡыҙый?!

Клуб ни йәнәшәлә генә, барып та еттек. Ары – урман ауыҙы.

– Ана минең ишем! – Әсмә төртөп күрһәткән яҡҡа ҡараным да ҡаттым: сатамай ҡарағай – төптән төҙ, һомғол булып үҫкән-үҫкән дә, һауалағас ҡына, икегә айырылып киткән, осо ике йәпле һәнәккә оҡшап ҡалған. Ике «йәбе» лә тиң генә булып күккә ынтылып үҫә бирә?!

– Ярабби! – тиеүҙән башҡа һүҙ тапманым.

– Әшрәфтең мөхәббәте йәнемде шулай асаландырҙы, әхирәткәйем. Белһәң икән, нисек аңлайым мин ошо ҡарағайҙы! Бысҡы тотоп килдем хатта, үрмәләп менәйем дә бер сатаһын бысып ташлайым тип... Ҡулым күтәрелмәне.

– Әшрәфте лә һөйәһеңме?

– Онота алмайым уның наҙҙарын. Татыным бит... Аҡҡошо булған минутымда...

– Ул бит енси теләк кенә, – тинем дә өҫтәй һалдым: – уҡығаным бар.

– Һөймәгәнде теләп буламы ни, иҫәүән бынау Нурия!

– Әллә... Ә Артур?

– Ул – йәнемдең яртыһы. Йәнекәйем... Ярай, ҡыҙый, минең һыңарымды – образымды онотма, йәме.

– Оноторлоҡмы...

Фатихты юрамал тура юлдан – Ҡырластау һуҡмағынан алып ҡайттым. Унан йөрөгәне юҡ икән, дуҫымды шундай һынауға дусар иткәнем өсөн аҙаҡ үҙемде әрләп бер булдым. Иң текә урында ситкәрәк баҫҡан, ахырыһы, табаны аҫтынан таш уйылып китте лә саҡ аҫҡа тәкмәсмәне. Әлеге селек ҡотҡарып ҡалды егетте. Һалдат хеҙмәтен үтмәһә, сослоғо етмәй ҙә ҡалыр ине, бәлки.

– Реакцияң шәп! – тип Бүреһуҡҡан олатайса маҡтап ҡуйҙым. Унан да былай үҙем шөрләгәйнем: эсемде көтөрләтеп йөҙәткән мин-минлегемә барып ҡыланамсы – хәйерлегә булһын. Имен-аман ғына сыҡһаҡ ошо хәтәр һуҡмаҡтың осона... Уйлап та бөтмәнем, Фатих беләгемдән тотоп туҡтатты ла киҫкен бер тауыш менән һорау бирҙе:

– Кем ул Сыңғыҙ?– Теге юлы өндәшмәгәйне, онотмаған икән.

– Сыңғыҙмы? Яңы зоотехник. Ишетмәнеңме ни?

– Һинең өсөн кем ул?

– Мин уға ғашиҡ булып йөрөнөм. Өс көн буйы! – Әйттем дә һалдым. Ә үҙем Фатихтың күҙҙәренә кереп барам, керпек тә ҡаҡмай күҙәтәм: нисек ҡабул итер был хәбәрҙе?

– Ә Кәбир?!

– Ул – тәүге мөхәббәт... моғайын. Репетиция... (Сабирҙың шул ғәләмәт һүҙе тел осомда ғына торған – ысҡынды.)

– Был – нисәнсе?!

– Сыңғыҙмы? Һы...

Фатих беләгемде ҡапыл ысҡындырҙы, сайҡалып киттем, һуҡмаҡта саҡта булһа, ҡолар ҙа инем. Бүтәнсә бер һүҙ ҡатмай китте-барҙы егет. Боролоп та ҡараманы. Аҡбейек итәгендә һирәк-һаяҡ ҡына үҫкән ҡайындар араһынан ауыл яғына юрғалаған юлда яңғыҙым һерәйеп торҙом да ҡалдым.

