Ҡатындар - 50
– Первичный. Клещевой энцефалит, похоже на то. Анализ крови? Конечно! Лейкоцитоз, лимфопения. Гиперемия зева. Дежурный врач быстро среагировал, знаете, он специалист, каких поискать! Больную отправили, скоро у вас будут. Прошу, соберите консилиум, не мне вас учить. Единственный ребенок, поздний – родители в панике, поймите...
– Талпан ҡаҙалғанмы? Ай... – Ныҡ борсолоп киттем Сәлим менән Сәлимә өсөн, бер бөртөктәре иҫән булһын инде.
– Начмед менән һөйләшеп алдым. Машина оҙаҡламай барып етә, тинем. Сәлим бала менән ултырып китте, Сәлимә апайға укол һалырға тура килде, әле ул Зөһрә янында.
– Олоғайып ҡына тапҡан балаһы...
– Күпме икән уларҙың йәш араһы?
– Биш-алты ғына барҙыр. Сәлимә апай Мәүлиҙәнән дүрт йәшкә, ә Мәүлиҙә минән бер йәшкә өлкән, Сәлимдең Мусаға ағай икәнен беләм, ике-өс йәшкә, ә Мусаһы минән дүрт йәш самаһы кесе. Вәт.
– Высшая математика, ҡыҫҡаһы.
– Ниңә төпсөнәһең? Йәш айырмаһы бер-береһен яратҡан кешеләр өсөн мөһим түгел, минеңсә.
– Минеңсә лә. Башҡа уй борсой. Сәлимә апай Алтынайҙы ҡырҡты үткәс тапҡан. Ҡыҙыҡайға ун йәш. Бүтәнде таба алмаясаҡ.
– Ҡурҡытма, Фатих! Йөрәккә шом һаласы, кит!
– Китәм. Тамаҡ ялғап алам да эшкә барып әйләнәм. Искәндәр үҙе лә юлланғайны районға, нимәләр асыҡлап ҡайтыр икән, тим. – Шулай һөйләнгән арала Фатих, ниһайәт, миңә иғтибарлап баҡты ла шарҡылдап көлөп ебәрҙе: – Нишләттең битеңде, Нурия? Әллә ҡатыҡҡа буялған?
– Онотҡаным даһа, абау, шул килеш кеше араһына сығып китһәм. Сәй эстек. Бая иҫләп ятҡандарымды һөйләп алдым. Фатих һығымта яһағандай итте:
– Кемдең кем йәре булырын Күктәр хәл итә, тигәне дөрөҫтөр. Адель Мирасовна Әҙилә булып китте, ауылдың һөймәлекле килененә әйләнде. Миләүшә ниҙәр күстәрҙе, шундай аҫыл егеттең ҡәҙерен белмәй, иҫәүән. Ышан был ҡатын-ҡыҙға...
Шул саҡ, һиҫкәндереп, телефон шылтыраны. Трубканы алған Фатихтың эргәһенән китмәйерәк торам, Алтынайҙың хәленә ҡағылышлы хәбәр түгелме икән, тип. Фатих ара-тирә башын ҡаҡҡылап тыңлай, үҙе бер һүҙ өндәшмәй. Йөҙө былай тыныс һымаҡ?
– Йә, әйтә һал!
– Әсәһе, сығырыңдан сыҡма. Алтынайға диагнозды дөрөҫ ҡуйғанбыҙ, ваҡытында тейешле ярҙамды күрһәткәнбеҙ. Кризис тағы 2-3 көн барасаҡ, әммә балаға ҡурҡыныс янамай. Йүнәләсәк!
Иремде ихластан ҡосаҡлап алдым, нишләтергә белмәй, өлтөрәп китеп, яңаҡтарынан һөйҙөм – шулай аңлаттым рәхмәтемде, ҡыуанысымды. Шул мәлдә кемдер тамаҡ ҡырҙы. Даниярыбыҙ икән, шым ғына ингән дә йылмайып ҡарап тора, олоғайып килгән ата-әсәһенең былай ҡыланыуы уға ҡыҙыҡтыр.
Фатихтың «Миләүшә ниҙәр күстәрҙе...» тигәне һауала эленеп ҡалғайны, шул, башыма килеп төшөрҙәй булып, йәнемде көйҙөрҙө лә торҙо. Онотолмай ҙаһа! Ә барыбер ошоғаса ҡағыҙға төшөрмәй йөрөгәнмен? Ниһайәт, иртәгәһенә дәресем юҡ, ирем дежурҙа булған бер кисте, мал-тыуарҙы тәрбиәләп аҙбарға индергәс, өҫтәл артына барып ултырҙым да алдыма өр-яңы дәфтәр һалып, бынан ун ике – ун өс йыл алда, мең туғыҙ йөҙ һикһән өстә, үткән ваҡиғалар йомғағын һүтергә тотондом. Күптәнге асыуым яңынан ҡабарғайны, шуғалыр «Таштояҡ» тип исем ҡуйҙым дәфтәр тышына башта, шунан уны танымаҫлыҡ итеп һыҙғаҡлап, яңыса атаным – «Әсмә». Бәйәндәремдә, әлбиттә, әхирәтемдең исеме үрелә килде һәм ул быға лайыҡ та. Ә был дәфтәрҙә Әсмә – төп герой, яҙыусы булһам, шулай тиер инем.
...Шул уҡ йәйҙе Зөлфәр Әҙиләгә өйләнде. Имеш, егет уйынлы-ысынлы ғына, инглизсә берәй йыр өйрәтегеҙ әле миңә, тигән икән, ҡыҙ «О кей» тип уның ҡосағына ташланған да өйөнә тағылып барған. Уф, шулай үҙенекен күтәреп, ятты түбәнәйтеп ҡуя ҡай мәл толпарлылар. Бына тигән уҡытыусы ҡыҙ беҙҙең егетте тиң күргән, тиһәләр ни була?
Миләүшә ары ташланды, бире ташланды, Зөлфәрҙән ҡолаҡ ҡаҡҡас, аҙна һайын ҡайтып, ғаиләһен боҙорға ла маташып ҡараны, булдыра алманы. Әҙилә ғорур булып сыҡты, көнләшмәне. Әллә һиҙҙермәне? Ә Зөлфәр анау уҡыусы баланан ҡыҙғанып алған, ти, ҡатынын. Уныһы ла, имтиханға әҙерләнергә ярҙам итегеҙ, апа, тип өйҙәренә кәләп һалырға тотонған шул. Уҡытыусыһы, бер нигә ҡарамай, ваҡыт табып, сәғәттәр буйы инглизсә һөйләшкән, хатта йырлашып ултырған уҡыусыһы менән. Кешеләр һағайҙы, күҙәтте, ҡапылда хөкөм итмәйерәк торҙо. Ә инде теге егет остоғо университеттың сит телдәр факультеты студенты булып киткәс, Әҙиләне маҡтап, бәғзе ләститселәрҙе фашлап бер иттеләр. Зөлфәрҙең көнләшеүе иһә файҙаға ғына булған: бөтә иғтибары ҡатынында, Миләүшәгә иҫе лә китмәй. Сәмләнде-сәмләнде лә, Таштояҡ сигенде. Шунан духтыр Искәндәрҙе үҙенә ҡаратты. Холҡон яратмаһам да, ҡабатламай хәлем юҡ: Миләүшәнең бейеүенә дәрте ҡуҙғалмаған ир һирәктер. Тик ауылда уны кәләш итергә теләүсе табылманы.
