Latin

Ҡатындар - 51

Süzlärneñ gomumi sanı 3844
Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2418
28.3 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
39.8 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
47.5 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.

– Үҙенең бисәһен әйтә. Шырмыйҙың ни... Ирҙәр советы ойошторайыҡ, донъя ҡатын-ҡыҙ ҡулына күсеп бара, тип ҡотҡо таратып йөрөй. Кискә ир-ат йыйылыша – клубта. Бараһы микән?

– Абый, бар, йүнәлеш бирерһең, исмаһам. Әкиәт уйлап сығарғансы, ана, эскән, эшһеҙ ятҡан, ҡатынын туҡмаған ирҙәрҙе тикшерһендәр – бар ҙаһа ундайҙар беҙҙә.

Ҡайттым да Фатихҡа еткерҙем теге хәбәрҙе, Әмин абый әйткәнде. Ысын һүҙ, имеш. Йә, Аллаһ! Ҡөҙрәтең киң. Ир-атты һуғыштар, эскелек ҡыра, аңһыҙ үлемгә улар йышыраҡ дусар була, тигәндәнме был хәстәрең?! Аясы уларҙы, атабыҙ Әҙәм вариҫтарын һуңғы сиккә еткермәсе, нәҫел дауам итеү һәләтенән мәхрүм итмәсе!

Ә «Ирҙәр советы»нда хәтәр етди һөйләшеү булған.

– Улар (ҡатындар инде) тамам башҡа менделәр. Ҡарағыҙ, кем ултыра ауыл Советы рәйесе булып – Гөлдәриә, тимерсе Хәйрулла ҡыҙы,ҡан атаһы – Рамай мәрхүм, – тигән береһе, – гөлдөрләп кенә ауылды ҡулына йомарлап алды.

– Мәктәптә кем уҡыта – бисәләр, – тигән икенсеһе.

Һәм... киткән хәбәр сурытыу. Оҙаҡ гәпләшкәндәр, Шырмый Иҡсандың ҡатыны килеп ингәнсе. Ул үҙе менән Аҡназар ағайҙың улы Айсыуаҡты эйәртеп алып килгән. Ир ҡорона инеп килгән, аҡыллы, тотанаҡлы шәхесе ул Толпарлының. Һуңғы арала тышҡы ҡиәфәте менән бигерәк атаһының рәйес булған сағын хәтерләтә башланы: кәүҙәгә мыҡтыланды, төҫкә матур. Әммә уға ҡартәсәйемсә «ләғәнәт» тип әйтеүсе табылмаҫ. Сыңғыҙҙың ҡошсолоҡ фермаһын бөлгөнлөктән йолоп ҡалыу ғына түгел, артабан киңәйтеп, агрофирма итеп ебәрә алды. Районда бер-бер артлы колхоздар тарҡалған осорҙа! Аҡназар ағайҙы теге юлы, рәйеслектән төшөргәс, Сыңғыҙҙың урынбаҫары итеп тә, Айсыуағы бына-бына уҡып ҡайтыр ҙа эште лә, эскегә һабышып барған атаһын да яйға һалыр, тип ышанып, яңылышманы толпарлылар. Шул Айсыуаҡ бер үк балыҡ башын сәйнәгән ирҙәрҙе тыңлап торған да әйткән:

– Ағай-эне, ҡыҙмағыҙ, кем мине туғыҙ ай күтәрҙе, яҡты донъяға тыуҙырҙы, күкрәк һөтөн имеҙҙе, тип үҙегеҙҙән һорағыҙ башта. Бына мин яңыраҡ бер китаптан уҡыным, унда, ҡатын-ҡыҙ ул йылға кеүек – бысраҡты ла таҙарта, ә үҙе барыбер саф ҡала, тиелгән.

– Әсәләр хаҡында әйтелгән бит ул, бисәләр – башҡа. Ана, ирҙәрһеҙ йәмғиәт ҡорорға уйлашып йөрөйҙәр.

– Замана амазонкалары! Уларға ход бирһәң...

Шулай тип тағы ҡубып сыҡҡан ирҙәрҙе бүлеп, Айсыуаҡ һорау биргән:

– Ә беләһегеҙме, ҡатын-ҡыҙ көнөнә нисә һүҙ әйтә, ти? 21 мең һүҙ!

– Ләстит тоҡсайҙары бит улар, лығырҙаҡтар.

– Ә һеҙ, бына конкретно һеҙ, ошондағылар, өсләтә күберәк лығырҙайһығыҙ. Ә ни өсөн? Эшегеҙ юҡ. Барығыҙ, ана, хөкүмәт малсылыҡ тармағындағы фермерҙарға ссуда бирә, алығыҙ. Ойошоғоҙ. Аҡса табығыҙ! Һөтсөлөк фермаһының бинаһы буш тора, һыйырҙарын, банкротҡа ҡалып, ит комбинатына оҙатҡандары бирле. Бер мөйөшөнән кирбестәрен ҡутарып алып мөнтәй ҙә башлаған бәғзе оятһыҙ әҙәмдәр... Әмин абый ҙа һүҙ ҡатҡан, Айсыуаҡты хуплап:

– Дөрөҫ әйтә Сәйетов, тел менән яҡҡа һалышып ултырмағыҙ. Ирлекте дәлилләү – мәртәбә, һүҙем юҡ, тик был беләк көсө генә түгел, ә йөрәк һәм аҡыл ҡеүәте лә талап итә.

– Тағы мотлаҡ кәрәк бер нәмәне оноттоң, абзый, ҡартайыуың шулмы? – тип төрттөрөргә маташҡан Шырмый Иҡсандың ауыҙын Әмин абый бик йәпле итеп ҡаплап ҡуйған:

– Бына һеҙ нейә йыйылдығыҙ, нейә ҡубарылдығыҙ,ә? Ана шул бер нәмәгеҙҙең дә хәжәте хәжәткә генә тороп ҡалыуы ихтимал, тигәнде ишетепме? Ирҙе ир иткән аҡ ҡот (ҡото аҡ – ҡолаҡ һалығыҙ әле!) ғәйрәтенән сигер ҙә... С оветты барыбер төҙөргә булғандар һәм тәүге ҡарарын, әлегә телдән генә, ҡабул иткәндәр: бисәләргә мах бирмәҫкә!