«Шул кәрәк һиндәйгә, йәпле», – тине ошондай сетерекле осраҡты һағалап ҡына торған «үҙем»дәрҙең тура һүҙлеһе. «Терһәген тешләрҙәй булыр!» – тип янаны Фатихҡа сәмлеһе. «Йәшһең, йәшелһең...» – тигәнен таныманымсы? Бәс, битенә һары яғылған ҡайын япрағы лаһа шулай шыбырлай, сәсемә ҡағыла, яңағымдан һыйпай – көҙ тауышы, көҙ һағышы, тәбиғәттең донъяға һынсыл аҡыл менән бағышы. Бәс! Нимәгә бәлшәйеп торам? Йәш сағым, йәшел сағым – йәшнәр сағым! Йүгерҙем Толпарлыма. Һәлмәк кенә атлап барған Фатихты уҙып киттем. Туҡтатманы.

33

Мәктәпкә яңы программа килде, дүртенселәр хәҙер өлкән синыф рәтендә йөрөй. Лениндың тыуыуына 100 йыл тулыуҙы байрам иттек. Ике отличнигыбыҙ Ульяновскиға, юлбашсының тыуған ерендә төҙөлгән яңы мемориал-комплексҡа, экскурсияға барҙы – райондың иң алдынғы 18 уҡыусыһы араһында. СССР Американың танауына сиртте: Айға беҙ луноход ебәрҙек. Башҡортса исеме иҫ киткес матур, хатта ки шиғри – айгиҙәр.

Тағы бер нәмәгә күҙем асылды: беҙ күпселек Мәскәүҙән килгән яңылыҡтарҙы сурытабыҙ, Кремль биргән күрһәтмә буйынса йәшәйбеҙ. КПСС Үҙәк Комитеты – өлкәгә, өлкә – районға, унан – урынға. Эйе, беҙҙе «урындағы халыҡ» тип йөрөтәләр. «Аҫаба» тигән мәртәбәле һүҙ булған әүәл, шуны алмаштырғандармы? Үҙ урынығыҙҙы белегеҙ, тигән киҫәтеү һымаҡ яңғырай. Был уйға әлеге Сыңғыҙ ҡотҡо һалды. Мыштым ғына көн итеп, үҙ йүнен үҙе күреп ятҡан ҡырмыҫҡа иләүенә таяҡ тығыусы ул, бер ҡараһаң.

Йәшәүе лә, эше лә Таллыла булһа ла, Толпарлынан эҙ һыуытмай йәш белгес. Идараға көн дә йомошо төшәлер, ыңғайында мәктәпкә лә килеп юлыға. Яңыраҡ рус теле һәм әҙәбиәте уҡытыусыһы бер уҡыусыһынан Александр Солженицындың «В круге первом» тигән китабын тартып алған, парта аҫтына тығып уҡып ултырған еренән барып тотҡан. Уның уҡытыусылар бүлмәһендә: «Тыйылған яҙыусы, диссидент! – тип яр һалғанын үҙем ишеттем. – Ҡайҙа-ҡайҙа, башҡорт мәктәбенә килеп ингән ундай әҙәбиәт, совет ысынбарлығын хурларға, балаларҙың аңын томаларға!»

Баҡһаң, ул китап Сыңғыҙ ҡулынан ысҡынған да мәктәптә йөрөп ята икән. Был ғауға уға шундуҡ барып ишетелгән. Сәкинә апа саҡырғанды көтөп тормай, мәктәпкә килеп тә етте. Оҙон тәнәфестә уҡытыусылар менән бик ҡыҙыу һөйләшеү булды.