Искәндәр иһә яратып өйләнде Миләүшәгә. Загслап, туйлап. Дауахана эргәһендәге элек беҙ ҙә күпмелер йәшәп алған йортта донъя ҡорҙолар. Инде баҫылыр был Миләүшә, тиһәк, ҡайҙа ти! Үҙебеҙҙең мәҙәниәт йортона худрук итеп ҡуйҙылар, юҡ, торламай ауылда, район үҙәгенә оздойоп сыға ла китә, теге-был сәбәп табып. «Ирен һанға һуҡмай, өҫтөнән йөрөй» тигән хәбәр ҙә оҙаҡ көттөрмәне. Күпмелер шулай елгүтәнләнде лә Толпарлыны шаҡ ҡатырырлыҡ хаслыҡ ҡылды Таштояҡ.
...Көҙҙөң йылы бер кисе – август башланып ҡына тора. Эш-көшөмдө бер сама ослап, баҡсаға сыҡҡан тәҙрәне асып, һауа һулап ултырам. Ялан кәртәләге һыйырҙың мышнап тын алғаны ишетелә, шул яҡтан йәш бесән, яңы һауған һөт еҫе аңҡый. Һиллек. Һыуы мөлдөрәмә тулы мискәгә эргәһендәге сейә ҡыуағынан һыңар емеш өҙөлөп төштө, «суп» итеп ҡалды. Өлгөрөүе еткән, тимәк. Емеш тә, бер үк ботаҡтағыһы ла, бер ҡояш аҫтында ла, төрлөсә бешә – был саҡ ҡына иртәләгән. Комбайн гөрөлдәгәне ҡолаҡҡа салынды: элекке Малик бай баҫыуҙарында ужым арышын уралар. Бойҙайға төшмәгәндәр әле – ишелеп уңған, ти. Малик олатай хазиналай итеп һаҡлаған орлоҡ хәҙер Башҡортостанда дан алды. Ҡаты сортлы бойҙай, тиҙәр. Йәшергән еренән тапһалар утыҙынсы йылдарҙа, Себер һөрөрҙәр ине. Ҡурҡмаған, мираҫ итеп ҡалдырған. Агроном булмаһа ла, ҡәҙимге игенсе тәжрибәһе, тойомо менән һайлап-барлап, күпме йылдар күҙәтеп, сорт килтереп сығарған. Ә Понимаешь Искәндәр ағай уны төпкөл баҫыуҙарҙа Аҡназар ағайҙан рөхсәтһеҙ сәсеп, һынап ҡараны. Иң башта мәктәп баҡсаһында кескәй түтәлдә үҫте әле ул бойҙай... Ҡапыл Ленинград блокадаһындағы аслыҡ, шул фажиғә эсендә лә махсус лаборатория фондында бер бөртөгө лә сарыф ителмәй һаҡланған сортлы иген, бәрәңге орлоҡтары хаҡында уҡығандарым иҫкә килеп төштөсө! Эшләгән кешегә – 250, бүтәндәренә 125 грамм ғына икмәк бирелгән шарттарҙа…
– Ҡыҙый! – Күңелем тулып иларға етешеп ултырған еремдән ҡапыл тертләп боролоп ҡараным:
– Әсмә? Нимә булды?!
– Әшрәфте тоттом! Хыянат өҫтөндә...
– Уф, әхирәткәйем, һантыйландыңмы әллә? Тоттом, тисе... Нисек, бәс, кем менән?
– Таштояҡ...
– Һөйлә!
Әсмә, күҙ йәшен сығармай, әммә тауышы һулҡылдап, өҙөлөп-ялғанып, һөйләй, ә мин, ышаныр-ышанмаҫ, күңелемдән, хатта ки күҙ алдымдан үткәрәм уның башынан кискән хәлде.
...Һыҙа буйында комбайн тора: моторы эшләмәй, фаралары һүндерелмәгән. Ошонда, ауылға терәлеп тигеләй ятҡан әүәлге сөгөлдөр баҫыуына, сәсеү әйләнеше технологияһы тип, быйыл арыш сәскәйнеләр. Сөгөлдөр ваҡытлыса Аҡбейек яғына күсте.
Кескәй генә йылғасыҡ ярында һыҙыҡҡа теҙелгәндәй тигеҙ баҫып тирәктәр үҫкән, шуға Һыҙа буйы тигәндәрме? Һыҙа аръяғында – йомро аҡлан, ул сабынлыҡ өсөн тотола. Шул аҡлан ауыҙында кемдер усаҡ яҡҡан, тирәктәр араһынан ялҡын телдәре ап-асыҡ күренә.
Әсмә, аяҡ аҫтына ла ҡарамай, таҡыр юлда абына-һөрөнә, әлеге усаҡ яҡтыһына йөҙ тотоп китеп бара. Эңер ҡуйырып, үләндәргә ысыҡ һарылған мәл. Әллә Әшрәф, ут тергеҙеп, йылынып алырға булдымы? Төштән һуң арышты урып бөтәм дә, комбайнымды МТС ихатаһына ҡуям, иртәгә, бойҙайға төшөр алдынан, ҡараштырып, йүнәткеләп алаһым бар, тигәйне, эше бөтмәҫтән, боҙолоп ултырамы? Төнөн булһа ла, ослап ҡайтайым был баҫыуҙы, тип тотҡарланғанмы? Ашарына ла, иртә ҡайтам, тигәс, мул һалмағайны, асыҡҡандыр инде...
Төрлөсә фаразлап, Әсмә шоссенан һуҡмаҡҡа боролдо, комбайн торған яҡҡа. Баштараҡ төнгө һунарға сыҡҡан ваҡ йәнлектәрҙең үлән араһында ҡыштырҙап йөрөштөрөүен, терпе теркелдәүен шәйләй, өкө ухылдауын ишетә ине, бара торғас, ҡолағына музыка салынғандай итте. Булмаҫ та? Әммә көй һаман асығыраҡ ишетелә, көслөрәк яңғырай, усаҡтағы киҫәүҙәрҙең сытырлауы ла ҡушылып ала. Әллә бейеү көйө?!
Ярабби! Һыҙа шишмәһен һикереп кенә сығып, тәпәш ярҙан күтәрелгән Әсмәгә көтөлмәгән күренеш асылды: усаҡ тирәләй икәү ултыра. Береһе, арҡаһынан танып тора, – Әшрәфе. Уның янында кем? Ҡатын-ҡыҙ?! Ана, ул шырҡылдап көлөп ебәрҙе, һәм Әсмә шундуҡ аңғарҙы:Таштояҡ. Был хәлдең төш түгел, ә ысынбарлыҡ икәненә һаман ышанып етмәгән ҡатын, башы әйләнеп китеп, тирәккә барып терәлде. Һәм тегеләргә шаҡ ҡатып ҡарап торҙо ла торҙо. Әйтерһең, уға спектакль күрһәтәләр.