Шундай төйәк бит ул Толпарлы, донъяуи проблемаларҙан ситтә ҡалмай, бик булмаһа, үҙе уйлап сығара ла хәл итә башлай.

55

Тормош та, йылдың дүрт миҙгелеләй, алмашынып, төрлө сүрәткә инеп тора, шуғалыр ҙа һис биҙҙермәй, танһыҡтыр ул. Таң ата ла кис була, тип мыжырға өлгөрмәйһең, көтмәгән бер ваҡиға килеп баҫа көн тупһаһына. Мәктәптә имтихандар бөтөп, ялға туҡтап ҡына торғанда, ҡәлбемдәге сәйәхәтсе «үҙем» ҡотҡо һала ғына башлағайны, сәфәр сығырға яйы килде лә сыҡты – Арҡайымға!

Мусаларға Мәскәү ҡунаҡтары килеп төшкәнен йүкә телефон таратып өлгөрөүгә, Зөһрә үҙе лә килеп хәбәр итте: иренең афғанда тапҡан дуҫы Илфат менән ҡатыны икән.

– Бортарь Илфат, ғалимә Люсямы? – Ҡапыл тулҡынланып киттемсе. – Улар миңә таныш, бәйәндәремдә барҙар...

– Эйе, шулар. Арҡайымға барайыҡ, тип быуыныма төштө ҡатыным, ти Илфат. Беҙҙе лә ҡыҙыҡтыралар, яҡын ғына йәшәп тә, һаман ул серле төбәкте барып күрмәгәнебеҙгә аптырайҙар. Люсяһы унда бер тапҡыр булған да, шикелле. Башта командир янына һуғылайыҡ, тигәндәр. (Толпарлыһы өсөн Муса әле лә командирлығынан сыҡмаған: ауыл Советында хәрби иҫәп алып бара, ДОСААФ -тың урындағы бүлексәһе етәксеһе булараҡ, егеттәрҙе армияға әҙерләй.)

– Мин дә барам! – Әйткәнемде һиҙмәй ҙә ҡалдым.

– Нурия апа, шуға килгәйнем дәһә, өгөтләргә. Тарихи башҡорт ерҙәрендә табылған тәгәрмәс ҡала хаҡында белмәй түгелһегеҙҙер, географ кеше, тим.

– Әтеү!

Дүрт ғаилә – Илфаттар, Мусалар, Фатих менән мин һәм Сыңғыҙҙар, улар отпускала ине, сәйәхәт ҡылдыҡ Арҡайымға. Үҙе бер ғүмер, ти халыҡ ундай юл гиҙеүҙәрҙе. Ҡайтҡас, Гөлсирен ғәжәйеп поэма яҙып баҫтырҙы. Люся арийҙарҙың эҙҙәре ҡалған, бронза быуаты цивилизацияһы үрнәге булған тәгәрмәс ҡала хаҡында китап яҙҙы. Фәнни хеҙмәт, уҡыным, почта аша ебәргәйне – урыны-урыны менән фантастик әҫәргә лә тартым... Мин дә тәьҫораттарымды, һыуынмаҫ элгәре, ҡағыҙға төшөрҙөм. Төшөрҙөм дә башҡа яҙмаларым янына һалып ҡуйҙым. Мәле еткәс ҡуҙғатырмын, тигәндән. Бына, ҡуҙғатам.

...Арҡайым 1987 йылда «табылған». Был тирәлә йөҙҙәрсә саҡрым ерҙәрҙе баҫасаҡ һыуһаҡлағыс төҙөргә ҡарар ителгәс, бульдозерҙар байтаҡ ер ҡатламын умырғас, боронғо ҡоролмалар ҡалдыҡтары асыла ла, эш туҡтап ҡала. Археологтарға әлеге күренеште өйрәнергә, һығымта яһарға ваҡыт бирелә. Әлбиттә, тарихсылар, этнографтар, ботаниктар һәм башҡа бик күп белгестәр йәлеп ителә. Вертолеттан, хатта йыһан спутнигынан төшөрөлгән һүрәттәр тәгәрмәс формаһындағы ыҙандарҙы күрһәтә, ҡаҙып тикшеренеүҙәр беҙҙең эраға тиклем бында, заманына күрә, үҫешкән цивилизация төйәге булыуын иҫбатлай. Донъяуи сенсация күтәрелә. Сарыф ителгән матдиәткә ҡарамай, илебеҙ хөкүмәте һыуһаҡлағыс төҙөүҙе туҡтатырға тигән ҡарар ҡабул итә. Ә 1991-ҙә «Арҡайым тәбиғәт һәм боронғо мәҙәниәт ҡурсаулығы» булдырыла.

Толпарлынан ике машинала юлға сыҡҡайныҡ. Юл оҙон, Сибайҙа туҡталып, Фатихтың мединститута бергә уҡыған дуҫының ғаиләһендә ҡуна – төшә ҡунаҡ булдыҡ. Унан иртүк ҡуҙғалып, күп тигәндә ике сәғәттә барып та еттек Арҡайымға. Люся, мин һеҙгә гид булайым әле, тип уйынлы-ысынлы әйтте лә тирә - яҡ менән таныштыра ла башланы:

« Прямо перед нами – Гора любви, рядом – Гора покаяния, а вон та гора называется «Шаманка», там жила великая провидица. Как по – вашему «покаяние»?

- Тәүбәгә килеү,- тине Менәүәрә.

- Белдем, рәхмәт!

- Килеп етер саҡта ғына бер йылға аша сыҡтыҡ, нисек атала икән?- күмәкләшеп Люсянан һораныҡ та бер – беребеҙгә ҡарашып ҡуйҙыҡ: ҡасан ғына әле башҡорт ере булған төйәккә сит илдән килгәндәй торабыҙ ҙаһа… Ярай, исмаһам, Һаҡмарҙы, Яйыҡты үҙем алдан телгә алып өлгөрҙөм, боронғо йылғаларыбыҙға бәйле байтаҡ мәғлүмәт бирҙем.

