Latin

Ҡатындар - 26

Süzlärneñ gomumi sanı 3789
Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2359
28.7 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
41.5 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
47.6 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.

Кәбир менән баш ҡалалағы музейҙарға йөрөнөк. Яҡташ художниктарыбыҙ: Нестеров, Дәүләткилдиев, Лотфуллин, Домашниковтарҙың картиналарын ҡараныҡ. Уҡыған еренә лә тиҙ генә инеп сыҡтыҡ. Ғәжәп, башҡа студенттар ауылға ҡайтырға, ҡалала ҡалһа, тансы тип ашҡынып тора, ә бындағылар – оҫтаханала, кешегә күтәрелеп тә ҡарамай, һүрәт төшөрөү менән мәшғүл. Бер бүлмәләге бикле шкафтан асып алып, Кәбир яңы эштәрен өҫтәлгә теҙеп һалды. Гелән бер үк нәмәләр төшөрөлгән кеүексе: тибендәге аттар, малайҙар. Алты малай… Саҡ ҡына арыраҡ – тирмәләр, уларҙың уҡтары күккә олғашҡан, гүйә – боронғоноң сағылышылыр. Һыбай егеттәр… Офоҡ сигендә – уҡ-һаҙаҡ аҫҡан, башына торҡа кейгән яугирҙар, мираж әллә?.. Усаҡ тирәләп ултырышҡан олпат ирҙәр, уртала – ҡурайсы, алыҫтараҡ йылҡы көтөүе юшай… Бер ситтә – хәрбиҙәр, танкылар, күктә – самолеттар… Ҡорҙан йыраҡ түгел үҫкән тарбай имән япраҡтарына ырыу атамалары, тамғалары төшөрөлгән… Бәс! Йөҙ һыҙаттары оҡшаш һымаҡ таһа был төрлө быуын ир-егеттәренең? Аттар ҙа бер төҫтәрәк, ахырыһы, Толпарсыҡҡан күленән сыҡҡан Ҡола бейә тоҡомдары, араларында Күк юрға айырылып күҙгә ташлана! Кәбир миңә ҡарап-ҡарап торҙо ла, шатланып, көлөп ебәрҙе.

– Таныныңмы? Алты малай – беҙ ҙәһә: Сабир, Фатих, Әшрәф, Әхиәр, Харис һәм мин.

– Ә былары? – Рәссам дуҫымдың идеяһын аңлаһам да, һораған булдым – аңлатһын, күңеле булһын.

– Былары ла – беҙ, беҙҙең, ир-аттың, образы. Башҡорттар образы… Триптих яҙырға хыял итәм, уртаҡ сюжетҡа ҡоролған өс полотно йәғни.

– Аңлашыла. Дәртеңә – дарман, Кәбир. Ә мин ауылымдың, дан ауылдаштарымдың образдарын бәйән итергә уҡталам. Берәй ҡасан… – Мах бирмәйем үҙемсә, миңә лә ижад ят түгел, мин дә – хыяллы асыл, йәнәһе.

– Ҡағыҙға төшөрә бар. Тәьҫоратты сағыу сағында һынландырырға кәрәк, төҫө уңмаҫ борон.

– Мин художник түгел дәһә, уй-хис, киреһенсә, эсеңдә йөрөтөңкөрәһәң, баҙыҡлана һымаҡ. Әлләсе… Был юлы Кәбир үҙен тыныс тотто, Әнкәләр осонда осрашҡандағы кеүек ашҡынманы. Күҙҙәрендә илаһи сатҡылар балҡый ине, төшөндөм: ижад ялҡыны тоҡанған дуҫымдың йөрәгендә, буласаҡ триптих биләгән уның уй-хисен. Минең һынап ҡарап тороуымды һиҙеп, Кәбир, ғәйепле кешеләй, әйтеп ҡуйҙы: «Сублимация энергии, тип атай педагогыбыҙ бер тойғоноң, мәҫәлән, мөхәббәттең, икенсе, шундай уҡ көслө тойғоға, мәҫәлән, ижад ҡомарына әүерелеүен…»

Ҡышҡы сессия ҡыҫҡа ғына – ун көн. Шул ғына арала ла өҙөлөп һағындым тыуған яғымды. Оло юлда, автобустан төшкәс, ауылыма йөрәкһенеп ҡарап торҙом бер арый. Ҡылт итеп уйыма килде: батша әрмеһендә сирек быуат хеҙмәт иткән олатайҙар, илен-ерен һөйгән өсөн яуға күтәрелгән, йәнтөйәгенән ел дә килеп иҫмәҫ, ҡош та осоп етмәҫ тарафтарға һөргөндә башын һалған Салауаттар, үҙем ишетеп белгән Әдисәй бабай, күреп белгән Гөлбикә апайҙар нисек кенә сыҙаны икән юҡһыныу һағыштарына?! Мин әле әҙгә генә айырылып торғанмын, ә күкрәгемдә ҡайнаған хистәргә сәсәп йығылырҙаймын.

Ана, сөгөлдөр баҫыуы, көмөш еп менән нағышланған аҡ юрған ябынғандай, ҡышҡы сағыу ҡояш нурында ем-ем килеп балҡып ята. Әйтерһең, унда бер ҡасан да тир ҙә, ҡан да түгелмәгән, иреш-талаш булмаған, социалистик йөкләмәне үтәү өсөн көрәш уты янмаған, йәшенле йәйҙә йәндәр фиҙа ҡылынмаған. Фәрештә ҡанаты ғына ҡағылған был ергә, гүйә… Ә ниңә һуң күҙ алдыма ямғырҙа күшеккән, ирендәре күгәргән, батҡаҡҡа буялған «бисура»лар килә, ҡолағыма: «Бызмырламағыҙ, матур көндә эшләп ҡалығыҙ, понимаешь, бисәләр! Ҡар аҫтынан соҡорға итәһегеҙме ни свеклағыҙҙы, черт возьми!» – тигән ауаз сағыла? Күргәс ни, ишеткәс ни… Уф, ҡыуанысым баллы ғына ине, әрем тәме ҡушылды. Хәйер, был – тәбиғи, гелән һөйөнөп-көлөп, шаталаҡланып ғүмер кисерергә әҙерләнеп, шуға ышанып йөрөгән кеше мин түгел. Тормош ҡатмарлы, нисек кенә уны оторға, үҙеңсә борорға тырышма, ул үҙе һине бер килеп һемәйтәсәк – ололар шулай ти ҙәһә. Әлеге лә баяғы, тишек шоманға ултыртасаҡ, тип тә ебәрәләр. Өйрөлтөп, зыр әйләндереп тау түбәненә төшөрөп ырғытыуы етмәгән, тишек булғас, тағы нишләтә икән уныһы?!