Әшрәфтең өнө лә сыҡмай, ә Таштояҡ туҡтауһыҙ нимәлер һөйләй, көлә. Бына бер мәл ул йылдам хәрәкәт менән һикереп торҙо ла махсус алып килгән магнитофонының тауышын көсәйтте, Әшрәфте усаҡтан арыраҡ әйҙәне. Уныһы тороп баҫты, бер-ике аҙым атланы ла туҡтаны. Таштояҡ ҡыҫҡа ғына үлән үҫкән бер төшкә барып баҫып, талғын көй ыңғайына һығылмалы кәүҙәһен уйната башланы. Ҡулдарын аҡҡош ҡанатылай тирбәлдерҙе. Көйҙөң ритмы шәбәйә барҙы, Таштояҡтың хәрәкәттәре лә шул ыңғайҙа ҡыҙа барҙы, ҡыҙа барҙы. Йыландай борғоланған йор кәүҙәһе Әшрәфкә яҡынайҙы, ирҙең ике ҡулынан алып, берсә үҙенә тартты, берсә этәрҙе, уныһы йәнһеҙ бер һындай торғас, саҡ ҡына алыҫайҙы ла усаҡ утынан һикергән осҡондай өйөрөлөргә тотондо. Сәстәре тағалып китте, урман ҡыҙы Әсмә уны шул минутта ҡара бауыр төлкөгә - йылғыр хәрәкәтле матур кейеккә лә оҡшатып ҡуйҙы. Күҙе шулай күрҙе, ә күңеле Таштояҡты албаҫты тип юраны. Эстән ҡайнап, бына-бына атылыр вулкан кеүек был албаҫтының хәрәкәттәре. Һәм... атылды! Иҙеүе ныҡ асыҡ, еңе юҡ, кендегенән өҫтә торған һылашма кофтаһын сисмәһә лә була: тотош тәне үтә күренә, әле бала имеҙеп ҡарамаған йомро тығыҙ түштәре күҙҙе арбай. Ҡыҙыштырыуҙың ахырғы нөктәһе был түгел икән әле! Бейеүсе ҡатындың елфер итәге уның талмаҫ ҡупшы аяҡтарын ялт-йолт асҡылап күрһәтте-күрһәтте лә, бер мәл, әллә төймәһе өҙөлдө, һыпырылды ла төштө – һомғол кәүҙә инде талғыныраҡ бәүелә башланы. Шунда ошо тамашаны ҡымшанмай ҡарап торған ир ҡырҡа хәрәкәтләнеп бейеүсе янына атланы һәм гөрҫ итеп барып тубыҡланды, усаҡ яҡтыһында әкиәти алһыу мәрмәр һын булып күренгән ҡатындың аяҡтарын ҡосто.
Әсмә ҡысҡырып ебәрҙе. Асырғанып яр һалды, яралы януарҙан кәм түгел ине уның һыҙланыуы был минутта. Тик тауышы баҫыуҙы һиҫкәндермәне, теге икәүҙе тертләтмәне. Сөнки ишетелмәне. Сөнки Әсмәнең ауыҙ асыр, өн сығарыр хәле юҡ, ә бары күңеле ғазап урғытып һөрәнләне. Ә Таштояҡ тантана итте, Һыҙа буйҙарын яңғыратып көлдө...
Әсмәнең тауышы туҡтап ҡалғас, пәйҙәләр юғалды. Әммә байтаҡ ваҡыт иҫәңгерәп ултырҙым, шулай тетрәндем.
– Ҡыҙый, көймә ул тиклем! – Әхирәтем мине үҙе йыуатып тора лаһа. – Ләйсәнемде имеҙеп кенә йоҡлатып киткәйнем, йә илап ятыр, өлкәндәрен уятыр... Бишәүҙәр. Ай, ҡыҙый... Башым тубал булды, бәғерем туңды. Ярай, ҡайтайым. Эсемде тағы кемгә бушатайым, Нурия, әлдә һин бар. Ни ҡылайым икән хәҙер?!
– Ашыҡма. Күтәрелеп-бәрелмәй тор, әхирәт. Бергәләп уйлашырбыҙ.
– Ә һин, ҡыҙый, абай бул, Фатихыңды тартып алмаһын берәй албаҫты. Ана, Әшрәф! Яратам, тип анттар биргәйне...
– Эйе. – Шулай ғына тинем. Тел осомда «Башымдан көлһәме, күрһәтермен мин ул Фатихҡа күрмәгәнен!» һымағыраҡ һүҙҙәр эленеп тора ине тороуын.
Әсмә ҡайтып китте. Өйөндә, бала-сағаһын күргәс, тыныслана төшөр. Ә миңә нишләргә? Әхирәтемдең был ауылда, был донъяла, хатта ки Йыһанда минән башҡа таянысы юҡ таһа.
Фатих, төнгө берҙәрҙә генә йоғормон өйгә, бер пациентыбыҙҙы даими күҙәтергә тура килә, тигәйне. Барыбер уны көтөп, күҙгә йоҡо кермәйәсәк. Тегеләр һаман шундамы икән? Тәүәккәл, ғәрсел «үҙем»де тыя алманым, киттем Һыҙа буйына. Йортобоҙ ауыл осонда, дауахана ҡырында, баҫыуға алыҫ та түгел. Ғишыҡтары ҡыҙыу булһа, тиҙ генә айырылышмаҫтар...
Усаҡ яна әле. Музыка ишетелмәй. Бәлки, ишетмәйемдер, сөнки ҡолағымда ярһыған ҡаным шаулай. Комбайн янынан үтешләй кабинала бер һынды күргәндәй булдым, әммә ары атланым, аҡлан яғына. Барып еттем. Янып бөтөп барған киҫәүҙәрҙе ҡағыштырып Әшрәф ултыра, башын баҫып. Яурындары төшкән, кикреге шиңгән әтәскә оҡшаттым үҙен. Аяҡ тауышымды ишетмәй түгелдер, күтәрелеп тә ҡараманы. Был арҡаһын ҡуйып ултыра, мине күрмәй, юрамал һынап ҡарайым әле, нишләр икән – мәкерле хәйлә ҡорҙом шулай. Артынан барып, сәстәренә, иңдәренә ҡағылған булдым. Ҡырҡа алып ташланы. Тағы ҡабатланым. Боролоп ҡарамай ғына өндәште, ят, ҡырыҫ тауыш менән:
– Бар, ҡайт! Башҡаса яҡын юлайһы булма минең ҡырға. Ҡатыным бар, балаларым. Антым башыма етер ине, әгәр...
– Аяғыма йығылдың! – Бәс, ҡайһы аралалыр эргәгә Миләүшә килеп баҫҡан. Комбайн кабинаһында шәйләгәнем шул булған. – Апайым өсөн үс алдым, Әсмәң күрҙе! Тотто!
– Әшрәф һикереп торҙо ла боролоп ҡараны:
– Әсмә... күргән?!