- Караганка тип атала ул, - тине Люся,- ике йыл элек кенә экспедиция менән килгәйнем бында, онотолмаған.

– Ҡайҙа ҡараған икән? – Сыңғыҙ шулай шаяртмаҡ булды ла, усы менән сәп итеп маңлайына һуғып алғас, әйтеп ҡуйҙы: – Ҡара ҡан тигәндән түгелме икән, юғиһә, был – боронғо Ҡыпсаҡ далаһы, ниндәй генә алыштар, ҡан ҡойоштар булмаған, тарих биттәрен аса башлаһаң... Белдегеҙме? – Ыңғайына гелән тел осонда торған һүҙен дә ысҡындырҙы.

Оҙаҡламай ике автобус тулы сәйәхәтселәр килеп туҡтаны ла шаулашып беҙгә килеп ҡушылды. Шул ығы-зығыла аймылышҡанбыҙ. Мин, бер төркөмгә эйәреп, Тәүбәгә килеү тауына барып сыҡҡанмын. Менгән үрҙең түбәһенән бар тирә-яҡ күренә. Икенсе бер төркөм Мөхәббәт тауына күтәрелеп бара, минең юлдаштарым да шунда: Менәүәрәнең ҡыҙыл ебәк шарфы елферҙәп әллә ҡайҙан күҙгә салына.

Ҡояш саҡ үрләп бара. Тәбиғәттә – нардуған, көн менән төн тигеҙлеге. Минең күңелемдәге үлсәүҙәр генә абсолют тигеҙлекте белмәй, күрәһең, бер-береһе менән һәр даим бәхәстәләр.

Тек-тек-тек... Ҡолағыма сәғәт текелдәгәне ишетелгәндәй. Ҡулымда сәғәтем юҡсы? Зиһенем һағайҙы: Йыһан ваҡытын тоям, уның сәғәте текелдәй булыр. Илаһым! Күкрәк тултырып һулыш алдым, әрем, мәтрүш, артыш еҫтәре бергә буталып, һауа менән күҙәнәктәремә үтеп инде. Ҡапыл, юҡ, аңым томаланманы, ә ниндәйҙер икенсе халәткә индем, гүйә. Ярабби! Ҡояш туп-тура күҙемә ҡарап тора! Һәм шул минутта Күк сырағы тарафынан Арҡайымға нур ағылды, әйтерһең, алтын улаҡтан аҡты ул, күпмелер бер арауыҡҡа Ер менән Күкте тоташтырҙы. Раббым әл-ғаләмин! Ышанырғамы, юҡмы, тип, күҙҙәремде әҙгә генә йомоп тороп, ҡабат асһам, улаҡ нисек бар булһа, шулай юҡҡа сыҡҡан, күк көмбәҙендә төрлө төҫтәге дүңгәләктәр генә бәүелә. Уҡығандарымдан мәғлүм мәжүсиҙәр аллаһы Ахрымаз күрһәттеме миңә был мөғжизәне?! Заратуштра пәйғәмбәр ишара бирҙеме? Ул даһа ошо тарафтарҙа, Яйыҡ буйында, тәү дин тәғбирен еткергән халыҡҡа. Әллә Һомай Хоҙайбикә алтын ҡанатын елпенеме?

Ай, әлеү-әлеү! Балтырымдан селек ҡыуағы эләктереп алған, имеш. Толпарлыла, Ҡырластауҙың таш баҫҡыстарында ла, үҫә ул. «Таныйым, һаумы, – тинем селеккә, – тик тырнашма, йәме». Шул ыңғайҙа иҫемә төштө: селектең боронғо атамаһы «ҡараған» даһа, ҡартәсәйем әйткәйне ләһә. Баяғы йылғаның, бәлки, шунан ҡалғандыр исеме? Ана бит, тау башынан айырым асыҡ шәйләнә: моғайын, әүәлге нигеҙҙәрҙе уратыптыр, түңәрәкләп үҫкән селек. Эргәмдәге үлән-сәскәләргә күҙ һалдым, был йәһәттә апаруҡ ғилемлемен – ҡылғанға, аҡтамырға аптыраманым, ҡәҙимге тупрағы. Шул мәл йор ғына ел килеп юлыҡты ла бер ҡамғаҡты ҡуҙғатты, тәгәрәп үк китмәһә лә, аҫтында йәшенеп ятҡан дала ҡара йыланын күреп ҡалырға өлгөрҙөм. Әллә ҡурҡышымдан, шыбырлап ҡуйҙым: «Шым ғына шыл инде, шыл, йыланға табынған йәзит ҡаны ла бар миндә, бел». Иғтибарымды албырғатып, һары сәпсәү алдыма уҡ төшөп һикерәңләне, пыр-пыр килеп, ҡанаттарын зырылдатты. Яңыраҡ ҡына «Башҡортостандың Ҡыҙыл китабы»н ҡарап ултырғайным, дәрескә өҫтәмә мәғлүмәт эҙләп, шунда күргәйнем уның һүрәтен, тимәк, юғалыу ҡурҡынысы янай илгәҙәк ҡошсоҡҡа. Хәйер, юғалмаҫ, ҡурсаулыҡҡа килеп һыйынғас. Ҡапыл ҡырҡа ел иҫте, баяғы ҡамғаҡ ары тәкмәсләне.(Ҡартәсәйемдең атайыма «ҡамғаҡ» тип һуҡранғаны иҫемә төштө…) Ә теге йылан мине аңлаған, шылған...