Толпарлы ҡышҡы һиллектә ойоп-наҙланып ятҡан кеүек күренһә лә, донъя уны үҙенең ҡуласаһында әйләндереүҙән туҡтамаған, әлбиттә. Сафура һылыуыбыҙ Надымдағы бер нефтсегә кейәүгә сыҡҡан, үҙебеҙҙең яҡтыҡы, ти, Күгәрсен районынан. Ҡыҙ яғындағы туйҙа, имеш, был кейәүенә «күгәрсенем» тип әйткән Мөслимә апай, “кейәү жаным”ды онотҡан, йәнәһе. Уйлап сығарғандар инде, ҡыҙыҡ өсөн, апайҙың йомшаҡ телле түгеллегенә кинәйәләүҙәре. Биғәйбә. Тағы әллә күпме эреле-ваҡлы ваҡиғалар күстәрелгән шул ике арала. Аҡман Ҡара ағайҙың ҡатыны игеҙ малай тапҡан. Ете айлыҡ булып тыуғандар, мандып ҡына китһендәрсе. Ағайҙың түбәһе күккә тейгәндер. «Бер арба бумала баш тейәп бесәнгә китте берәү. Кем ул?» – тип йомаҡ әйтешә ине әтеү бала-саға. Кемдән ишетәләр – ололарҙан. Аҡман Ҡара – үҙе лә ҡушамат, “Һигеҙ ҡыҙлы Аҡман Ҡара” тип тә өҫтәп ебәрәләр. Уныһын, Фәйрүзә улын күрһәтеп киткәс, ҡуйып торғайнылар. Һәм бына – собханалла – ике малай! Арсены менән – өсәү, өс таған. Ысын булһа, йөклө сағында Аҡман Ҡараның ҡатыны әйткән, ти: малай тыуһа, теге урыҫ улыңды ла таныйым, беҙҙекенә ағай кәрәк тәһә, тип. Әй, был Толпарлының теле, телеп һала. Үҙенсә ауылдың Арсенды үҙ итеүе, һыйындырырға теләүелер.

26

Әсмә ниҙәр күстәрә, Артуры ни хәлдәлер? Рауил ағай Тубылға ҡайтып киткән, Суфия апай һаман күтәрелә алмай икән – ҡыҙҙары телеграмма һуҡҡан. Әшрәф МТС-та ремонт эшендә булған, ике аҙна бармаған Айыусыға. Минең ҡайтҡанды ишетеп, үҙе инеп сыҡты, иртәгә таң менән Саҡмайылғаға юлды таҙартам, бер ыңғайҙа Әсмәләргә лә һуғылам, эйәрәһеңме, ти. Иртәнән һуңға – мәктәпкә, шул арала барып ҡалайым тип, уның тәҡдименә һөйөнөп риза булдым.

Аҙна буйы ҡутарып ҡар яуған. Саҡмайылға юлын көрт баҫҡан, ат егеп тә үтерлек түгел, малҡай ҡорһағынан батып йонсоясаҡ. Бер эҙ юҡ, Әшрәфте көткәндәр. Һәм бына киләбеҙ, океанда боҙ ярып барған карап шикелле (әйтерһең, күргәнмен ул ледоколды). Ярай ҙа юл күтәртеп һалынған, ҡар ике яҡҡа аҫҡа ишелеп төшөп тора, бер урында ғына, соҡорораҡ ерҙә, алдыбыҙға ҡабат өйөлөп бер итте. Әле алға ынтылып, әле артҡа сигенеп хитлана торғас, саҡ йырып сыҡтыҡ.

Саҡмайылғала Хәтимә апайҙарға инеп хәл белешеп сыҡтыҡ. Әсмә бында кисә төштән һуң килеп киткән икән, килмәй сараһы булмағандыр. Лавканан күп итеп шырпы, мылтыҡ яһауы, бер нисә ҡапҡан алған. Айыусы яғына ашыҡтыҡ. Күңелгә шом һарылдысы?

– Кеше әҙәйгәс, ауылға йыртҡыстар йылыша башлаған микән? – Минең дә уйлап торғанды әйтте Әшрәф. – Күр, бәләкәй сана эҙе!

Әхирәтем бата-сума атлаған. Нишләп ҡалтағай кеймәгән? Килгән эҙенә генә баҫып ҡайтҡан, урман ҡыҙы бит, ҡағиҙәне белә: шулай итһә, атлауы еңелерәк, аҙашмай ҙа. Бульдозер көрәге, шул эҙҙәрҙе умырып алып, ҡарҙы ике яҡҡа осороп бара. Мин тәҙрәнән тирә-яҡҡа ҡарап һоҡланып киләм. Трактор ҡапыл туҡтағас, һиҫкәнеп ҡуйҙым.

Сана юлы юҡҡа сыҡҡан? Аптырап, ҡурҡынып, икебеҙ ҙә кабинанан һикереп төштөк. Төштөк тә билдән ҡарға сумдыҡ. Әшрәф Әсмәнең эҙҙәренә, үлсәгәндәй, аяғын тығып ҡараны ла: «Санаһын арҡаһына артмаҡлаған: ҡар тәрәнгәрәк өңөлгән, йөк күтәреп атлағас»,– тине.

Яңынан ҡуҙғалдыҡ. Ауылға күп булһа ярты саҡрымлап ҡалғандыр, эҙҙәренә әллә нимә булды – бер урында өйөрөлгәнме әхирәтем, ятып аунағанмы әллә?! Тракторҙы туҡтатып, был юлы моторын да һүндереп, тағы ҡарға һикерҙек. Тирә-яҡҡа ҡолаҡ һалдыҡ – тып-тын. Әшрәф муйынын борғолап ҡына ҡаранып тора ине, ҡапыл бөтә кәүҙәһе менән һул яҡҡа боролдо ла ике ҡулын алға һондо, йөҙө ағарынып китте. Йә, Хоҙай! Унда, йыуан ҡороған ағас төбөндә, күбәләй булып бер ҙур, ялбыр януар ята. Айыу! Эргә-тирәһенә ҡан сәсрәгән, кәүҙәһенең аҫтындағы ҡар, йылы ҡанғалыр, ирегән дә ҡабат ҡатҡан, киртләсләнеп ҡыҙарып ҡатҡан. Үлгән, ахырыһы, йыртҡыс. Әшрәф менән ымлашып ҡына һөйләшәбеҙ: урманды шомло тынлыҡ солғаған, тауыш бирһәң, һил тертләр ҙә өҫтөңә ҡолар кеүек. Айыуҙың янына уҡ барып тыңланыҡ – тыны юҡ. Бер тәпәйенә нимәлер эләккән – ҡапҡан даһа. Ҡайҙа ҡарама, һындырылған ҡоро ботаҡтар күренә, ҡайһылары яртылаш утта яндырылған кеүек. Бәс, ағас төбөндә, ҡапылда иғтибар итмәгәнбеҙ, бәләкәй сана ла тәгәрәп ята. Йөгө юҡ. Ағастың олонон кемдер умырып-умырып һыҙырған. Кем булһын, бынау айыуҙыр. Был ағас ҡарағай, буғай? Һөйләшеп ҡуйғандай, Әшрәф менән икебеҙ ҙә, башыбыҙҙы күтәреп, өҫкә ҡараныҡ. Ҡараныҡ та бағаналай ҡаттыҡ та ҡалдыҡ. Әсмәбеҙ ошо ғәләмәт бейек ағастың урта төшөндә, аяҡтарын һәлендереп, иҫ белмәй ултыра! Әллә йоҡлап киткән, әллә... Үҙен ултырған ботағына ҡуша бау менән уратып бәйләгән дә.