– Эйе, ул һинең өсөн борсолоп баҫыуға килгән дә... ҡарап торған уйнашығыҙҙы, – тип дөрөҫләнем мин.
– Нурия?! – Әшрәфтең тауышында ғазап, ялбарыу, үкенеү, нәфрәт – һәммәһе бергә уҡмашып яңғыраны һымаҡ.
Хыянат йәберен кисергән ҡатын халәтенә инеп алдым, буғай – аңым томаланып, осо янып өлгөрмәгән бер киҫәүҙе уттан һөйрәп сығарҙым да уңлы-һуллы һелтәргә тотондом. Әшрәф ситкә һикерҙе, ә Таштояҡ ергә ауҙы, эләктерҙем, ахырыһы. Тороп, сарылдап һикерәңләй башланы. Итәгенә ут тоҡанған албаҫтының. Киҫәүемде ырғыттым да, сәсенән усмаллап тотоп, Һыҙа шишмәһенә һөйрәнем. Аңлап алды булыр ниәтемде, ҡарышмай ғына йүгерҙе. Сәсен ысҡындырмай, һыуға һөрөндөрҙөм тегене. Тәне бешеп өлгөргәндер, һуҙылып төшөп ятты йылғаға.
– Әхирәтемә теймә! Йәнеңде алырмын!
– Милицияға барам! Эшеңдән ҡыуҙыртам... – тип телләшә, үҙе шыңшып илай.
– Милицияның милицияһына бар, әтеү һине белмәйҙәр. – Шул урында шып туҡтаным. Нишләп шуға һүҙ әрәм итәм? Эргәмдә шым ғына баҫып торған Әшрәфкә боролдом да Толпарлыла иң алама әҙәмдәргә әйтелә торған әрҙе ысҡындырҙым: – Батлис! – Улай ғына асыуым баҫылманы, сикәһенә саптым балалыҡ дуҫымдың.
Ҡайтып еткәнсе иланым, буҫлығып бөттөм. Ныҡлыҡайлығым бар ҙа кәрәк саҡта, ә барыбер илаҡ мин. Еүеш стресс, тиер ине Фатих. Әсмә иламаны – ҡоро стресс. Йөрәгенә ҡаҙалғандыр был Әшрәфтең ҡылығы. Уф, әхирәткәйем, һинең өсөн ғүмеремдә тәү тапҡыр ир-атҡа ҡул күтәрҙем, һаман яна усым...
Өйөмә түгел, Әсмәләргә йүнәлдем. Ул болдор тупһаһында ултыра ине.
– Ҡыҙый, сәй ҡуй, тамағым кипте, – тинем.
Өйгә индек. Әхирәтемдең танауы сос, минән төтөн, торонбаш еҫе килгәнен шундуҡ һиҙҙе. Һыҙаға барыуымды, Таштояҡты утлы киҫәү менән бәргесләүемде Һөйләп бирҙем, Әшрәф һинең башыңдан көлмәгән,тинем. Баяғы кисергәндәрем яңырып, тағы илай башланым. Әсмә лә иланы. Йөрәген тотҡан ғәрлекле ғазап әҙ генә ысҡындырҙылыр – шуға шатландым. Таң менән әлеге лә баяғы ял белмәҫ телефон зыңғырланы. Был сәғәттә кем булһын, дауахананандыр. Улай ҙа иремде, йәлләп, уятманым, үҙем барып алдым трубканы.
– Әшрәф ағай ҡатынын килтерҙе, гинекология... – тине лә Зөһрә, һүҙен дә осламай, трубканы һалды. Фатихты уятырҙы белә инде. Ә үҙе ҡайҙа улай өтәләнде? Әсмәнең хәле хөрт микән?
Уңарсы Фатих уянған, кейенеп йөрөй. Зөһрәнең хәбәрен әйттем.
– Нимә булды икән? Һап-һау ҡатын даһа... – Шулай һөйләнгән Фатихҡа майлап, өҫтөнә бал яғып икмәк тотторҙом, ҡаты итеп һөтлө сәй яһаным да, эргәһендә тороп, күҙҙән эсерҙем.
– Зөһрә шылтыратҡас, операция ихтималы...
– Фатих! Биш балаһы бар, шуларын иҫән-һау үҫтерһен, күр берәй сараһын, башҡаса ауырға ҡалмаһын. Гонаһын үҙемә алам.
Ирем ғәжәпләнеп ҡараны ла өндәшмәне. Мин, күкрәгемә алҡынып килеп тулған наҙлы тойғома бирелеп, үрелеп, бармаҡтарым менән уның сал йүгерә башлаған сәстәрен тарап ҡуйҙым. Ҡапҡаға тиклем оҙатырға сыҡтым. Йоҡом осҡайны.
Ауыры булған, Әсмә үҙе лә белмәй йөрөгән – имсәк балаһы бар ҙаһа. Зөһрә дөрөҫ борсолған, операция яһарға тура килгән. Үҙе фельдшер-акушер булһа ла, ҡатмарлы осраҡта Фатихты саҡыра һала ул.
– Иҫеңдән сығарманыңмы минең үтенесте? – тип һораным иремдән, ҡайтып инеүе менән. – Операция хәленә барып еткәнме әхирәткәйем?
– Яралғы инәлек көпшәһендә урынлашһа, артабан үҫә алмай, көпшә шартлай... шул хәл.
– Шунан?
– Шартлағанын киҫеп алдыҡ. Хәҙер улай йыш балаға уҙмаҫ, һыңар көпшә менән...
– Тапҡаны еткән! – Фатих миңә тағы сәйерһенеп баҡты, был юлы һорашмай ҡалманы: – Нимәлер йәнеңде көйҙөргән һинең, бәғерем, йә, сис әле шул сереңде?
Систем. Иремә, ахырыһы, һынап, уҫал итеп, сәнсеп ҡараным, түҙмәне, шаяртҡан булды:
– Һиңә хыянат итергә башым икеме ни, әхирәтең өсөн ана нишләткәнһең тегеләрҙе. Миләүшәгә таман да... Ә янып китһә? Тәнгә эскәрәк үтһә, утты һүндереп булмай, белдеңме?
– Белдем. Тик һин миңә тоғро бул, Фатих! Ғәфү итә алмам. Белдеңме?
Ҡосаҡлаштыҡ. Ир менән ҡатын хисләнеүенән бигерәк, бер-береһен аңлаған ике тиң һәм дуҫ йән итеп тойҙоҡ үҙебеҙҙе ошо саҡта.
Әшрәфенең ҡылығын ауыр кисерҙе әхирәтем. Унан да былай, сабыйын юғалтыуға күнә алмай аҙапланды. Уның аңы операцияны аборт тип ҡабул итәлер һәм әрнеүле хәтирәләрен яңырталыр.