Уңайын көтөп кенә тора хәтерем – тарих юллап алырға. Беләм: Арҡайым миңә, әҙәм балаһына, Йыһан камиллығының бер өлөшө икәнлегемде, мейемдә йыһани хәтер күсермәһен йөрөтөүемде иҫбатламай ҡалмаҫ. Мин бит Ер кендеге булған изге төштә баҫып торам. Ошонан, дүрт тарафҡа тармаҡланып, төрлө ҡитғаларға даруғалар тартылған, йәшәйеш таралған, ти ҙәһә сал тарих. Ҡәнифә юлының – географик киңлек, Ҡуңыр буға юлының – буйлыҡ икәне хәреф таныған һәр башҡортҡа мәғлүм дәһә бөгөн.

Уф! Ҡояш Тәңре әллә бөтә нурын тик Арҡайымға ҡоя?! Төшәйемме был тауҙан, әллә юлдаштарымды көтәйемме? Көтәйем. Мөхәббәт тауына артылып та тормам, тапҡанымды юғалтмаһам ине. Фатихымды. Анау юлы саҡ яҙманым йәремдән... Ординатурала уҡыған сағында булды ул хәл. Зоя тигән берәү, «Фатихты көтмә, ул мине ярата» тип хат ебәрҙе. Ҡәлбемдәге ғәрсел «үҙем» күтәрелеп бәрелде! Аҙна араһында Өфөгә барып, теге һүҙҙе юллайыммы икән әллә, тип ярһып йөрөгәндә, әлеге Зоянан тағы хат килеп төштө. «Ҡурҡма, беҙ, бер төркөм ҡатын-ҡыҙ, һине һынап ҡараныҡ. Ирең суфый булып ҡылана, шуға үс итеп». Шулайтып та хаслаша икән ҡай берәүҙәр?! Ә мин ут йотоп йөрөнөм! Әсмәгә лә асылманым, хатта...

Ултыра төштөм, шул хәтирәләр шауҡымы бәкәлемә һуҡты, гүйә. Үткән, аҙағы хәйерле булған, тинем дә ҡыуып ебәрҙем уларҙы һәм ошо тауға, дөрөҫөрәге, уның исеменә төбәлдем – Тәүбәгә килеү тауы лаһа. Ә миңә, минең хәтеремә ым ғына бир, хәҙер төптән төпсөргә тотона, ҡасан, ҡайҙа, нисек ҡылдың ҡырын эшеңде, тип. Шуға тәғәйен генә мөрәжәғәт иттем тау рухына: «Ҡояш күрә, тау ишетә, Раббым, аңлы һәм дә аңһыҙҙан ҡылған гонаһтарымды ярлыҡа, зинһар, кисер! Үтенәм: миңә тейеш язаны балаларыма ауҙарма, үҙем күтәрермен».

Әкренләп уйым үҙекәйемдән ил-ҡәүемгә күсте. Көн эҫеһендә тау башында һауа бер мәл кеҫәл һымаҡ дерелдәп торғандай күренде, һәм, әллә шул томра тәьҫирендә, әллә Илаһ тәғбирендә, тарихи хәтерем өндәште, бәғзе юйылмаҫ шәжәрәләр пәйҙә булды, ауаз ташланы.

...Ҡәүемемдең бер ҡанаты Тын йылға, Ҡара диңгеҙ яҡтарына күсенә. Дөп-дөп... Тек-тек... Тояҡ тауышымы дөпөлдәй? Йыһан сәғәтеме текелдәй?

...Дәште ҡыпсаҡ! Күҙ иңләмәҫ дала киңлектәрендә йәйрәп ятҡан империя. Яугир ҡыпсаҡ рухы, ҡыпсаҡ ҡануны хакимдар бында: һыбай сабыу, мәргән уҡ атыу һәм ирек – зарури. Эйәрҙә тыуған, эйәрҙә үлгән, һыбайлыҡта рухы йоп ҡыпсаҡ, кем яҫҡына уның далаһына, яу ораны: бысаҡҡа-бысаҡ!

...Ҡылыс болғап, иран телле сармат оран һала, аталыр, тип, был тау Ирандағ, һәм аҡ ташы алыҫтан ағарып күренгән Ирәндек яғына ҡул болғай. Асылымдағы хиссән үҙем тасуир үрә: Ирәндек...беҙ, башҡорттар, ҡайҙа йәшәһәк тә, бейеклеккә тауҙан өйрәндек!

...Аһ, был ни хәл? Шәфәҡ ҡыҙылына сумып кем атлыға башҡорт далаһына? Йәсиғ намаҙына баҫыр мәлдә һыбай саба. Ҡуш толомо сыбыртҡылай арҡаһын ҡайыҙлай... Ҡатын заты?! Дала еле ҡолағыма элә: был Чернигов кенәзенең тол ҡатыны иленән-диненән ҡасып бармаҡ. Башҡорт ханға ғашиҡ булмыш, ханбикәлеккә хыял итмеш.

...Ә был осһоҙ-ҡырыйһыҙ сиреү ҡайҙан, кемдеке? Сыңғыҙхан! Тымыҡ океандан алып Көнбайыш Европағаса ятҡан киңлектәрҙә йәшәгән барса халыҡтарҙы дер ҡалтыратҡан бөйөк Сыңғыҙхан. Уның ҡашындағы ғорур ҡиәфәтле ир-уҙаманды сырамытам һымаҡ. Хәтер төпкөлөнән белешмә алам: минән утыҙ быуын алда йәшәгән ҡартатайым Майҡы бей булыр ул!