– Әсмә! – тип өндәштем шым ғына. – Ҡымшанмай ҙа. – Аська, ҡыҙый, үлдеңме әллә?! – тип ҡысҡырып илап ебәрҙем ахырҙа.

– Үлмәнемсе! Төн буйы ағас башында, айыу кире терелмәҫме, тип аңдып ултырҙым, ҡурҡып… – Ул арала Әшрәф маймыл йәһәтлеге менән Әсмә эргәһенә үрмәләп менеп тә китте.

Ағастан төшкәс, Әсмәне һәрмәп-ҡапшап ҡарайбыҙ: туңмаған да, имгәнмәгән дә. Кейеме тотош йәнлек тиреһенән тегелгән бит уның, шул һаҡлағандыр. Унан, ҡымшанмай тик кенә ултырмаған, айыуҙы өркөтәм тип, буйы еткән ваҡ ботаҡтарҙы һындырғанын һындырып, һынмағанын билендәге ыҡсым ғына балтаһы менән сабып алып, шырпы һыҙып яндырып булашҡан. Таң атып, ҡояш йылына башлағас, мәлйерәп йоҡлап киткән.

Күҙ алдыма хәтәр, үлемесле алыш килеп баҫа… Ҡалын ҡарҙан аяҡтарын көскә тартып сығарып атлап, сана һөйрәп Әсмә килә. Юлдың бер яғы киҫелгән делянка урынына ҡалҡҡан ваҡ ҡыуаҡлыҡтар менән ҡапланған, икенсе яғында – ҡара урман. Урман ауыҙында – һирәк-һаяҡ ҡарағай, ярыш ҡына яҫы энәле ике аҡ шыршы ултыра, оҙонса тубырсыҡтары менән күҙҙе әүрәтеп; урта төштә ҡороған ағас һерәйеп ҡалҡҡан; артабан – шау ҡайынлыҡ. Бына бер мәл ҡыуаҡлыҡ яғынан иҙә баҫып килгән эре йыртҡысты шәйләп ҡалды ҡыҙҙың сос ҡолағы. Ҡараһа, ҡыуаҡтарҙы аймап, дәү айыу яҡынлаша, бына-бына юлға килеп сығасаҡ. Ҡыҙ яҡындараҡ торған ҡороған ағас яғына ашыҡты, санаһын елкәһенән төшөрөп, ҡапҡандарҙы ҡороп, алғараҡ ырғытҡыланы ла, һунар бысағын тотоп, йыртҡысҡа ҡаршы торорға әҙерләнде. Ҡасып ҡотола алмаясаҡ таһа. Уныһы, күҙенә аҡ-ҡара күренмәй, ҡарҙы гөрөп, һаман алға ынтыла. Һыуҙа йөҙгәндәй, ҡорһағы менән ятып, аяҡтары менән ишеп, юлды аша сыҡҡан да инде. Шул саҡ бер ҡапҡан алғы тәпәйен ҡаптырып та алды. Айыу ыңғырашып, сүкәйеп ултырҙы ла яралы тәпәйен яларға тотондо… Әсмә белеп тора: хәҙер тайыш табан ер йыртып үкереп ебәрәсәк тә үс алырға ташланасаҡ. Шуға әле, януар һыҙланыуҙан шаңҡып ҡалған бер минутлыҡ арауыҡта, үҙенә һөжүм итергә кәрәк! Һәм ул һеләүһен етеҙлеге менән айыуҙың арҡаһына һикерҙе, уң ҡулы менән елкәһенән матҡып йәбеште лә, һул ҡулына ҡыҫып тотҡан бысаҡты ҡырҡа һелтәп, тегенең ҡалаҡ һөйәге аҫтына батырҙы – йөрәгенә генә. Бына ҡасан кәрәкте уға атаһы менән һунар йөрөү, таһыл отоу, урман хикәйәттәрен тыңлау.

– Эйе, – тине Әсмә, минең күҙаллап кисереп торған урындан ғына тотоп алып. – Әлдә атайым эйәртеп йөрөткән үҙе менән, юҡһа һәләк итер ине бынау шатун. Ҡышын айыуҙар табан майын имеп өңөндә йоҡлап ята лаһа, быны, моғайын, берәйһе мәлһеҙ ҡужғытҡан, уятҡан. Әллә ҡайҙарҙан килеп сыға беҙҙең урманға мылтыҡ аҫҡан кешеләр, яңыраҡ та йөрөгәндәр, күрше бабайҙарҙа ҡунып киткәндәр. Айыу тиреһе юҡмы һеҙҙә, тип белешкәндәр. Береһе һораған, айыу ҡасан балалай, тип. Бабай һунарсы бит инде, әйткән: ҡуҙғатмағыҙ, әле улар балаламаған, тайлаҡтары менән бер өңдә йоҡлап яталар, тигән…

– Тайлаҡтары?

Бер йәшлек балалары инде, йәй еткәс, уларын айыралар. – Әсмә үҙе, бысағын ялт-йолт килтереп, айыуҙың тиреһен тунай, үҙе шулай теҙеп һөйләй. Уға ярҙамлашып мәж килгән Әшрәфтең дә ара-тирә тауышы сыға:

– Нишләп һуң сыҡтың юлға, хәүефле бит? Ҡалтағайың ҡайҙа?

– Һынды бит ҡалтағайым, аҙна элек кенә, яңыһын эшләтергә өлгөрмәнем. Ҡайтып етә инем, бынау мөстән юлымды бүлде.

– Түшкәһен алайыҡмы?

– Юҡ, кәрәкмәй. Таң атҡансы ыңғырашты меҫкен, яңыраҡ ҡына йән бирҙе, шикелле, һыуынып та өлгөрмәгән, күрәһең дәһә, тиреһе еңел тунала. Уның итен нисек ашамаҡ?

– Ярар.