– Мине, әлбиттә, әгәр юғарыға ошаҡ ебәрһәгеҙ, вазифамдан бушатыуҙары ла ихтимал. Әммә мәктәп өсөн һеҙ яуаплы – язаһыҙ ҡалмаясаҡһығыҙ. – Сыңғыҙ баштуҡ шулай тип үҙен кәртәләп ҡуйҙы. Уҡытыусылар һағайып ҡалды: һәр власть, һәр заманда ла, репрессия ҡулланырға йәһәт кенә тора... – Йәш быуындың сәйәси аңы асылғандан ни зыян? Солженицын дөрөҫөн яҙған, бәғзе әҙиптәр кеүек аллегория йәки башҡа төрлө хәйлә ҡулланып күҙ бәйләмәгән. Үҙебеҙҙең ауылда ла, иҫләһәң, барҙыр лагерь тотҡононда булыусылар, әйләнеп ҡайта алһалар... Ысынбарлыҡты балаларҙан йәшерергә ярамай, улар төҙөйәсәк киләсәкте! Алама әҫәргә Нобель премияһын бирәләрме ни, уйлап ҡарағыҙ.

Әмин абый ҙа һүҙ ҡатты:

– Бәлки, ундай әҫәргә премия биреү сәйәси провокациялыр?

– Уҡынығыҙмы?– Абый яуап бирмәне, яулыҡтан саҡ ҡына бәләкәйерәк ҡулъяулығы менән күҙлеген һөртөү менән мәшғүл булды.

Ҡыҫҡаһы, шулай хәл ителде: китапты эйәһенә – Сыңғыҙға ҡайтарырға, бер-бер әтнәкә килеп тыуһа, үҙе яуап бирер. Ут менән шаярыуға тиң Солженицынды уҡыу, шул хаҡта хәбәр ҡуҙғатыу – быны ата-әсәләрҙең ҡолағына тишергә. Ауылдан ситкә сығырға тейеш түгел әлеге һөйләшеү! Тәнәфес бөтөп, уҡытыусылар дәрестәренә таралғас, Сыңғыҙ пионер бүлмәһенә инеп сыҡты. «Уҡығың килә, моғайын, мә, тик оҙаҡ тотма!» – тип теге китапты миңә биреп китте. Мәктәптән ҡайтышлай Әмин абыйҙарға һуғылдым. Тура уның кабинетына үттем. Элекке йомро ҡорһаҡлы иҫке радиоалғыс урынында яңыһы тора, шуны тыңлап устарын ыуғылап ултыра абый. Мине күргәс, көткәндәй, шундуҡ һүҙ башланы:

– Уҡыным! Сыңғыҙ ике туған апаһында йәшәй, шуның улы Солженицинды сәлдергән дә тәүҙә Ишбирҙегә биргән уҡырға – мин ҡоро ҡалам тиме?!

– Сыңғыҙ махсус таратмаған, тимәк?

– Зәхмәтле булһа ла, төптө дүрәк түгел дәһә, башы бар. Дыуамаллығы арҡаһында әрәм булмаһа ярай ҙа...

– Миңә лә килеп эләкте ул әҫәр.

– Бәләкәс өйөңә ҡасып уҡы. Аҙаҡ фекер алышырбыҙ. – Шуның менән һүҙ бөттө.

Ҡайтҡас, тамаҡ ялғап алыу менән, дәрескә әҙерләнәм тип һылтаулап, иҫке өйгә инеп бикләндем. Унда йылы – кесе яҡта өс һарыҡ бәрәсе, быҙау тора, шулар өсөн мейес яғыла.

Йомолдом китапҡа. Тәндәрем эҫеле-һыуыҡлы булып китә. Ҡот осҡос шарттар, ҡурҡыныс сирҙәр, үлем, аслыҡ. Ауыр эш. Йәнде иң тетрәндергәне – түбәнһетелеү ғазабы, тотҡонлоҡ зары. Әммә ниндәйҙер яңылыҡ асылманы миңә. Сталиндың шәхес культын фашлағанда халыҡҡа мәғлүм булды ундайыраҡ хәлдәр... Ә бит ҙур премияға, халыҡ-ара бүләккә лайыҡ был әҫәр? Әмин абыйҙың «провокация» тиеүендә лә дөрөҫлөк юҡ түгелдер? Капиталистар, һеҙҙең илегеҙ хаҡында берҙән-бер ысынбарлыҡ – шундай, тип әйтмәкселәрҙер? Нәфис әҙәбиәтте күп уҡығас, самалай алам: донъя әҙәбиәтендә, урыҫта, башҡортта ла, әлеге китаптан тел маһирлығы, образлылыҡ, фәлсәфә йәһәтенән күпкә өҫтөнөрәк әҫәрҙәр бар. Шул төндө күҙемә йоҡо инмәне. Илем өсөн йәнем һыҙланды. Солженицындың яҙғандары ҡаршыма килеп баҫып пәйҙә булды, гүйә… Эйе, битараф ҡалдырмай был әҫәр – көсө лә шулдыр.