Үҙенә бикләнде Әсмә. Ураҡ тамамланды. Зәп һөрөлдө. Ужым сәселде. Сөгөлдөр шәкәр заводына оҙатылды. Ҡыш килде. Яҙ етте. Күрәнлелә боҙ китте. Муйыл сәскә атты. Тик, был тормош, әйтерһең, унан башҡа бара. Өйөндә лә донъяһын илтифат һалып көтмәй. Ҡасан ҡарама, битараф ҡиәфәт менән бола эсендә ултыра. Әлдә тамағын ҡайғырта сабыйҙарының, өҫ-баштарын йыуа. Мал-тыуарын ҡәйнәһе тәрбиәләшә.
Беҙгә лә килеп урамай Әсмә, исмаһам. Үҙем барыштырам, барған һайын бошоноп ҡайтам: ни генә әйтһәм дә, баш ҡағып, үҙ уйына батып ултыра бирә. Әшрәфтең хыянатына ышанмайым, тип тә тылҡыйым, донъяңды һүндермә, мах бирмә, тип тә сәмләндереп ҡарайым – өндәшмәй. Уф, былай дауам итһә, хәсрәте бауырына таш булып ҡата лаһа!
Көндәрҙән бер көндө, ниһайәт, тел тибрәтте әхирәтем.
– Ҡысҡырҙым – тауышым сыҡманы, яндарына барам тиһәм, быуыным бушаны ла, ергә сүктем. Һыҙанан юлға имгәкләп сыҡтым. Нисек аяҡҡа баҫтым, нисек ауылға ҡайттым – төштәге кеүек... Ә бит был язаны миңә Аллаһ бирҙе, ҡылған гонаһтарым өсөн, Нурия!
– Аллаһҡа япһарма. Яза, имеш. Әшрәф урынында берәү булһамы, аҙыр ине. Ә ул үҙен тотоп ҡалған. Хыянат итмәнем, ти ҙәһә.
– Хыянатсы ул түгел, Нурия, ә мин үҙем. Инде ике сабыйымдың ғүмерен ҡыйыусы. Кем була, әйт!
– Тәҡдир... Әйткәйнем дәһә Таштояҡты утлы киҫәү менән бәргесләгәнемде, «Миңзифа апайым өсөн үс алырға иткәйнем, эшкинмәне, ебегән!» – тип ҡысҡырҙы шунда.
– Кем ебегән?
– Әшрәфте әйтә, бәс. Мин дуҫымды аңлайым, ул бит усаҡ яҡтыһында бейегән ҡатын заты алдында тубыҡланған, уның Таштояҡ икәнен иҫенән сығарып ебәргән, моғайын, бер мәлгә генә.
– Ебегән?! – Әсмә, шул һүҙҙән ҡыҙыҡ тапҡандай, көлөргә тотондо, көлөп арығас, илап ебәрҙе... Йүнәлә башлауы ошо булһа ярар ине, тип юраным.
Әсмә бүтәнсә бала тапманы. Яҡындан белмәгән кешегә улар Әшрәф менән татыу ғына йәшәп яталар кеүек. Математиканан артта һөйрәлгән әхирәтем миңә үҙенең халәтен геометрик ысул менән аңлатты. Ҡағыҙға кәсәне түңкәреп ҡуйып, ҡәләм менән түңәрәк һыҙҙы ла, шуны дүрткә бөкләп, бер өлөшөн ҡайсы менән киҫеп ырғытты һәм, бына минең Әшрәфкә булған хистәрем ошолай кесерәйҙе, тип күрһәтте. Йөрәгем өшөп китте: ҡырҡып ташланған бүлкәттең инде бер ҡасан да урынына кире берекмәҫен аңланым. Уф, әллә ниндәй образдар таба Әсмә үҙенең хәсиәтен аңлатырға, Айыусылығы анауы ҡарағай, хәҙер – ошо геометрия...
Бер ҡараһаң, ғүмерлек, ысҡынмаҫлыҡ ныҡ ептәр менән бәйләнгән ир менән ҡатын. Икенсе ҡараһаң, ул ептәр шундай нескә, ҡыйыҡ һүҙҙән дә өҙөлөргә тора. Ҡатын-ҡыҙҙар советында йәштән ҡатнашып йөрөгәс, тәбиғи күҙәтеүсәнлегем дә булғас, китаптарҙа яҙылған мөхәббәт үрнәктәренең ауылымда һирәк күренеш икәнен танымай булдыра алмайым. Ә бит ныҡлы, күркәм ғаиләләр етерлек. Һәм ул ғаиләләрҙең күпселеге ҡатын-ҡыҙ фиҙакәрлеге арҡаһында татыу, бөтөн. Һөйөү йыһаны – һәр кемдең үҙенеке, үҙе ҡора, үҙе емерә ала. Ирҙәрҙе унда, ғәҙәттә, бер һуҡмаҡ алып бара – төп инстинкт, тиһәм, йөҙ процентҡа хаҡ булмам, бәлки, әммә артабан бергә донъя көтөү, тормош даръяһында бер кәмәлә йөҙөү хаҡында алдан әллә ни баш ватмай һымаҡ улар заты? Ҡатын-ҡыҙ күңеле иһә һайлаған йәр менән нисегерәк йәшәрен күҙаллап, бәхет моделен хыялында беркетеп ҡуя. Ғаилә төшөнсәһе уның өсөн шундай киң, тәрән һәм тармаҡлы, шундай бөйөк, изге һәм зарур, шуғалыр уға йәне-тәне менән бирелә, инана, сат йәбешә ул. Ә ысынбарлыҡ башҡасараҡ... Хыял офоғонан әкренләп ниҙер юғала, төҫһөҙләнә бара: иң аяныслыһы – күп осраҡта илаһи мөхәббәт мираж булып сыға. Ул сихри бер мәл булып иҫтә ҡаласаҡ, бына-бына әйләнеп ҡайтыр кеүек өмөтләндерәсәк кенә. Инде ҡатын-ҡыҙ башҡа тоталҡалар эҙләйәсәк һәм табасаҡ! Үҙем белгән ҡатындарҙың бәғзеһе ул тоталҡаны иренең йүнселлегендә йә тоғролоғонда, йә баласыллығында тапҡан һәм тап шул сифаттарын яратыу дәлиле тип инанған. Кемдер, ирем туҡмамай, тип йыуана, кемдер йәмәғәтенең йомартлығын өҫкә сығара. Мең сәбәбен таба ҡатындар үҙен бәхетле тип иҫбатлар, хыялында йөрөткән образдан ваз кисмәҫ өсөн. Аҡыл зирәклеге, йөрәк ҡаһарманлығы, ахырҙа рух бөйөклөгө түгелме ни был?!
Бер арала, бәләкәстәребеҙҙе ҡәйнәләргә ҡалдырып, әхирәтемде умарталыҡҡа Балбабайҙарға өгөтләп алып киттем. Әсмә мине ошонда ныҡ ғәжәпләндерҙе. Әллә ҡалын урман, йөҙйәшәр ҡарағайҙар шулай ҡапыл үҙгәртте уны?