Әшрәфтең тауышы ҡәҙимгесә яңғыраны был юлы. Шул тиклем тетрәнгән, Әсмә өсөн борсолған, саҡ тынысланып килә егет. Уларҙың килешле генә итеп эш башҡарыуын ҡарап торҙом да тағы үкенеп алдым: бер-береһенә иш булырға ине лә ошо икәүгә, их.

Ниһайәт, Айыусыға барып еттек. Әсмәнең иҫән ҡайтыуыналыр, әбекәйҙәр илашып алды. Бабай айыу тиреһен ҡараштырҙы. Артур иһә коляскаһында битараф ҡиәфәтендә ултыра бирҙе...

– Трофей эләктергәнһегеҙ, малатса, – тине ҡарт һунарсы. – Бик әйбәт туналмаған, иләп булыр микән? Туңғандыр шул, төн былай үтә һыуыҡ булманы, ана, әбейҙәрем дә өшөмәне, таң атҡансы ҡапҡа төбөндә Саҡмайылға юлын күҙәтеп баҫып торҙоҡ. Ауыл осона сығып аңдығайным, һин һуңға ҡалғас, ҡыҙым. Эңерҙә әллә ниндәй ут осҡондарын да күргәндәй булдым. Мылтыҡ аттым даһа, ишетмәнеңме? Бүре-фәләнгә юлыҡһаң, өркөтәйем тигәйнем.

– Ишеттем, олатай, бүре түгел, айыу баҫты юлымды, шатун айыу. Әбейҙәрем, тиһеңме?

– Ике әбейле булдым һин ҡайтҡансы. Үҙемдеке, ҡышҡылыҡҡа беҙгә күс, утын бөтөрөп ултырма, тип күрше ҡарсыҡты етәкләгән дә килтергән. Күк мунсағым кемдәлер, минең күңелем шундалыр, тип йөрөйөммө хәҙер һеҙҙең арағыҙҙа, тиһәм, йылмайышҡан булалар.

– Ниндәй күк мунсаҡ ул? – Ҡыҙыҡһынып китеүемә бабай, кеткелдәп көлә-көлә, сәй артында һөйләрмен, тип кисектереп ҡуйҙы. Аҙағыраҡ, алдыбыҙға ҡыш уртаһында танһыҡ мәтрүшкә еҫтәре бөркөп торған ҡайнар сәй яһалған сынаяҡтар, әле генә майлы табала шажылдаған ҡоймаҡтар ҡуйылғас, вәғәҙәһен иҫләп, бәйән итеп тә ҡуйҙы:

– Борон бер байҙың – мулламы, сауҙагәрме шунда – өсмө, бишме ҡатыны булған, ти. Никах шарты буйынса, ир кеше ҡатындарын тиң күрергә, һәр ҡайһыһының һәр яҡлап күңелен күрергә бурыслы: ризыҡҡа, кейем-һалымға мохтажлыҡ кисертмәҫкә, сиратты боҙмаҫҡа.

– Сиратты?! – Әсмә менән икәүебеҙ бер юлы һорап ҡуйҙыҡ. Әшрәф мут ҡына көлөмһөрәп алды.

– Эйе, сират. Һәр ҡатындың тәғәйенле төнө билдәләнә, ире менән бергә уҙғарырға. Әммә ҡатын-ҡыҙ иркәләүгә һис туймай, үҙе генә берҙән-бер булырға теләй. Теге бай мут булған, күрәһең, яйын тапҡан ҡатындарын нисек бәхәсләштереп йөрөтмәҫкә. Бөтәһенә лә бер иштән күк төймәле матур мунсаҡ бүләк итә лә һәр ҡайһыһына: “Был тик һиңә генә, көндәштәрең күрмәһен-белмәһен, мин яныңа килгәндә генә, минең өсөн генә таҡ уны, бәғрем!”– тип юхалай. Тегеләр шулай итә лә. Ә бай, хәйләкәр, көндөҙҙәрен, барыһы ла бергә саҡта, көйләп алғылай икән: «Күк мунсағым кемдәлер, минең күңелем шундалыр…»

Был мәрәкәлә ҙур ғына фәһем ятҡанын һиҙемләмәнем түгел, әммә туҡталып уйланырға форсат булмағас, оҙонайғандан-оҙоная барған хәтер ебенә төйөн төйнәп ҡуйыу менән сикләндем. Әсмә күршеләренә бөгәсә төндә башынан үткәндәрҙе мәғлүм итте. Әллә ҡабаттан ишеткәнгә, үтә лә ҡот осҡос тойолманы әхирәтемдең шатун айыу менән алышы. Уның урынында мин булһам, иҫән ҡала алмаҫ инем... Ҡалтыранып ҡуйҙым...

– Уйлағайным да, бер-бер бәләгә тарығандыр был бала, тип. – Бабай һүҙен бөгөнгөгә күсерҙе. – Саҡмайылғала ҡуна ҡалаһың юҡ, уны ҡалдырып, – тигән ыңғайына коляскалағы Артур яғына ымланы. Ярабби! Егеттең яңағынан йылтырап йәш тәгәрәй. Әллә аңлап ултыра? Инерле-сығырлы булғас, бер ингәнендә кире сығып китмәҫ тә ҡуйыр, бәлки, зиһене? Тик…Үҙ хәленә төшөнһә, йөрәге күтәрерме?!




    •  




Эйе, зырлап әйләнә донъя ҡуласаһы. Әллә, мин үҫкәс, тиҙлектәр үҙгәрҙе, шәбәйҙе? Хәҙер гәзиттәр ҙә һәр күрһәткесте әллә ҡасанғы, беҙҙең быуын күреп белмәгән 1913 йыл менән сағыштыралар ҙа һушты алалар: комбайн етештереү әлеге көндә 60-лаған тапҡырға артҡан, ти. Ул саҡта булмаған даһа комбайндар? Ҡләсәйемдәр шыбағас менән һуҡҡансы игенде.

Һуғыш осоронда «һатлыҡ йән халыҡтар» иҫәбендә Ҡаҙағстанға, Уралға, Себергә һөрөлгән Ҡырым татарҙарына иленә ҡайтырға рөхсәт ителгән икән, шуны Татар әбекәй ишетеп ҡалған, радиоһын, ғәҙәтенсә, көнөн-төнөн туҡтатмай бит ул. Мең хәбәр араһынан ҡолағы үҙенә ҡағылғанын тотоп ҡалған, йә, Ватаны лаһа, йәнтөйәге. Минең янға, мәктәпкә үк, килеп еткән, шул яңылыҡҡа йөрәге сыҙамай. «Юк, кайтмыйм, хәзер анда кемем бар… Әдисәемне ташлап китмим», – ти, үҙе моңһоу.