Яфаланып ята торғас, түҙмәнем, урамға сыҡтым. Аяҡтарым үҙенән үҙе Әнкәләр осона атланы. Унда, иң үрге урамда, тирә-яҡ тотош байҡала. Офоҡ күкрәгенә ослайып төртөлөп торған Аҡбейектең ҡарайсығын, йәғни силуэтын ошо сәғәттә йөрәккә оҡшаттымсы? Алыҫта, шомло ҡараңғылыҡ ҡосағында, Шәкетау баҫып тора. Уҡтау, әкиәти батыр ҡылысылай, һауаға эленеп ҡалған, гүйә. Ҡарауылтау – һағауылдағы һалдат, Ҡырластау, әйтерһең, Айыусы һыртына табан һәлмәк кенә юртып барған дәү болан, ә уның аша һонолоп ҡараһаң, Дөйә үркәсенең ҡыраздары күренер ине. Серле төн йөҙөндә Толпарлымды уратып алған тауҙар, мәшһүр Уралымдың армыттары, бер ҡасан да дошманды яҡын юлатмаҫ арҡа терәге булып тойолдо һәм йөрәгемә тыныслыҡ бирҙе.




    •  




Ғәҙәт буйынса, илдә килеп тыуған бөтә ваҡиғаларҙы аңлатыу, халыҡты «ағартыу» – уҡытыусылар өҫтөндә. Быйыл, 1970-селә, мәҫәлән, байтаҡ ваҡыт халыҡ иҫәбен алыу мәшәҡәте менән ҡыялдыҡ. «Йәниҫәп» тигән һүҙҙе отоп алдыҡ. Әлеге Сыңғыҙ тағы оран ташланы: Толпарлы – боронғо башҡорт ауылы! Гуля-Гөлсөм апайҙы, ҡыҙҙарыңды милләтенән яҙҙырып ҡуйма, ҡулыңдан килһә, Сәмиғуллиныңды ла башҡортҡа әйләндер, тип сәмләндергән. Татар әбекәй хаҡында иҫкәртеүсе булманы – ҡушаматы уҡ ҡысҡырып тора лаһа. Хәйер, анау юлы, боҙ киткәндә, «Нуриякәем, син, ғай, чырағым» тигәнен төпсөнөүемә, нәҫеленең боронғо бер осо ҡыпсаҡтарға барып тоташыуы хаҡында атаһынан ишеткән хәбәрҙе, әллә ысын әллә буш, тиеберәк ҡолағыма төшөргәйне. «Әтиемнең телендә шундыерак сүзләр бар иде, нык дулкынлансам, үзем дә сизмәстән әйтеп ташлыйм, гажәп», – тигәйне. Шул ҡыпсаҡ яғын ҡайырып, Йәнкиҫәктең башҡортлоғон ҡапшап ҡарарғамы?

Ниәт иттем дә барҙым Татар әбекәйгә. Уратып-суратып торорға тура килмәне, үҙе башланы:

– Нуриякәем, «халык исәбе» диеп йәш кенә ике кыз килеп китте, аңлатып чыктылар. Кыпчак бабамнар рухы фатыйха бирде булыр миңа, дала иңләп жилгән сыбайлылар төшемә керде… Башкорт булып язылам. Менә шулай, Нуриякәем.