Уртансы Балбабай, Бүреһуҡҡан олатайҙың тиҫтеренең улы, һыбай килеп туҡтаны ла, атын бәйләп ҡуйып, өйгә инде. Артынса, кесе Балбабай килеп етте, уныһы ла һыбай. Шул, беҙҙең йәштәрҙәге күркәм ир, эйәренән төшмәй генә, Әсмәгә һүҙ ҡушты: «Урман сибәре, һыбай елгән саҡтарыңды иҫләйһеңме әле?» – тип. Бәс, әхирәтем теге бәйле аттың теҙгененән тотоп саҡ ҡына ары атлатты ла, һикереп менеп, сабып сыҡты ла китте. Уның артынан теге ир төштө. Киң генә аҡланды өс уратып килделәр, һә тигәнсе. Мин ауыҙымды асып ҡарап торҙом. Һы... Урман ҡосағында үҫкән, мылтыҡ аҫып һунарға йөрөгән, айыу менән алышҡан көслө рухлы Әсмә, әйтерһең, асылына әйләнеп ҡайтты! Ана, толомдарын сайҡалдырып, күкрәген айҡалдырып толпар атта кем елә – ул даһа, ҡасандыр минән, Одиссей сәйәхәттәре менән һаташҡан Нуриянан, амазонкалар башҡорт ҡыҙҙары булғанмы икән әллә, тип һораған әхирәтем.
Амазонкалар... Быуат-быуат, быуын-быуын кешелек аҡылын биләр, хәтерен ҡуҙғатыр өсөн улар ише мәшһүр даның булыу кәрәктер шул! Әйткәндәй, Сәлимә апай ҙа бер һөйләп алғайны, булған икәнсе «башҡорт амазонкалары»! Боронғо сығанаҡтарҙы уҡығанда ул ғәжәйеп бер легендаға юлыҡҡан: «...Әүәл бер дәүерҙә башҡорт ырыуынан биш һыбай яугирҙы күмәк дошмандар ҡамап әсир иткән. Ҡараһалар, береһе ҡатын кеше, ти. Алышта мәргән уҡ атып, ҡылыс һелтәп, иң ныҡ асырғанып айҡашҡаны ла тап ул булған. Дүрт яугир ир – ҡатындың атаһы, бер туған ағаһы, ире һәм улы икән. Дошмандарҙың ғәскәр башы аптырап ҡалған, нисек язаларға, ҡайһылайтып рухын һындырырға был амазонканың, тип. Шунан ул мәкерле һынау уйлап сығарған: «Үҙеңде һәм ғаиләңдән ике ир затын, ҡаһарманлығыңа һан биреп, азат итәм, икеһен үлем язаһы көтә, тик бер шартым бар: кемдең ғүмере ғәзизерәк – һиңә хәл итергә». Легенданың ошо төшөнә еткәс, Сәлимә апай миңә ҡапыл һорау биргәйне, шул амазонка урынында яҡыныңдың ҡайһыныһын һайлар инең, тип. Юғалып ҡалдым, ахырҙа, атайымды һәм улымды, моғайын, тигән булдым. Әстәғәфирулла... Ундай ҙа сараһыҙлыҡтарға дусар итмәсе, Раббым!
Яугир ҡатын иһә әйткән, ти:
– Атамды йәнә ағамды ҡалдыр.
– Нишләп улай хәл иттең? – тип һораған дошман.
– Атам менән ағамды мин бер нисек тә үҙем бар итә алмам, ә иргә башҡаға сығырға була, улды, быныһына йөрәгем ҡанһыраһа ла, тағы табырмын.
– Үҙең үлтер уларҙы!
– Юҡ!
– Улайһа, яңғыҙыңды ғына тере ҡалдырам.
– Ҡалдырмаясаҡһың.
– Нишләп?
– Хас дошмандың башын ҡыясаҡмын барыбер!
Иҫем-аҡылым киткәйне ул легендаға. Хәҙер ҙә тетрәнеп киттем дә, хәтер ебен ошо урында төйөнләп тороп, бөгөнгөмә йөҙ борҙом.
Сәлим район үҙәгенән бер аҙна тигәндә әйләнеп ҡайтты, ҡыҙын етәкләп беҙгә инеп сыҡты. «Бир ҡуй башы, апа жан, юз яшагез», – тип рәхмәтен әйтте. Һарыҡ һуйып мәжлес йыймаҡсы, аңлашыла. Үзбәк йолаһы буйынса, ҡуйҙың башы айырым бешерелеп, иң ҡәҙерле ҡунаҡ алдына ҡуйыла. Сәлимә апай ҙа кисә килеп киткәйне, һөйөнөсөн уртаҡлашып. Гәпләшеп ултырҙыҡ. Кәйефе шәп булғас ни, фәһемле генә ваҡиғаны, мәрәкә тип, һөйләп алды. Берәй еренә төртөп ҡуй бәйәңеңдең, тине. Төрттөм.
...Дөрөҫ һиҙенгән Әмин абый үзбәк егетенең кейәү булып китерен. «Минең ҡыҙҙарыма ғына башҡорт табылмай, береһе Нефтекамала, татарға барҙы, икенсеһе – Хохляндияла, быныһына ни ҡалған, башҡорт зыялылары уртаһында, милли әҙәбиәт ҡомартҡыларын аҡтарып ултыра, ә үзбәк эйәртеп ҡайтҡан!» – тип туҙынһа ла, эсенән риза ине ул, егеттең арыу кеше икәне йөҙөнә сыҡҡан даһа.
Оҙаҡҡа һуҙмай, Сәлим Толпарлыға күсеп килде. Колхозда өс йыл зоотехник булып эшләп алған бер белгес шул арала йорт һалғайны, ҡатынын ауылға күсергә өгөтләй алмағас, һатып китергә мәжбүр булды. Шул ҡаралтыны Сәлим алды, йәһәт кенә мейесен сығарып, ихатаһын кәртәләп ҡуйҙы. Аҡсаһы ла булған икән? Сәлимә лә йышланы ауылға, һайт итеп ҡайта ла төшә. Халыҡ күрмәй буламы? Кемдер бот саба, уҡыған башы менән шул трактористың майлы кейемен йыуып, солярка еҫкәп йөрөрмө, тип. Икенсе берәү ҡыҙҙың күптән «хисаптан төшөп ҡалыуын» телгә ала, ир сыҡҡас, рәхмәт әйтһен, йәнәһе.
Ә теге мәрәкә тигәне никах туйы алдынан булған. Сәлимдең Ырымбур яғынан килгән ҡустыларының береһе, ағаһының йортон тыштан ҡарап йөрөгәндә, мөрйәһе ҡыйышыраҡ икән, тиһә, Әмин абый ишетеп ҡалған да: «Зато төтөнө тура сыға», – тип ҡырт киҫкән, саҡ бәрейе ҡупмаған. Бәс? Сәлимә апайҙан был хәбәрҙең ғилләһе ниҙә икәнен төпсөндөм. Баҡһаң, зыялыларға билдәле тарихи шәхес Ерәнсә сәсән менән уның ҡатыны Бәндәбикәгә барып тоташа икән һүҙ осо.