Ә күңелгә иң хуп килгәне – армиялағы хеҙмәттең ике йылға ҡалдырылыуы. Их, минең тиҫтерҙәремә эләкмәне был. Ярай инде, иҫән йөрөһөндәр, киләһе көҙгә ҡайтып та төшәсәктәр.

Шәхси тормошомда булған ваҡиғалар шул арауыҡта йылт-йылт итеп үтеп тора. Таллыла һеңлем тыуҙы – әсә бер, ата башҡа. Исемен Наҙгөл тип ататтылар – мәғәнәһе үҙенән үҙе аңлашыла. Свердловскиҙа тыуған Мәйсәрә туғанымды ла күрҙем – ата бер, әсә башҡа.

Пионер бүлмәһенә үҙгәрештәр индерҙем. Брежневтың портреты күптән, миңәсә үк элеп ҡуйылғайны, тик бәләкәйерәк ине: «Герой пионерҙар» тигән стендтағы һүрәттәр уныҡынан ҙурыраҡ – килешмәй ҙәһә. Район китап магазинында Леонид Ильичтың ялтырап торған олпат һүрәтен һатып алғайным. Шуны иң түргә элеп ҡуйҙым. Герой пионерҙар араһындағы Павлик Морозовҡа – беҙҙең дружина уның исемен йөрөтә – оҙаҡ ҡарап торҙом. Шул баланы йәлләйем ниңәлер. Атаңды ла дошман күреп булалыр шул?

Шыйыҡмын әле, йомшаҡмын. Тарихты тәрәнерәк буйларға тыным-тәжрибәм етмәй. Мөхәббәт офоҡтарына осорға талпынған ҡанаттарым бәйле-бығаулы. Мөхәббәт ҡанаттары… ихтыярым менән бығаулайым бит уларҙы. Ниңә?! Ниңә мин, Әсмә йә Мәүлиҙә кеүек, бер күреүҙән ғашиҡ була алмайым? Бер һөйгәнем өсөн, Әсмә кеүек, ғүмеремде бөткән ауылға, бөлгән егеткә бағышларға, Мәүлиҙә кеүек, сит республикаға сығып китергә йөрьәт иттерә алырлыҡ фиҙакәр хис мине лә урап үтмәһен ине! Мәүлиҙәһе – Мәүлиҙә инде, уның хәле түҙерлек, минең дә ҡулымдан килерҙәй, бер ҡараһаң. Ә бына Әсмә була алмауым – хаҡтыр. Әхирәтемдең халәтен үҙ ҡәлбемә индереп ҡарайым да, сыҙамай, илап ебәрәм. Ул сыҙай. Шулай ҡаһарман йөрәкле Әсмә, шулай тоғро, шулай берәгәй! Асылымда уяулығын юғалтмаған “үҙемдәр”ҙең береһе (адвокаты) шундуҡ баш күтәрә. Нурияның күңеле лә саф, хыянатсыл түгел, ваҡсыл ниәттәр менән сыбарланмаған, ти. Йәнгә рәхәт булып китә.

Һирәкләп минең янға Әмин абый инеп сыға, Мәүлиҙәне һағынам, һине күрһәм, уны күргәндәй булам, ти. Бер ингәнендә абый әлеге лә баяғы сәйәсәт хаҡында һорау биреп йөҙәтте:

– “Правда”ны алдыраһығыҙмы һаман?

– Өләсәйемә яҙҙыралар ҙаһа,– тинем.

– Уҡыйһыңмы һуң?

– Уҡыйымсы. Үҙем “Ленинсе”не алдырам.

– Йә, нимәләр белдең, һөйләп ебәр?

Тыңлаусан уҡыусылай, уҡытыусыма яуап бирә башланым:

– Мамай курганындағы “Родина-мать” мемориаль комплексы хаҡында йыш яҙалар, фотоһын баҫалар. Шунда пионерҙарҙы экскурсияға алып барырға ине, Сәкинә апа ни тиер? Нью-Йорктағы Азатлыҡ статуяһынан ике ярым тапҡырға бейегерәк икән беҙҙең һәйкәл – ҡылыс тотоп торған Әсә һыны. Бейеклеге 52 метр, ҡылысының оҙонлоғо ғына 33 метр. Күҙ алдына килтереп ҡарағайным: Шәрифә апайым йәшәгән 5 ҡатлы йорттоң бейеклеге яҡынса 13-14 метр, ти, тимәк, һәйкәл шунан дүртләтә бейегерәк!

– “Ватан-Әсә” тип әйт әле, башҡортсалап. – Абый шулай тине лә өҫтәп ҡуйҙы: – Вучетич һәйкәлдәрҙе иҫ киткес итеп ҡоя инде ул. Волга – Дон каналындағы Сталин һәйкәленә, кителенең погонына, «Москвич» машинаһын мендереп ултыртып булыр ине, тип һөйләй торғайны күргән кешеләр. ГДР-ҙа, Трептов-парк тигән урында, совет һалдатына ҡуйылған һәйкәл дә – шул скульпторҙың эше.

– Һүрәтен күргәнем бар: һалдаттың бер ҡулында – дәү ҡылыс, икенсеһендә – ҡыҙ бала.

– Ул һәйкәлде барып күреүең шикле, ә “Ватан-Әсә” янына, моғайын, барырһың. РОНО-нан фарман килгән уҡыу алдынғылары исемлеген бирергә, шунда экскурсия ойоштороласаҡ икән.

– Трептов-паркты Сабир күргән, хатында яҙғайны.

– Берлин стенаһы тураһында әйткәнме?

– Әйткән.

– Бер халыҡты икегә айырған стена… Урталай сабып өҙҙөләр йыландың кәүҙәһен, бер уйлаһаң. Ә икенсе уйлаһаң, унда ла әҙәм балалары яҙмышы… Йә, тағы нимәләр яҙа “Правда?”

– Абый, үҙең дә уҡыйһың инде?

– Уҡыйым, мин бит – агитатор, әттәгенәһе. Һинең йәш башыңда нимәләр урала икән, шуны белгем килә әле. Йә?

– Ҡалаларҙа биш көнлөк эш аҙнаһына күсеүҙе йыш телгә алалар, уныһын беҙҙең гәзиттәр ҙә сурыта. Төҫлө телевизорҙар сыҡҡан, беҙ күрмәгәс тә…

– Ә КГБ, Андропов тураһында төптө дөрөҫөн яҙмайҙар! – Абый йәне көйөп һөйләргә тотондо. – Андроповты Политбюро ағзаһы иттеләр, Сталин заманындағы Берия һымаҡ. Брежнев үҙе матур итеп йылмайып ҡына ултыра ла ул… – Ручкаһы ҡулында булған икән, шул тәгәрәп иҙән ярығынан баҙға төшөп китте: – Сволочь! – тине абый. – Тап хәҙер ул ручканы!