Һөҙөмтәлә, Толпарлы шау башҡорт ауылы булып тарихҡа инде. Сәмиғуллин бынан алдағы переписта уҡ үҙенең шәжәрәһен байҡаған, тәғәйен шул маҡсат менән Стәрлебашына ҡайтып ураған икән. Атаһы – татар, ти, Ҡазан татары, ә әсә нәҫеле – аҫаба башҡорттарҙан. Иван Грозный заманында бер төркөм татар, суҡындырылыуҙан ҡасып, Күндрәкәй буйҙарына килеп сыҡҡан да башҡорт диндәштәренә һыйынған. «Атайым – шул ҡәүемдең сыбыҡ осо. Милләт әсә тамырын юллап билдәләнә», – тигән Сәмиғуллин, үҙе теләп шулай хәл иткән. Гуля-Гөлсөмө лә йомшаҡ ҡына итеп ыңғайына һыпырғандыр...

Халыҡ иҫәбен алыу ваҡиғаһы тағы бер ҡат күрһәтте миңә тарихи хәтер милли үҙаң, шәжәрә ағасы тамырҙарының ниндәй тәрән һәм тармаҡлы икәнлеген.

Сыңғыҙ толпарлыларҙың иғтибарын даими йәлеп итеп тора. Колхозсыларҙы ҡуҙғатып-ҡуҙғатып ала. Юғиһә, шул дәрәжәлә һәлкәүләнде кеше – бригадир килеп тәҙрәһенә сыбыртҡы һабы менән туҡылдатып эшкә сығырға ҡушҡанды көтөп ултыра. Сыңғыҙ әйтмешләй, инициатива – ноль! Ҡыр эштәрен ослап, мал-тыуарын аҙбарға индерәләр ҙә һуғым ашап, баҙҙағы бәрәңгеһенә риза булып тик яталар.

– Ә нимә ҡылһындар һуң? – тип һораным бер юл ыңғайы ғына осрашып һөйләшеп алғанда. – Фермалағыларҙың ғына йыл әйләнәһе эше бар.

– Ҡайҙа булған халыҡ промыслалары? – Сыңғыҙ бармаҡ бөгөп һанап та сыҡты: – ҡатын-ҡыҙға – балаҫ һуғыу, кейеҙ тапау, таҫтамал сигеү, ир-атҡа – талсыбыҡтан кәрзин-фәлән үреү, ҡайын туҙынан ҡумталар эшләү. Семәрле һандыҡтар яһағандар элек, төрлө йыһаз эшләгәндәр. Ҡала халҡы оҫталар ҡулынан төшкән һәр нәмәне осортоп һатып ала, ундай эксклюзивҡа мода иҫкермәй. Урман өҫкә ауып тора, ә беҙҙекеләр ҡыш буйы ҡул ҡаушырып ултыра. Аҡса эшләр урынға.

– Аҡса ти ҙә ошо Сыңғыҙ...

– Ә ниңә, ғәйепме ни башҡортҡа, бай булһа. Малтабар тигән борондан ҡалған һүҙе лә бар – яңыраҡ ишеттем, ауыл ҡарттары менән һөйләшкәндә.

– Нимәгә ул артығы, малдың, тим?

– Башта етеш тормошҡа ирешергә кәрәк, ә һин – артығы... Биксәнәй һыуын кранды бороп ҡына алғың, өйөңдө электр йәки газ менән йылытҡың киләме? Үҙ машинаңа, исмаһам, мотоциклыңа ултырып урман-ҡырға сыҡһаң, теләгән сәғәтеңдә район-ҡалаға барһаң? Күптәрҙең һәләтле генә балалары артабан уҡый алмай ҡала, юғары белем алыу бушлай булһа ла, ҡала аҡсаһыҙҙарҙы яратмай, вузға ингәндәре лә ташлап ҡайта – йә кейеме хөртлөктән ғәрләнеп, йә асҡа ҡаҡланып.