Дөп-дөп, тек-тек... Йөрәгем дөпөлдәй. Йыһан ғәмәленә, йыһан ваҡытына барып тоташҡан ғүмер сәғәте текелдәй... Күккә төбәлдем. Раббым әл-фәләк! Көтмәгәндә ҡыялатып ҡына эре күҙле ямғыр һибәләп үтте. Шул арала бейек һәм сағыу йәйғор күпере хасил булды. Хыялсан “үҙем” талпынып алды: йүгер ине шул күперҙән! Юҡ шул, булмай шул. Миңә тик хәтер баҫмалары буйлап сәйәхәт итеү сараһы бирелгән. Ана шул баҫмаларҙа әле генә Рим империяһы менән даулашҡан затташтарымды күрҙем, сармат батшаһының Боспор ярҙарында һалған эҙҙәрен шәйләнем, Ҡытай тарафтарында башҡорт яугирҙары һөрәнен ишеттем. Афғанда, Һиндиҡуш тауҙарында, мөйтән ырыуы тауыш бирҙе, Амударъя менән Һырдаръя тулҡындары боронғо башҡорт йырын йырланы: «Йыуасалы кеүек батыр ирҙәр беҙҙән киткән инде, юҡ инде...» Булған бит Йыуасалы ырыуы, ҡасандыр Урта Азияға барып сығып, кире әйләнеп ҡайтҡан?! Бәғзе тарихсылар яҙғылаған бер осор, имеш, башҡорттарға ахалтекин аттары төркмән тарафтарынан килеп юлыҡҡан. Элгәре Азияла ат булмаған даһа, тап беҙҙекеләр унда аҫыл тоҡом арғымаҡтар, еңел һөйәкле күкбуҙаттар менеп барғандыр. Ғәмәлдә әлеге көндә Толпарлыла үрсетелгән Күк юрға нәҫеле лә беҙгә ҡаҙаҡ дәрүише илә әйләнеп ҡайтҡан толпарыбыҙҙыр ул.

Бәс! Эргәмдә Фатихым баҫып тора, ҡайҙалыр әйҙәп ҡул һуҙа.

– Айырылып киткәнеңде күрҙем, туҡтатманым, холҡоңдо белгәс. Улай ҙа ике күҙем һинең яҡта булды. Хәүефләнеп килеп еттем бына, ҡапыл юҡҡа сыҡтың... Ял итеп ултыраһың икән. Тегендә махсус экскурсовод бар, бик ҡыҙыҡлы мәғлүмәттәр бирҙе. Бында бронза быуаты мәҙәниәте булған, мейестәрҙә баҡыр, еҙ, ҡурғаш иреткәндәр, аҡса ҡойғандар, ти. Ысын булһа, махсус торлаҡтарҙа эшселәр икешәр ҡатлы һәндерәләрҙә йоҡлап йөрөгән, унан бөтә һуҡмаҡтар промзонаға, домна мейестәренә илткән. Ә донъя көтмөштәре – айырым. Тәгәрмәс ҡалала өс түңәрәк булған: уртала – административ үҙәк, унда Кәңәш ҡоро, Хөкөм ҡоро йыйылған; икенсе түңәрәктә халыҡ йәшәгән, бер айырсала – сәнәғәт атҡарылған; ә иң тышҡыһында мал-тыуар аҫыралған. Белгең килһә, Арҡайымда водопровод булған, һыу үткәргес! Бында тормош ике мең быуат дауам иткәндән һуң серле рәүештә юҡҡа сыҡҡан. Ҡаралтыларын яндырып киткәндәр, шуға күрә археологтарға тулыһынса күҙаллау ауырыраҡтыр. Имеш, сит планетанан йыһан карабы төшкән дә бында үҙенекеләргә мәғдән туплаған. Оҙаҡлағандар. Моғайын, караптары боҙолоп, йүнәтә алмай хитланғандар. Йүнәткәс, осоп киткәндәр. Ошондай версия ла бар икән.

– Иҫ киткес үҫешкән цивилизация эҙҙәренә тап булғас, шик тыуа инде ғалимдарҙа. Күптән түгел мин бер ҡыҙыҡ мәғлүмәткә юлыҡтым: Арҡайым кеүек тәгәрмәс ҡала Ерҙә өс урында булған: Афғанстанда, Үзбәкстанда һәм бына ошонда. Афғанда Муса мөйтән ырыуынан бер ҡартты осратҡан, тигәйнемме? Хәтер ебен өҙмәгән шул ҡәүем хәҙер пуштун телендә һөйләшә, ә нәҫел шөғөлдәре – тимерселек, ти. Тимәк, башҡорттар афғанда ла төйәкләнгән бер дәүерҙә. Әй,тағы, Муса, яраланғас, үлем менән йәшәү араһындағы хәлдә, төш күрҙем, имеш, вертолетта осам, ә аҫта боронғо ҡала контурҙары шәйләнә,тәгәрмәскә оҡшаған,тип һөйләгәйне. Моғайын, өнөндә лә күҙенә салынған, һуғыш мәхшәрендә иғтибарға алмаған, әммә төпкө аң иҫенә һалып ҡуйған, шул төшөнә ингән?

– Ихтимал. Тәгәрмәс ҡалалар цивилизацияһы башҡорттарҙыҡы булып сығамы?

– Моғайын.

– Әйҙә, Шаманка тауына.

– Ниңә тап унда?

– Һине сихырлатам, шаманканан.

– Абау, уның рухы тауын ташлап китмәҫтер. Тик мине әмәлләйһең ҡалмаған, Фатих, беләһең. – Ирем, «тураһын әйт, шылдырма» тигәнде аңлатып, күҙемә текләне. Нисек яуап бирмәй ҡалайым уның зәңгәр күҙҙәренә?! Ғүмерлек йырыбыҙҙы үҙемсәләп көйләп ҡуйҙым хатта ки: «...Һинең өсөн өҙөләм бәғерем, Фатихым, һиңә һиҙелмәһә лә». Алан-йолан ҡаранып алдым, берәйһе ишетеп торһа, бынау өлкән генә апай мөхәббәт йырын килештереп маташа,тип шаҡ ҡатыр ҙаһа, ошо мөғжизәүи төйәктең йоғонтоһона бирелеүемде аңламаҫ. Атаҡ, ниңә аҡланам? Яратам тигәс яратам, өҙөләм тигәс өҙөләм дәһә!

– Ышанам, Нуриям – тине Фатих, уйымдағын әйтеп үк бөтөрмәһәм дә. Һәм өҫтәп ҡуйҙы: – Унисон!

Үҙемде бик бәхетле тойҙом ошо минутта. Хәтер яңыртҡанғамы, Күк менән Ер ҡушылып алған мәлдә тәүбәгә килеп өлгөрөүемәме, күңелем разый, түп-түңәрәк ине.