– Мәүлиҙәнән хат киләме? – тигән булдым, һүҙ юҡта һүҙ итеп.

– Уныһын, ана, Рабиға апайыңдан һора ,– тине лә китеп барҙы. – Математика олимпиадаһы тора алда, хыт шул яҡшылығы бар был осорҙоң,– тигәне коридорҙан ишетелде.

Эштән һуң тура ҡартәсәйемә йүнәлдем, күңелем болоҡһоһа, уны күрмәй түҙмәйем. Барып еткәнсе әллә күпме уйҙар уралып өлгөрҙө башымда: әлдә ошо Әмин абый тарих уҡытмай, балаларҙың мейеһен бутап бөтөрөр ине микән? Бына лаһа, илдәге хәлдәр тәңгәлендә ҡаршылыҡлы фекерҙәр төйнәп китеп барам. Артабан күрермен: хаҡлымы абый, юҡмы – мейемә ойотҡо һалынды бит.

Һәр төбәктә беҙҙең Әмин абый кеүек кешеләр барҙыр, моғайын, тигән һығымтаға килдем ахырҙа. Тап шундайҙар арҡаһында, улар йоғонтоһонда халыҡтың күҙе асыҡ, ҡолағы тишек, танауы еҫ һиҙәлер? Ышанмайыраҡ тыңлаһалар ҙа, хәтерҙәренә киртеп ҡуялар, аңдарын йоҡлатмайҙар.

Килеремде алдан белгәндәй, ҡартәсәйем түр һикеһендә тәҙрәнән ҡарап ҡына ултыра икән, зыңҡылдатып быялаға сиртте. Ингәс тә күҙемә салынды: өҫтәлдә асылған посылка йәшниге тора.

– Атайың һалған, асып ҡара әле, ҡолоҡасым, һиңә лә әйбер бар, – тине ҡартәсәйем. Үҙе, бара һалып, электр сәйнүген тоҡандырҙы. – Рәхмәт төшкөрө, Баязитым килтергәйне ошоно, анау юлы, рәхәтен күрәм дәһә, тиҙүк шажлатып ҡайнатып бирә сәйҙе, – тип һамаҡланы. Ә мин шул «анау юлы» тәүләп күргән һеңлем Мәйсәрәне иҫләнем: ҡараҡай ғына остоҡай ҡыҙыҡай, ике йәштә генә, белмәгәне юҡ үҙенең. «Ап-пай, Нур-ра ап-пай!» – тине лә, йүгереп килеп, итәгемә йәбеште. Йөрәкһенеп күтәреп алдым туғанымды! Ҡара күҙле, йәмшек танаулы – минең бәләкәй сағым инде торғаны. (Танауы төҙәйер, ә күҙенең төҫө үҙгәрмәҫ – бер Камилға ғына күскән атайымдың күрән япрағылай ҡарағусҡыл- йәшел күҙҙәренең төҫө.) Күкрәгемә ҡыҫтым Мәйсәрәне, сәстәрен танһыҡлап еҫкәнем. Ҡыланманым, йөрәгем ҡушҡанға буйһондом. Һәм бына – ҡартәсәйем атайымдың исемен телгә алыу менән, иң тәүҙә шул сабый күҙ алдыма килде, һағыныу тойғоһо үҙен ап-асыҡ белдерҙе. Һағыныуҙың ни икәнен генә айырам… Атайым һирәк булһа ла ҡайтҡылап йөрөгәс, унда әллә ни үҙгәреш күрмәнем, күҙҙәрендә әүәл шәйләнгән бойоҡ ҡараш юғалғайны – шул ғына. Ә теге апай, Мәйсәрәнең әсәһе, иҫтә лә ҡалмаған. Буйсан ғына, ҡуңыр йөҙлө ине шикелле. Хәйер, кем ул миңә – хәтергә һеңдереп торорға?!

Посылка йәшниген асып ҡараным да аһ иттем: арыш араһында үҫкән зәңгәр сәскә төҫөндәге костюм даһа, тап минең үлсәм. Кримплин тигән иң кәттә тауарҙан тегелгән. Кейеп ҡарағайным – тап-таман. И, атаҡайым, ҡайһылай ҡыуандырҙың мине, бындай затлы кейем ауылда бер үҙемдә генә хәҙер. Ҡалала эшләгән ҡыҙҙар былтырлы-быйыллы кейеп ҡайтҡыланылар ундай күлдәк-фәләнде, улар ни килделәр ҙә киттеләр. Ә Толпарлыла – мин беренсе! Кримплинды үтекләйһе түгел, йыуып эләһең дә, кипкәс, кейеп тә алаһың. Үҙенең матурлығы, килешеүе, уф! Яңы өйгә ҡайта һалып, өләсәйемдең ҙур көҙгөһөнән ҡарай һалайым!

Ишекте асмаҫ элек үк ишетеп киләм: Яңы өйҙә Камила пластинка уйната, үҙе ҡушылып йырлай: «Черный кот за углом…» Ара-тирә башҡортсалап та ебәрә: “Ҡап-ҡара, бес-бесәй…” – тип. Танса тиһәң, уны ҡуш. Эйе шул, манма тиргә батып бейеп йөрөй. Твисты һалдыра, чарлстонды ла килештерә. Тау араһында ятҡан Толпарлыға ла һайт тигәнсе килеп етә шул модаһы ла… Пластинка уйнатҡысы ла булған радиоалғысты бер ҡайтҡанында атайым алып биргәйне, ә пластинкаһы, әлбиттә, Динис туғанымдың сослоғо арҡаһында – әлеге лә баяғы “итәк аҫтынан” эләктергән. Ул ниндәй итәктер – бөтә дефицит әйбер: кейеме лә, пластинкаһы ла, хатта йорт йыһазы менән һауыт-һаба ла шуның аҫтында?

Фариза еңгәмдең улы килеп китте Ҡаҙағстандан. Тәүләп килде, бер үҙе генә. Әсәһенең матур йәшәүен күреп һөйөнгән, икенсе юлы ғаиләмде лә эйәртәм, киленеңде, ейәнеңде күрһәтәм, тигән. Ошоғаса сителеп йөрөүен нисек аңлатҡандыр? Хат яҙыуын яҙа ине ул, беләм уныһын. Тик нисек түҙмәк әсәңде шунса ғүмерҙәр күрмәйенсә?! Сит-ят иргә бауланып, сит-ят ергә сығып китте, мине ҡартайған өләсәйемә ташлап, тип үпкә тотоп йөрөгәнме? Хәҙер, аҡыл кергәс, донъяның әсеһен-сөсөһөн татығас, аңларға, ғәфү итергә көс тапҡан микән үҙендә?