– Уйлап ҡараһаң... – тип кенә әйтеп өлгөрҙөм, Сыңғыҙ, бик мөһим эшен иҫенә төшөргәндәй, ҡапыл хушлашып китә башланы. Китешләй «Менәүәрә!» тип шыбырлағандай салынды ҡолағыма. Яңылыш ишеткәнмендер, үҙем дә шул ҡыҙыҡайҙы иҫемә төшөрөп тора инем: педучилище тамамлап ҡайтты ла эшкә приказ көтөп йөрөй. Таллыла быйыл бәләкәй комплектлы мәктәп асырға йыйыналар, шунда бармаҡсы. Өс синыфты бер үҙенә уҡытырға инде. Шағирә ҡыҙға Таллыла түгел, Толпарлыла ла ҡалмаҫҡа, ә артабан уҡырға, талантын үҫтерергә ине! Бер-ике көндән Менәүәрәне күреп һөйләшергә форсат тыуҙы, үҙе мине эҙләп тапты. Приказға ҡул ҡуйылған: бер үҙенә егерме өс бала, унауһы – беренсе синыфҡа төшә икән.

– Нурия апай, мин һиңә бик етди поручение менән килгәйнем, – тине лә Менәүәрә, үҙен йүнәтеп ҡуйҙы: – йомош менән инде, анау Сыңғыҙ Әхмәтович таһа, урыҫ һүҙен ҡуша ла... – Әһә, был ҡыҙыҡайҙың Таллыға кәләп һалыуы әсәһе, туғандары арҡаһында ғына түгел, ана тағы кем тарта уны унда!? – Бер һанап сыҡҡайныҡ таһа ауылды ташлап ҡалаға киткән ҡыҙҙарҙы, шуларҙы кире ҡайтарырға ине? Сыңғыҙ Әхмәтович әйтә, ҡошсолоҡ фабрикаһына ҡатын-ҡыҙ күп кәрәк буласаҡ, ти. Ул тағы бер нисә промысла асырға хыяллана – теген, шәл бәйләү цехы, ә ирҙәрҙе ҡышҡыһын быйма баҫырға өгөтләмәксе. Николаевкалағы бер ҡарт быймасы менән килешеп тә ҡуйған – өйрәтәсәк, ти. Һарыҡ йөнөн заготконтораға осһоҙға ғына бирәбеҙ, үҙебеҙҙә эш итһәң, файҙалыраҡ инде.

Сыңғыҙҙың «малтабар» тигән һүҙен иҫләп йылмайҙым да Менәүәрәнән һорап ҡуйҙым:

– Отдельный коммунизм төҙөүенән ваз кисмәгәнме әле ул зоотехник?

– Алдына ҡуйғанынан сигенер егетме ни?! – Һоҡланыуы тауышына сыҡты ҡыҙҙың – әллә ғашиҡ булған?

– Дэнды оноттоңмо? – ти һалдым. – Ул институтҡа уҡырға ингән, авиационныйға. Ошо арала килеп сығасаҡ. Сентябрҙә берәй районға картуф ҡаҙырға ебәрәсәктәр студенттарҙы, шуғаса күреп китәм, һағындым, тип хат яҙғайны.

– Һағындым, тигәнме? – Менәүәрәнең күҙҙәре ялтырап алды ла тағы етдиләнде: – Нурия апай, ҡалалағы кәләштәрҙе үҙебеҙгә саҡырайыҡ, берәй юлын табып әүрәтәйек! Һинһеҙ был эште атҡарып булмаясаҡ таһа... Күпме егет буйҙаҡ йөрөй, үҙең беләһең. Ауыл үҫә бит, участка дауаханаһы, ана, төҙөлөп ята. Киләһе йыл асыласаҡ, ти Сыңғыҙ Әхмәтович.

– Тағы нимә ти, ә, ул маҡтансыҡ?

– Өс врач киләсәк, өсөһө лә өйләнмәгән егет, ти. Мин Салауатта медсестра булып эшләгән беҙҙең ауыл ҡыҙына хәбәр ебәрҙем: эшкә ҡайтһын, шуларҙың береһен эләктерһен, бәс.