– Ана шул Бәндәбикәнең муйыны, – тине Сәлимә апай, – минеке һымаҡ, әҙерәк ҡыйыш булған. – Аптырап киткәйнем, иҙеүен асып күрһәтте: бар икән шул саҡ ҡына кәмселеге. – Ерәнсә сәсән Бәндәбикәне һоратырға килгәндә, яусыларҙың береһе һүҙ ҡыҫтырған, ҡыҙҙың муйынына ымлап. Атаһы әйткән шунда кинәйәләп, мөрйәһе ҡыйыш булһа ла, төтөнө тура сыға, тип. Минең атай ише. Ерәнсә – тел маһиры, ә Бәндәбикә аҡыл ҡаҙнаһы булған... Һөйләй китһәң, бик оҙон, яҙма тарихын уҡырға бирермен.
Бәндәбикә. Әүлиә ҡатын. Ил инәһе. Исеме тарихта ҡалған шәхес. Мин, наҙан, уның хаҡында саҡ ишетеп торам. Географ булыуым аҡламай ҙаһа. Ер-һыу буйлағанда, ҡайҙа ниндәй халыҡ йәшәүен, ҡайһы телдә һөйләшеүен дә еткерергә тырышам уҡыусыларыма, шул телдән бер-ике кәлимә булһа ла элеп алып, ҡолаҡтарына киртеп ҡуям. Үҙемә лә ҡыҙыҡ тел тамырын юллау – шулай халыҡ яҙмышын, милләттәр туғандашлығын төҫмөрләп була. Ә үҙ халҡыбыҙҙың сал быуаттар аша ауаз һалған ауыҙ-тел ижадында, топонимик атамаларҙа һаҡланып ҡалған тарихын төбөнә төшөп беләбеҙме, беҙ, уҡытыусылар?! Һәр заманда, һәр сәйәсәттә лә тап мәктәп, мәғариф кешеләрҙе «ағартыусы» булып ҡаласаҡ таһа. Сәлимә апай фән кандидатымын тип торманы, Толпарлыһына ҡайтып, мәктәп китапханаһында эшләй, өлкән кластарҙа башҡорт теле һәм әҙәбиәтенән уҡыта башланы. Уҡыусылары аңлаймы икән Бәндәбикә вәрисәһенән һабаҡ алыу бәхетенә ирешеүҙәрен? Аңлайҙарҙыр. Юҡҡамы ни тап беҙҙең мәктәп йылдың-йылы «Урал батыр» эпосын ятҡа һөйләүселәре менән районда ғына түгел, республикала дан ала? Әйткәндәй, Сәлимә Әмин ҡыҙы данлыҡлы эпосыбыҙҙы иң башта уҡытыусыларға өр-яңынан асып бирҙе: «Был бөйөк ҡомартҡыбыҙҙа телсе йә тарихсы ғына түгел, географ та, математик та үҙ фәненә ҡағылышлы материал таба ала, «Урал батыр» башҡорттарҙы – донъяға, ә донъяны башҡорттарға таныта торған мәшһүр әҫәр ул!»
Был тәңгәлдә танымай булдыра алмайым, әлеге ҡатмарлы замандың, торғонлоҡ мөһөрө һуғылған осорҙан һуң килеп иҫкән үҙгәртеп ҡороу, билдәлелек, демократия тигән әүрәткес елдәрҙең ыңғай шауҡымы ла булманы түгел. Иң әһәмиәтлеһе – милләтебеҙҙең йоҡомһорап киткән үҙаңы асылыуы.
Ошо осор Толпарлының тел тирмәненә ярма төшмәй тора әле, тигән уйҙа һәүетемсә генә урам буйлап атлап барһам, тәҙрә туҡылдаттылар. Әмин абыйҙар йорто тапҡырында. Ул да булмай, абый ҡапҡаһынан елтелдәп килеп тә сыҡты. Кеҫәһенән әлеге лә баяғы яулыҡ ҙурлыҡ ҡулъяулығын һөйрәп сығарып, күҙлеген һөртөп кейҙе лә миңә мут ҡарашын текләне.
– Ғалимдар ҡатын-ҡыҙ организмында үҙлегенән үҙе бала яралтырға һәләтле матдә тапҡандар, тигән мәғлүмәтте һин ҡайҙан алдың, Нурия, – тип һорайсы. – «Вокруг света»ны мин һаман алдырам, күрмәнем. Фатихтың берәй махсус журналында яҙғандармы?
– Һеҙҙән ишетеп тороуым ул хаҡта, – тинем, ғәжәпкә ҡалып.
– Шырмый Иҡсан әйтә, Толпарлының иң аҡыллы ҡатыны һөйләне, аулаҡта ишетеп ҡайтҡан, ти. Вәт.
– Аулаҡты яңырттыҡ, йөрөйбөҙ, эйе, төрлөһөн һөйләшәбеҙ. Ә кем ул «иң аҡыллы ҡатын» тигәне?
- Büleklär
- Ҡатындар - 01Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.Süzlärneñ gomumi sanı 4096Unikal süzlärneñ gomumi sanı 230927.8 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.39.0 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.44.9 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
- Ҡатындар - 02Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.Süzlärneñ gomumi sanı 3922Unikal süzlärneñ gomumi sanı 223128.8 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.40.6 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.47.4 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
- Ҡатындар - 03Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.Süzlärneñ gomumi sanı 3916Unikal süzlärneñ gomumi sanı 219427.9 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.39.0 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.45.4 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
- Ҡатындар - 04Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.Süzlärneñ gomumi sanı 3965Unikal süzlärneñ gomumi sanı 225527.1 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.39.6 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.46.4 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
- Ҡатындар - 05Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.Süzlärneñ gomumi sanı 3803Unikal süzlärneñ gomumi sanı 215128.5 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.40.0 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.46.7 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
- Ҡатындар - 06Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.Süzlärneñ gomumi sanı 3922Unikal süzlärneñ gomumi sanı 228128.7 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.40.6 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.46.9 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
- Ҡатындар - 07Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.Süzlärneñ gomumi sanı 3865Unikal süzlärneñ gomumi sanı 222931.3 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.44.1 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.50.4 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
- Ҡатындар - 08Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.Süzlärneñ gomumi sanı 3935Unikal süzlärneñ gomumi sanı 219930.4 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.42.4 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.49.5 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
- Ҡатындар - 09Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.Süzlärneñ gomumi sanı 3903Unikal süzlärneñ gomumi sanı 215729.8 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.42.0 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.47.9 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
- Ҡатындар - 10Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.Süzlärneñ gomumi sanı 3781Unikal süzlärneñ gomumi sanı 213930.7 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.41.8 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.48.7 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
- Ҡатындар - 11Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.Süzlärneñ gomumi sanı 3864Unikal süzlärneñ gomumi sanı 215429.9 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.42.8 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.48.7 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
- Ҡатындар - 12Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.Süzlärneñ gomumi sanı 3788Unikal süzlärneñ gomumi sanı 212629.2 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.41.9 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.49.0 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
- Ҡатындар - 13Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.Süzlärneñ gomumi sanı 3951Unikal süzlärneñ gomumi sanı 223330.7 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.44.3 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.50.8 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
- Ҡатындар - 14Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.Süzlärneñ gomumi sanı 3864Unikal süzlärneñ gomumi sanı 216030.6 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.43.3 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.50.5 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
- Ҡатындар - 15Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.Süzlärneñ gomumi sanı 3919Unikal süzlärneñ gomumi sanı 228029.2 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.42.1 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.48.7 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
- Ҡатындар - 16Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.Süzlärneñ gomumi sanı 3935Unikal süzlärneñ gomumi sanı 225829.0 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.42.8 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.49.4 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
- Ҡатындар - 17Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.Süzlärneñ gomumi sanı 3839Unikal süzlärneñ gomumi sanı 238327.8 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.39.3 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.45.5 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
- Ҡатындар - 18Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.Süzlärneñ gomumi sanı 3790Unikal süzlärneñ gomumi sanı 229328.6 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.41.1 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.48.6 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
- Ҡатындар - 19Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.Süzlärneñ gomumi sanı 3842Unikal süzlärneñ gomumi sanı 217129.7 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.41.3 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.48.1 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
- Ҡатындар - 20Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.Süzlärneñ gomumi sanı 3865Unikal süzlärneñ gomumi sanı 225828.9 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.41.6 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.47.4 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
- Ҡатындар - 21Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.Süzlärneñ gomumi sanı 3847Unikal süzlärneñ gomumi sanı 240626.4 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.39.2 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.45.2 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
- Ҡатындар - 22Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.Süzlärneñ gomumi sanı 3773Unikal süzlärneñ gomumi sanı 229328.4 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.40.6 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.46.5 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
- Ҡатындар - 23Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.Süzlärneñ gomumi sanı 3830Unikal süzlärneñ gomumi sanı 237627.0 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.38.8 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.46.0 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