Менәүәрә менән Динис ҡышҡы каникулда бөтә ауылдың күҙ алдында урам буйлап ҡултыҡлашып йөрөнөләр. Аҡназар ағайҙың ҡыҙы Миңзифа, былтыр мәктәпте тамамлап, Әсмә уҡыған кулинария курсына ингәйне, үҙебеҙгә эшкә ҡайтасаҡ, ти. (Мәктәп эргәһендә интернат, унда ашхана асылды – күрше ауылдарҙан йөрөп түгел, ә «ятып уҡыйҙар» хәҙер, Шырмый Ихсан ағай әйтмешләй.) Шул Миңзифа үҙенең Әшрәфкә күҙе төшөүен юрамал фаш итте, халыҡ быларҙы «кейәү менән кәләш» тип һөйләп сығарҙы ахырҙа. Мәктәптә уҡығанында уҡ баҫыуға барып етә ине хатта, егетте күрергә тип. Хәҙер ҙә аҙна һайын ҡайта, ҡайтҡан һайын Әшрәфтән бер тотам ҡалмай, ҡыш уныһы гараж тирәһендә, ремонтта бит инде – шунда урала. Улай ҙа әрһеҙ ҡыҙ булыр икән. Әшрәфтең күҙен дә астырмайҙар, «рәйес кейәүе» тип үсектерәләр. Дуҫымдың ҡылын тартып ҡарағайным: «Бәйләнде бит, дегәнәк кеүек йәбеште, үлтерәйемме ни?!» – тисе…

Әйләнә ҡуласа, әйләнә... Сабир ГДР-ҙан хәрби хеҙмәттән комиссияланып ҡайтып төштө. Яраланған икән, тигән хәбәр таралды башта ауылда. Ҡот осто, һуғыш тауышы ишетелмәй ҙәһә? Баҡһаң, ошолай булған ысыны: өс хеҙмәттәше менән увольнениеға сыҡҡан, шунда, бер магазин янынан үтешләй, күреп ҡалғандар: юлдан юғары тиҙлектә машина елә, ә бер кескәй ҡыҙсыҡ тротуарҙан төшөп бара. Атаһы ҡайҙа, әсәһе ни ҡарай, тип уйлап торорға ваҡыт юҡ – Сабир баланы ҡотҡарырға атылған, иптәштәре ҡаушап торған арала. Шундай бит ул беҙҙең Сабир! Ҡыҙсыҡтың беләгенән тотоп алып, тротуарға сығарып өлгөргән, тик үҙен теге машина бәреп үткән, уң аяғына тейгән. Әлдә генә врачтары көслө икән, аяғын киҫмәй, йолоп ҡалғандар – тубығынан бөгөлмәй, ти, әммә үҙенеке, протез түгел. Күпмелер ваҡыттан бөтөнләй йүнәлеп тә китер, бәлки, медицина алға бара лаһа. Егет үҙе һыр бирмәй әлдә. Педучилищела уға, башланғыс синыфтар уҡытыуҙан тыш, физкультура, йыр һәм музыка, рәсем дәрестәре алып барырға таныҡлыҡ та биргәндәр, иң теләгәнен – физкультураны уҡыта алмай мәгәр хәҙер. Сәкинә апа әйткән, йыр, рәсем буйынса белгес юҡ, кем тура килһә, шуға өҫтәп йәбештерә инек дәрестәрҙе, хәҙер һин уҡытырһың, тип. Баянда шәп уйнай Сабир. Балаларҙы нота грамотаһына өйрәтәсәкмен, тип дәртләнә.

Герой булып ҡайтҡан егетебеҙ, бер ҡараһаң. Район гәзитендә генә түгел, өлкә матбуғатында ла уның хаҡында яҙып сыҡтылар. Трептов паркындағы теге мөһабәт һәйкәл фонында төшкән фотоһын баҫтылар, бөгөнгө тыныс тормошта немец ҡыҙыҡайын үлемдән ҡотҡарған совет һалдатын данланылар. Тик… уланының тыныс хеҙмәттән ғәрипләнеп ҡайтыуы барыбер эсен бошорҙо Толпарлының.

Ул да булмай, тотош илде илатҡан фажиғә хаҡында ишеттек: беренсе космонавыбыҙ Юрий Гагарин ғәҙәти уҡыу-күнекмә осошонда һәләк булған. Самолеты ҡайынлыҡҡа барып төшөп шартлаған. Эргәбеҙҙә йәшәгән, күреп-белгән ғәзиз кешебеҙҙе юғалтҡандай хәсрәтләндек.

Ә ҡәҙимге “йүкә телефон” ошо осор анекдот таратыуға кәлепләшеп алды. Кемдер туҡтауһыҙ лаҡап уйлап сығарып ултыра ҡайҙалыр… Ишеткән берен үҙенсә эшкәртеп, тоҙлап-борослап ебәреүселәр иһә етерлек – Шырмый Иҡсан үҙе генә лә ни тора! Яңыраҡ бер малай, пионер бүлмәһенә инеп, миңә Чапаев тураһында яңы анекдот һөйләп сыҡты. Имеш, комдив, ординарецы Петя, пулеметсы Анка... Һөйләйемме, апа, тигәс, һөйлә, тинем дә ҡуйҙым шул, бер ҡатлы бала-саға хәбәрелер, тиһәм. Малай дәртләнеп, ролгә инеп үк һөйләргә тотондо:

– Чапаев эргәһенә Петька йүгереп килеп ингән дә һөрән һалған: «Василий Иваныч, Анка бәпесләгән, игеҙ бала тапҡан!»

– Тапһасы? – тигән комдив, иҫе китмәй генә.

– Мин үҙемдекен барып күрҙем, һин дә…

Һөйләп бөтөр-бөтмәҫтән эсен тотоп көлөргә тотондо малай, шунан йәһәт кенә сығып шылды. Аңлап етә микән үҙе нимә хаҡында һүҙ барғанын? Бынан әллә 30 йыл элек төшөрөлгән, йәшерәк быуын күрмәгән “Чапаев” фильмын ямап-ялғап, Совет Армияһының 50 йыллығына яңынан экранға сығарғайнылар, шуның эҙемтәһелер бындай аяуһыҙ ҡуйырып киткән анекдоттар.