– Ҡасып ҡайтып бөтөрҙәр әле, күр ҙә тор, ҡырҙан килгән белгестәр торлай тиме сит яҡта.

– Бөтәһе бер ыңғай ҡасмаҫ әле, уңарсы үҙебеҙҙекеләр уҡып сығыр. Ана, Фатих ағай... Мәүлиҙәнең бер апаһы ла – медта. Ҡыҫҡаһы, перспективаны барлап сыҡтыҡ.

– Сыңғыҙ Әхмәтович менәнме?

Sez Başkort ädäbiyättän 1 tekst ukıdıgız.
Çirattagı - Ҡатындар - 32
  • Büleklär
  • Ҡатындар - 01
    Süzlärneñ gomumi sanı 4096
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2309
    27.8 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    39.0 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    44.9 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Ҡатындар - 02
    Süzlärneñ gomumi sanı 3922
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2231
    28.8 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    40.6 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    47.4 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Ҡатындар - 03
    Süzlärneñ gomumi sanı 3916
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2194
    27.9 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    39.0 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    45.4 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Ҡатындар - 04
    Süzlärneñ gomumi sanı 3965
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2255
    27.1 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    39.6 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    46.4 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Ҡатындар - 05
    Süzlärneñ gomumi sanı 3803
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2151
    28.5 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    40.0 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    46.7 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Ҡатындар - 06
    Süzlärneñ gomumi sanı 3922
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2281
    28.7 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    40.6 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    46.9 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Ҡатындар - 07
    Süzlärneñ gomumi sanı 3865
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2229
    31.3 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    44.1 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    50.4 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Ҡатындар - 08
    Süzlärneñ gomumi sanı 3935
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2199
    30.4 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    42.4 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    49.5 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Ҡатындар - 09
    Süzlärneñ gomumi sanı 3903
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2157
    29.8 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    42.0 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    47.9 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Ҡатындар - 10
    Süzlärneñ gomumi sanı 3781
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2139
    30.7 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    41.8 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    48.7 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Ҡатындар - 11
    Süzlärneñ gomumi sanı 3864
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2154
    29.9 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    42.8 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    48.7 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Ҡатындар - 12
    Süzlärneñ gomumi sanı 3788
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2126
    29.2 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    41.9 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    49.0 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Ҡатындар - 13
    Süzlärneñ gomumi sanı 3951
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2233
    30.7 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    44.3 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    50.8 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Ҡатындар - 14
    Süzlärneñ gomumi sanı 3864
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2160
    30.6 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    43.3 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    50.5 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Ҡатындар - 15
    Süzlärneñ gomumi sanı 3919
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2280
    29.2 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    42.1 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    48.7 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Ҡатындар - 16
    Süzlärneñ gomumi sanı 3935
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2258
    29.0 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    42.8 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    49.4 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Ҡатындар - 17
    Süzlärneñ gomumi sanı 3839
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2383
    27.8 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    39.3 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    45.5 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Ҡатындар - 18
    Süzlärneñ gomumi sanı 3790
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2293
    28.6 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    41.1 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    48.6 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Ҡатындар - 19
    Süzlärneñ gomumi sanı 3842
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2171
    29.7 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    41.3 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    48.1 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Ҡатындар - 20
    Süzlärneñ gomumi sanı 3865
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2258
    28.9 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    41.6 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    47.4 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Ҡатындар - 21
    Süzlärneñ gomumi sanı 3847
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2406
    26.4 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    39.2 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    45.2 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Ҡатындар - 22
    Süzlärneñ gomumi sanı 3773
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2293
    28.4 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    40.6 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    46.5 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Ҡатындар - 23
    Süzlärneñ gomumi sanı 3830
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2376
    27.0 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    38.8 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    46.0 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Ҡатындар - 24
    Süzlärneñ gomumi sanı 3816
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2371
    27.0 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    39.5 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    46.5 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Ҡатындар - 25
    Süzlärneñ gomumi sanı 3762
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2283
    29.7 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    42.4 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    49.7 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Ҡатындар - 26
    Süzlärneñ gomumi sanı 3789
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2359
    28.7 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    41.5 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    47.6 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Ҡатындар - 27
    Süzlärneñ gomumi sanı 3829
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2289
    28.8 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    42.9 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    49.3 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Ҡатындар - 28