Шамантауға, шулай тип атау дөрөҫөрәктер, икәүләп күтәрелдек. Шомлораҡ тау. Әйткәндәй, бисә затынан булған, ти, ошонда мәғиә ҡылған арбаусы. Кеше ыңғайына бындағы ритуалды үтәмәк, борма- борма итеп ҡат – ҡат өйөп теҙелгән ваҡ таштарҙы уратып сыҡтыҡ та, тауҙан төшә башланыҡ. Шул мәлде ҡапыл Мәүлиҙә әхирәтем уйыма килеп инде, етмәһә, кемдер ҡолағыма шыбырлағандай итте: «Һине һынау көтә!» Аптырап, туҡтап ҡалып, Фатихҡа ҡараным, юҡ, ул бер ни ҙә әйтмәгәнгә оҡшай. Етәкләп, мине аҫҡа табан йүгертергә иҫәбе. Ҡулымды тартып алғас, үҙе генә елдерҙе. Ә мин уның йәштәрсә еңел кәүҙәһенә, дәртенә һоҡланып ҡарап торҙом да яйлап артынан ыңғайланым. Тауға менеүҙән төшөүе ҡатмарлыраҡ, тубыҡтарым сатнап һыҙлап алып китә – бында шул хәлемде нығыраҡ тойҙом. Аҫта көтөп алған Фатихым шундуҡ диагноз ҡуйҙы: «Бәғерем, нишләп йәшереп йөрөнөң, артроз бар бит һиндә, тубыҡтан алған, быуын сире. Ҡайтыу менән, отпускым бөтмәҫ борон, Соль-Илецкиға, Ырымбур өлкәһенә, алып китәм, бер ыңғайҙа ул яҡтарҙы ла күрербеҙ, башҡорттар төҙөткән данлыҡлы Каруанһарайға инеп сығырбыҙ. Тиҙүк аҙа ул сир, алдан алмаһаң. Толпарлылар әйтер, уның духтырлығы, бисәһен дә дауалай алмағас, тип.

– Бәс?.. – Шулай тиеүҙән башҡа һүҙ тапманым. Ә башымда һаман бая ишеткәнем уралды: шаманканың рухы миңә ниҙелер киҫәтте булыр. Анау кеҫә телефондарын да юлға алманыҡ, был үҙенсәлекле урында Юғары Көс, Юғары Аң менән тик үҙ асылың арҡылы бәйләнешкә инеү фарыз, тигәндән.

Башҡа туристарға эйәреп барып, Арҡайым архитектураһының бер өлөшөн күҙаллатҡан кескәй генә күсермәһен күрергә лә мөмкинлек тыуҙы. Ергә соҡоп эшләнгән. Экскурсовод, йәш кенә бер егет, Силәбе университеты студенты икән, Тәгәрмәс ҡаланың һыҙма һүрәттәрен дә күрһәтте.

Арҡайым табылған, ә һыу аҫтында ҡалған мөғжизәүи Атлантиданы, әкиәти Шамболаны һаман эҙләйҙәр – ғалимдар, үҙен донъя хакимы тип иҫәпләгән Гитлер кеүектәр, әлеге заман ҡашҡалары олигархтар... Әҙәм балаһы мәғиә ҡөҙрәтенә ышана. Аллаһ Тәғәләнең тап уның үҙенә биргән аҡыл, иман, хис даланын һаҡлау, камиллаштырыу хаҡында етерлек уйланмай. Башында Ер шарының кескәй моделен йөрөтөүен иҫенә төшөрһәсе! Ике ярымшарҙағы мейе йыйырсалары Йыһан менән хәбәрләшә ләһә! Тик... Кешенең ялҡаулығы, битарафлығы арҡаһында ярымшарҙар әүҙем эшләмәй, хатта генийҙар ҙа мейеһенең мөмкинлеген 15 процент тирәһе генә файҙалана, ти ғалимдар. Бәлки, пирамидалар дәүерендә, даһиҙар, атланттар, титандар эраһында мейе йыйырсалары тулыраҡ көсөнә хеҙмәт иткәндер эйәләренә?

Арҡайымда, археологтар билдәләгән шартлы Үҙәк майҙанда, ошо уйҙар уратып алды мине. Бына яҫы таш, ул тәгәрмәс ҡаланың ҡап уртаһына һалынған – тимәк, Ерҙең кендегенә генә. Шул ташҡа яланаяҡ барып баҫтым да ҡулдарымды Күккә һуҙҙым – эске ихтыяжым шулай ҡушты. Һәм... Тыумышымдан бирелгән һәләтем (хәҙер, олпат йәшемдә, быны шулай ҡабул иттем, бала сағымда шөрләй инем берсә) мине күңел күҙе күргән, төпкө аң хәтере асҡан халәткә индерҙе. Беләм, Фатихым янымда, ул ҡамасауламай, һаҡта ғына тора.

...Мин – Хөкөм ҡорондамын, имеш. Түңәрәкләп аҡһаҡалдар ултырған, ағинәйҙәр ҙә бар. Бер инәйҙең тубығында китап ята. Ҡөрьәнме? Түгел икән, тим, йондоҙҙарға ҡарап юрай торған фал китабы. Аңым томаланмаған, Заратуштра дәүере – Аллабыҙ инсандарына Мөхәммәт пәйғәмбәрҙе илсе итеп ебәрмәгән, уның аша Ҡөрьән-Кәримде төшөрмәгән әле. Мин – ике арауыҡта, әлмисаҡ һәм бөгөнгө тоташҡан мәл тәҡдирендә. Хөкөм ҡорона шаһитлыҡ ҡылырға саҡырылғанмын. Минең һүҙем, намыҫым бер йәш кенә ир баланың яҙмышын хәл итәсәк. Ҡайһылай ҙур яуаплылыҡ ята иңдәремдә. Хатта, көсөм етмәҫтәй кеүек, иңкәйеп ҡуйҙым. Уф! Егет яңы ғына мәғдән ҡайнатыу эшенә йәлеп ителгән. Бөтә ырыу быуын-быуын һаҡлаған серҙе яттарға асҡан, тигән оло ғәйеп ябылған уға. Ярабби!