- Ҡатындар - 24Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.Süzlärneñ gomumi sanı 3816Unikal süzlärneñ gomumi sanı 237127.0 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.39.5 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.46.5 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
- Ҡатындар - 25Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.Süzlärneñ gomumi sanı 3762Unikal süzlärneñ gomumi sanı 228329.7 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.42.4 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.49.7 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
- Ҡатындар - 26Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.Süzlärneñ gomumi sanı 3789Unikal süzlärneñ gomumi sanı 235928.7 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.41.5 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.47.6 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
- Ҡатындар - 27Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.Süzlärneñ gomumi sanı 3829Unikal süzlärneñ gomumi sanı 228928.8 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.42.9 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.49.3 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
- Ҡатындар - 28Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.Süzlärneñ gomumi sanı 3958Unikal süzlärneñ gomumi sanı 235927.2 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.39.8 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.47.3 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
- Ҡатындар - 29Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.Süzlärneñ gomumi sanı 3793Unikal süzlärneñ gomumi sanı 235528.7 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.41.5 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.48.7 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
- Ҡатындар - 30Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.Süzlärneñ gomumi sanı 3781Unikal süzlärneñ gomumi sanı 238526.9 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.39.7 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.46.1 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
- Ҡатындар - 31Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.Süzlärneñ gomumi sanı 3683Unikal süzlärneñ gomumi sanı 230028.9 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.41.8 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.48.4 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
- Ҡатындар - 32Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.Süzlärneñ gomumi sanı 3661Unikal süzlärneñ gomumi sanı 227728.5 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.40.6 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.47.0 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
- Ҡатындар - 33Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.Süzlärneñ gomumi sanı 3689Unikal süzlärneñ gomumi sanı 237326.6 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.39.0 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.45.8 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
- Ҡатындар - 34Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.Süzlärneñ gomumi sanı 3770Unikal süzlärneñ gomumi sanı 233228.9 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.41.3 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.47.8 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
- Ҡатындар - 35Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.Süzlärneñ gomumi sanı 3719Unikal süzlärneñ gomumi sanı 227528.0 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.40.4 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.46.3 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
- Ҡатындар - 36Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.Süzlärneñ gomumi sanı 3842Unikal süzlärneñ gomumi sanı 238726.3 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.38.0 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.44.6 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
- Ҡатындар - 37Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.Süzlärneñ gomumi sanı 3873Unikal süzlärneñ gomumi sanı 231528.7 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.40.6 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.47.3 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
- Ҡатындар - 38Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.Süzlärneñ gomumi sanı 3764Unikal süzlärneñ gomumi sanı 230829.5 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.42.8 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.48.5 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
- Ҡатындар - 39Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.Süzlärneñ gomumi sanı 3841Unikal süzlärneñ gomumi sanı 242828.0 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.39.9 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.46.8 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
- Ҡатындар - 40Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.Süzlärneñ gomumi sanı 3686Unikal süzlärneñ gomumi sanı 229027.4 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.39.2 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.45.6 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
- Ҡатындар - 41Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.Süzlärneñ gomumi sanı 3746Unikal süzlärneñ gomumi sanı 240024.7 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.36.3 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.42.4 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
- Ҡатындар - 42Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.Süzlärneñ gomumi sanı 3672Unikal süzlärneñ gomumi sanı 233327.3 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.39.5 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.46.5 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
- Ҡатындар - 43Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.Süzlärneñ gomumi sanı 3810Unikal süzlärneñ gomumi sanı 237327.3 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.41.1 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.47.3 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
- Ҡатындар - 44Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.Süzlärneñ gomumi sanı 3649Unikal süzlärneñ gomumi sanı 234327.8 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.40.8 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.47.2 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
- Ҡатындар - 45Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.Süzlärneñ gomumi sanı 3785Unikal süzlärneñ gomumi sanı 234327.7 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.40.4 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.46.9 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
- Ҡатындар - 46Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.Süzlärneñ gomumi sanı 3695Unikal süzlärneñ gomumi sanı 233726.3 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.38.4 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.44.6 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
- Ҡатындар - 47Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.Süzlärneñ gomumi sanı 3569Unikal süzlärneñ gomumi sanı 221728.0 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.39.6 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.46.1 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
- Ҡатындар - 48Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.Süzlärneñ gomumi sanı 3700Unikal süzlärneñ gomumi sanı 232328.6 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.41.0 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.47.2 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
- Ҡатындар - 49Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.Süzlärneñ gomumi sanı 3907Unikal süzlärneñ gomumi sanı 242627.1 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.38.4 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.45.6 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
- Ҡатындар - 50Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.Süzlärneñ gomumi sanı 3876Unikal süzlärneñ gomumi sanı 239328.6 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.42.1 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.49.5 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
- Ҡатындар - 51Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.Süzlärneñ gomumi sanı 3844Unikal süzlärneñ gomumi sanı 241828.3 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.39.8 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.47.5 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
- Ҡатындар - 52Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.Süzlärneñ gomumi sanı 3833Unikal süzlärneñ gomumi sanı 241127.7 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.39.7 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.46.2 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
- Ҡатындар - 53Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.Süzlärneñ gomumi sanı 3790Unikal süzlärneñ gomumi sanı 235127.0 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.38.9 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.44.8 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
- Ҡатындар - 54Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.Süzlärneñ gomumi sanı 3687Unikal süzlärneñ gomumi sanı 227226.9 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.38.1 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.44.8 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
- Ҡатындар - 55Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.Süzlärneñ gomumi sanı 1981Unikal süzlärneñ gomumi sanı 141531.2 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.43.8 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.50.1 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.