Sez Başkort ädäbiyättän 1 tekst ukıdıgız.
Çirattagı - Ҡатындар - 27
  • Büleklär
  • Ҡатындар - 01
    Süzlärneñ gomumi sanı 4096
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2309
    27.8 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    39.0 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    44.9 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Ҡатындар - 02
    Süzlärneñ gomumi sanı 3922
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2231
    28.8 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    40.6 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    47.4 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Ҡатындар - 03
    Süzlärneñ gomumi sanı 3916
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2194
    27.9 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    39.0 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    45.4 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Ҡатындар - 04
    Süzlärneñ gomumi sanı 3965
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2255
    27.1 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    39.6 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    46.4 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Ҡатындар - 05
    Süzlärneñ gomumi sanı 3803
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2151
    28.5 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    40.0 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    46.7 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Ҡатындар - 06
    Süzlärneñ gomumi sanı 3922
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2281
    28.7 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    40.6 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    46.9 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Ҡатындар - 07
    Süzlärneñ gomumi sanı 3865
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2229
    31.3 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    44.1 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    50.4 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Ҡатындар - 08
    Süzlärneñ gomumi sanı 3935
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2199
    30.4 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    42.4 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    49.5 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Ҡатындар - 09
    Süzlärneñ gomumi sanı 3903
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2157
    29.8 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    42.0 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    47.9 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Ҡатындар - 10
    Süzlärneñ gomumi sanı 3781
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2139
    30.7 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    41.8 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    48.7 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Ҡатындар - 11
    Süzlärneñ gomumi sanı 3864
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2154
    29.9 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    42.8 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    48.7 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Ҡатындар - 12
    Süzlärneñ gomumi sanı 3788
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2126
    29.2 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    41.9 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    49.0 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Ҡатындар - 13
    Süzlärneñ gomumi sanı 3951
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2233
    30.7 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    44.3 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    50.8 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Ҡатындар - 14
    Süzlärneñ gomumi sanı 3864
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2160
    30.6 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    43.3 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    50.5 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Ҡатындар - 15
    Süzlärneñ gomumi sanı 3919
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2280
    29.2 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    42.1 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    48.7 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Ҡатындар - 16
    Süzlärneñ gomumi sanı 3935
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2258
    29.0 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    42.8 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    49.4 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Ҡатындар - 17
    Süzlärneñ gomumi sanı 3839
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2383
    27.8 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    39.3 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    45.5 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Ҡатындар - 18
    Süzlärneñ gomumi sanı 3790
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2293
    28.6 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    41.1 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    48.6 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Ҡатындар - 19
    Süzlärneñ gomumi sanı 3842
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2171
    29.7 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    41.3 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    48.1 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Ҡатындар - 20
    Süzlärneñ gomumi sanı 3865
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2258
    28.9 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    41.6 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    47.4 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Ҡатындар - 21
    Süzlärneñ gomumi sanı 3847
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2406
    26.4 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    39.2 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    45.2 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Ҡатындар - 22
    Süzlärneñ gomumi sanı 3773
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2293
    28.4 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    40.6 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    46.5 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Ҡатындар - 23
    Süzlärneñ gomumi sanı 3830
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2376
    27.0 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    38.8 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    46.0 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Ҡатындар - 24
    Süzlärneñ gomumi sanı 3816
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2371
    27.0 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    39.5 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    46.5 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Ҡатындар - 25
    Süzlärneñ gomumi sanı 3762
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2283
    29.7 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    42.4 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    49.7 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Ҡатындар - 26
    Süzlärneñ gomumi sanı 3789
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2359
    28.7 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    41.5 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    47.6 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Ҡатындар - 27
    Süzlärneñ gomumi sanı 3829
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2289
    28.8 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    42.9 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    49.3 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Ҡатындар - 28
    Süzlärneñ gomumi sanı 3958
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2359
    27.2 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    39.8 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    47.3 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Ҡатындар - 29
    Süzlärneñ gomumi sanı 3793
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2355
    28.7 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    41.5 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    48.7 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Ҡатындар - 30
    Süzlärneñ gomumi sanı 3781
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2385
    26.9 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    39.7 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    46.1 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Ҡатындар - 31
    Süzlärneñ gomumi sanı 3683
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2300
    28.9 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    41.8 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    48.4 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Ҡатындар - 32
    Süzlärneñ gomumi sanı 3661
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2277
    28.5 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    40.6 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    47.0 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Ҡатындар - 33
    Süzlärneñ gomumi sanı 3689
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2373
    26.6 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    39.0 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    45.8 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Ҡатындар - 34
    Süzlärneñ gomumi sanı 3770
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2332
    28.9 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    41.3 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    47.8 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Ҡатындар - 35
    Süzlärneñ gomumi sanı 3719
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2275
    28.0 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    40.4 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    46.3 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Ҡатындар - 36
    Süzlärneñ gomumi sanı 3842
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2387
    26.3 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    38.0 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    44.6 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Ҡатындар - 37
    Süzlärneñ gomumi sanı 3873
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2315
    28.7 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    40.6 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    47.3 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Ҡатындар - 38
    Süzlärneñ gomumi sanı 3764
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2308
    29.5 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    42.8 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    48.5 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Ҡатындар - 39
    Süzlärneñ gomumi sanı 3841
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2428
    28.0 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    39.9 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    46.8 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Ҡатындар - 40
    Süzlärneñ gomumi sanı 3686
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2290
    27.4 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    39.2 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    45.6 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Ҡатындар - 41
    Süzlärneñ gomumi sanı 3746
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2400
    24.7 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    36.3 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    42.4 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Ҡатындар - 42
    Süzlärneñ gomumi sanı 3672
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2333
    27.3 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    39.5 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    46.5 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Ҡатындар - 43
    Süzlärneñ gomumi sanı 3810
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2373
    27.3 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    41.1 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    47.3 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Ҡатындар - 44
    Süzlärneñ gomumi sanı 3649
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2343
    27.8 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    40.8 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    47.2 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Ҡатындар - 45
    Süzlärneñ gomumi sanı 3785
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2343
    27.7 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    40.4 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    46.9 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Ҡатындар - 46
    Süzlärneñ gomumi sanı 3695
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2337
    26.3 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    38.4 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    44.6 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Ҡатындар - 47
    Süzlärneñ gomumi sanı 3569
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2217
    28.0 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    39.6 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    46.1 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Ҡатындар - 48
    Süzlärneñ gomumi sanı 3700
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2323
    28.6 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    41.0 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    47.2 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Ҡатындар - 49
    Süzlärneñ gomumi sanı 3907
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2426
    27.1 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    38.4 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    45.6 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Ҡатындар - 50
    Süzlärneñ gomumi sanı 3876
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2393
    28.6 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    42.1 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    49.5 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Ҡатындар - 51
    Süzlärneñ gomumi sanı 3844
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2418
    28.3 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    39.8 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    47.5 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Ҡатындар - 52
    Süzlärneñ gomumi sanı 3833
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2411
    27.7 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    39.7 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    46.2 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Ҡатындар - 53
    Süzlärneñ gomumi sanı 3790
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2351
    27.0 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    38.9 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    44.8 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Ҡатындар - 54
    Süzlärneñ gomumi sanı 3687
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2272
    26.9 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    38.1 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    44.8 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Ҡатындар - 55
    Süzlärneñ gomumi sanı 1981
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 1415
    31.2 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    43.8 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    50.1 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.