Ҡанбабалар, ҡамдар миңә һорау бирә. Улар дөрөҫлөктө һиҙемләү һәләтемде һынай, юғиһә, ул мәғдәнселәр янына барып сыҡҡаным, ҡорамалдарын күргәнем дә юҡ таһа. Күрәҙәсе лә түгелмен.

Дөп-дөп... Тек-тек... йөрәк тибешем минуттарҙы һанай, гүйә. Ваҡыт үтә. Ҡор көтә.

Баш ҡанбаба һүҙ ҡушты:

– Арҡайымда сер ине аҡ ҡурғаш, һары баҡыр. Һатҡанмы илде был бахыр? Йә, Ҡатын, ни әйтерһең?

– Нахаҡ ошаҡ һәләк иткән күпме аҫыл кешене... Өйрәнсек кенә егеттең серҙе белер эшеме – күпме миҡдар ҡурғашын, күпме осмот баҡырын һалырға кәрәк ҡаҙанға, теп-теүәлен, тапҡырын?

– Шаһитың бармы, Ҡатын?

– Һүҙем хаҡтыр, Ут әйтер! – Шул саҡ, аҡылым, намыҫым тойомлағанды йөпләп, усаҡ гөлтләне. Был Ҡор өсөн Ут – Тәңре! Ҡапыл, сикәмә осҡон сәсрәнеме, тертләп киттем һәм бөгөнгөмә ҡайттым. «Ҡотҡарҙым хурлыҡлы язанан баланы: башының осонда ҡылыс һындырманылар». – Шулай тигәнемде ап-асыҡ ишеттем дә тамам арындым әле генә кисергән халәтемдән. Эйе, мин Арҡайымдың ҡалын тарихының бер битен хәтер пәйҙәһендә саҡ ҡына асып ҡараным...

Ул арала әлеге туристар, уларға эйәреп Илфаттар, Мусалар менән Сыңғыҙҙар килеп етте үҙәк майҙанға. «Әлдә өлгөрҙөм» тигән уй менән Фатихҡа ҡараным, ул, килешеп, баш ҡаҡты. Уй-хистәремде, борсолоуҙарымды һүҙһеҙ аңлай йәрем. Ир менән ҡатын өсөн был ғәжәп тә түгелдер? Фатихса – йөрәктәр бер ритмда типһә, унисон булһа әгәр.

Ҡояш һүрәнәйҙе. Ҡайтырға сыҡтыҡ. Юл ыңғайы туҡтап, Ҡарағанда һыу индек. Күрәнлегә оҡшаған был йылға әҙерәк, ҡамыш-күрән араһынан аға. Беҙ, ҡатындар, һыуҙан алданыраҡ сыҡтыҡ. Машина янында кибенеп, кейенештек тә, тамаҡ ялғап алырға тип, сирәмгә ашъяулыҡ йәйҙек. Шул арала Люсяға бер осор башымдан сыҡмай яфалаған һорауымды бирергә өлгөрҙөм:

– Һин афғанда Муса менән Илфатҡа алиһә Изида хаҡында һөйләгәнһең, эйеме?

– Эйе. Боронғо Мысырҙа уға табынғандар, мәҙхиә йырлағандар. «Изида гимны»ның бер өлөшөн ятҡа беләм. Русса инде, үҙегеҙ тәржемәләгеҙ. Тыңлағыҙ: «Я – почитаемая и презираемая; Я – блудница и святая; Я – жена и дева; Я – мать и дочь; Я – руки матери моей; Я – мать моего отца; Я – сестра моего мужа...»

– Ҡапылда ғына башҡортсаға ауҙарырлыҡ түгел, ҡатмарлы, – тинем. Шағирәбеҙ ҙә минең менән килеште. Ғәжәп һүҙҙәр! Аңыбыҙҙы оҙаҡ айҡар әле улар...

Ирҙәребеҙ ҙә оҙаҡ көттөрмәне. Сыңғыҙ ҡулына дүрт томбойоҡ тотоп алған, беҙгә тип өҙгәндер, үҙе һаман да оҙон итеп йөрөткән һары сәстәрен тегеләй-былай һелккеләй, ҡояш нурында, әйтерһең, шул сәстәренән тирә-йүнгә алтын һибелә. Менәүәрә-Гөлсирен ҡулынан төшөрмәй йөрөткән блокнотына ашығып нимәлер яҙырға тотондо. Шыпырт ҡына күҙ һалғайным, «башҡорт тамырҙары, борон, ахыры, арий (арыу) тигән үҙҙәрен»... тигән юлдарҙы ғына уҡып ҡалдым, Сыңғыҙ алдыбыҙға килеп тә баҫты.




    •  




Арҡайым ғүмер-ғүмергә иҫемдән сыҡмаҫ, моғайын. Яңыраҡ уның ауазы гүйә ҡайтанан яҙмышыма ҡаҡлыҡты, көнөмә килеп инде. Астрономия дәресендә Арҡайымда борон замандарҙа йондоҙҙарға ҡарап яҙмыш юрауҙары, ҡояш йөрөшөн һынландырған тамғалары хаҡында һөйләп, дәүер остарын ялғап, сал тарихлы, сор хәтерле халыҡтың балалары икәнлектәрен уҡыусыларымдың ҡолаҡтарына киртеп ҡайтышлай, эске һиҙемем мине Әмин абыйҙар йортона ыңғайлатты. Барып инһәм, өй эстәре менән ер - һыу илашып ултыралар. Мәүлиҙәнән телеграмма килгән: «Муж погиб. Авария на шахте», - тигән. Шамантауҙа, әхирәтемде иҫләп, юҡҡа һеркелдәмәгән йөрәгем, хәсрәткә булған. Украинаға Ишбирҙе генә бара алды. Ул әйләнеп ҡайтҡас, Олексийҙы бергәләп иҫкә алып ултырҙыҡ.