    Süzlärneñ gomumi sanı 3958
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2359
    27.2 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    39.8 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    47.3 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Ҡатындар - 29
    Süzlärneñ gomumi sanı 3793
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2355
    28.7 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    41.5 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    48.7 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Ҡатындар - 30
    Süzlärneñ gomumi sanı 3781
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2385
    26.9 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    39.7 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    46.1 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Ҡатындар - 31
    Süzlärneñ gomumi sanı 3683
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2300
    28.9 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    41.8 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    48.4 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Ҡатындар - 32
    Süzlärneñ gomumi sanı 3661
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2277
    28.5 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    40.6 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    47.0 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Ҡатындар - 33
    Süzlärneñ gomumi sanı 3689
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2373
    26.6 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    39.0 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    45.8 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Ҡатындар - 34
    Süzlärneñ gomumi sanı 3770
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2332
    28.9 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    41.3 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    47.8 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Ҡатындар - 35
    Süzlärneñ gomumi sanı 3719
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2275
    28.0 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    40.4 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    46.3 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Ҡатындар - 36
    Süzlärneñ gomumi sanı 3842
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2387
    26.3 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    38.0 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    44.6 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Ҡатындар - 37
    Süzlärneñ gomumi sanı 3873
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2315
    28.7 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    40.6 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    47.3 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Ҡатындар - 38
    Süzlärneñ gomumi sanı 3764
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2308
    29.5 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    42.8 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    48.5 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Ҡатындар - 39
    Süzlärneñ gomumi sanı 3841
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2428
    28.0 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    39.9 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    46.8 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Ҡатындар - 40
    Süzlärneñ gomumi sanı 3686
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2290
    27.4 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    39.2 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    45.6 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Ҡатындар - 41
    Süzlärneñ gomumi sanı 3746
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2400
    24.7 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    36.3 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    42.4 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Ҡатындар - 42
    Süzlärneñ gomumi sanı 3672
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2333
    27.3 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    39.5 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    46.5 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Ҡатындар - 43
    Süzlärneñ gomumi sanı 3810
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2373
    27.3 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    41.1 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    47.3 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Ҡатындар - 44
    Süzlärneñ gomumi sanı 3649
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2343
    27.8 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    40.8 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    47.2 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Ҡатындар - 45
    Süzlärneñ gomumi sanı 3785
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2343
    27.7 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    40.4 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    46.9 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Ҡатындар - 46
    Süzlärneñ gomumi sanı 3695
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2337
    26.3 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    38.4 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    44.6 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Ҡатындар - 47
    Süzlärneñ gomumi sanı 3569
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2217
    28.0 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    39.6 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    46.1 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Ҡатындар - 48
    Süzlärneñ gomumi sanı 3700
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2323
    28.6 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    41.0 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    47.2 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Ҡатындар - 49
    Süzlärneñ gomumi sanı 3907
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2426
    27.1 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    38.4 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    45.6 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Ҡатындар - 50
    Süzlärneñ gomumi sanı 3876
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2393
    28.6 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    42.1 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    49.5 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Ҡатындар - 51
    Süzlärneñ gomumi sanı 3844
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2418
    28.3 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    39.8 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    47.5 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Ҡатындар - 52
    Süzlärneñ gomumi sanı 3833
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2411
    27.7 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    39.7 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    46.2 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Ҡатындар - 53
    Süzlärneñ gomumi sanı 3790
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2351
    27.0 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    38.9 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    44.8 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Ҡатындар - 54
    Süzlärneñ gomumi sanı 3687
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2272
    26.9 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    38.1 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    44.8 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Ҡатындар - 55
    Süzlärneñ gomumi sanı 1981
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 1415
    31.2 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    43.8 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    50.1 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.