– Еҙнәмә, шахтаға йыш төшөргә тура килгәс... бына... – Ишбирҙе, көрһөнә-көрһөнә, фажиғә тураһында һөйләне – ун бер шахтер һәләк булған икән.

– Унда дүрт меңләп башҡорт йәшәй, тигәйне Мәүлиҙә, ул бит хәҙер «Украина башҡорттары йәмғиәте» ағзаһы, – тип, һүҙҙе башҡа яҡҡа бороп ебәрҙе Әмин абый, илап ҡына барған Рабиға апай яғына ымлап. – Хәтерләйем, 1948-ҙә Башҡортостандан, бер вагон тулып, йәштәр украиндарға ярҙамға китте. Күптәре шунда тороп та ҡалғандыр. Күренекле башҡорттарҙың исемдәрен дә әйткәйне Мәүлиҙә, береһе генә иҫтә: бер осор Нур Ниғмәтуллин, халыҡ шағиры Рәшит Ниғмәтиҙең улы, Украинаның атом энергетикаһы министры булған. Вәт.

– Ана нисек? Белмәй инем. Ә бына академик Вил Һәүбән улы Бакиров хаҡында ишеткәнем бар, Харьковта йәшәй, Украинаның Ярослав Мудрый ордены менән наградланған, ти. – Әйтеремде әйтеп тә бөтөрмәнем, Әмин абый теҙеп алып китте:

– Башҡортостанда илле биш мең тирәһе украин төпләнгән. Урыҫ, татар, сыуаш менән мариҙан ҡала, улар – иң күп һанлы халыҡ беҙҙә. Хохол менән донъя тулған ул. Вәт. – Абыйҙың телмәренә ошо һүҙ дегәнәк кеүек йәбешкән икән, шуға иғтибар иттем. – Ҡыҙымды, кейәүем булмағас, ҡалдырмайым унда, ҡайтһын! – шулай тип һалды ул көтмәгәндә. Түрбашта бер үҙе мышҡылдап ултырған Рабиға апай беҙҙең янға йүгереп килеп сыҡты ла: «Әтеү. Вәт!» – тип кире инеп китте.

– Сәнәһе эйәрер. Радмирҙы ҡуҙғатмаҫтыр. Ғаиләһе бар, тамырланған. – Ишбирҙе лә атаһының фекерен йүпләп ҡуйҙы. Саҡ сәбәкәйләп ебәрмәнем, әлдә ни сәбәп менән йыйылғаныбыҙҙы иҫләй һалдым.

56

Фатих кискеһен йыш ҡына духтыр Искәндәрҙе алып инә. Алдан әйтеп ҡуйғайны, дауаханала тамаҡ ялғап йөрөй, өй ашы эләкмәй уға, яңғыҙаҡҡа, килгеләһен әле, тип. Үҙем нишләп был хаҡта уйламағанмындыр?

Ошо арала Искәндәр ябығып, йонсоп киткәндәй. Тәмәке тартмай ине элек, хәҙер туҡтауһыҙ һура. Күҙ ҡарашымдан аңлай ҙа: «Беләм, Нурия апай, доктор пример бирә. Брошу курить», – ти, әммә ташлай алмай. Һәләк кенә итте һыу һөлөгө кеүек егетте анауы Миләүшә. Теге ваҡыттан һуң, Әшрәфтән үс алғас, Стәрлегә шылғайны. Һирәк-һаяҡ ҡайтҡылап йөрөнө лә юҡ булды. Испанияға сығып киткән, тип ишеттек. Иҡсан ағай әйтмешләй, «тап үҙенең местоһы» – испандар һымаҡ дәртле ләһә. Ә Искәндәр көттө. Көтә. Эстән генә һыҙа. Ауырыуға һабашмаһа ярар ине.

Һыйырҙы һауып, һөттө һөҙөп ҡуйыуыма, Фатих шылтыратты, икәүбеҙ, тип. Тиҙ генә аш-һыу хәстәрләнем. Искәндәргә төнгө дежурға икән, оҙаҡ ултырманы. Яңы һауған һөт һалып бирҙем уға, көрөшкәне күтәреп эсеп ҡуйғанына кинәнеп ҡарап торҙом. Туҡмас һалып итле аш бешергәйнем, һөҙлөклө генә итеп, уны ла яратып ашаны. Шунан ҡапыл төҫө боҙолоп, усы менән һул яҡлап түшен ыуалап алды.

– Ҡалаҡ һөйәге аҫтына бирәме? – Фатих һораша башланы.

– Йөрәк ауырта, тиер инем, үҙем врач булмаһам, – тине Искәндәр, ағарынып китеп. – Ашағандан һуң тота башлай. Сода болғап һыу эсһәм, ебәрә. Ашҡаҙан...

– Белә күрә нишләп дауаланмай йөрөйһөң?! Иртәгә үк – районға! Тотош тикшерел, зонд төшөртөп ҡараттыр. Ашҡаҙан шаяртмай! Операцияға не доводи! Срочно – диета, консевартивное лечение, коллега.

– Үтә ул. Эт эсенә һары май килешмәй, тиҙәрме әле толпарлылар? Это у меня от домашней еды...

– Юҡты һөйләмә, ҡустым. Врач үҙенең сирен алдан ала белмәһә, ташҡа үлсәйем булыр.

– Ташҡа үлсәйем?! Ашҡаҙанда что ли таш?

– Ҡарауһыҙ ирҙең уныһы ла ихтимал. Курам на смех була һинең медиклығың, если вовремя не распознаешь собственный недуг – вот что.

– Понятное дело. Аңлашыла, ташҡа үлсәйем... Барыбер тотош белеп бөтөп булмай телегеҙҙе, башҡорт араһында үҫеп, ярты ғүмер инде ошонда йәшәһәм дә. – Искәндәр бошоноп ҡына әйтеп ҡуйҙы.

Sez Başkort ädäbiyättän 1 tekst ukıdıgız.
Çirattagı - Ҡатындар - 52
  • Büleklär
  • Ҡатындар - 01
    Süzlärneñ gomumi sanı 4096
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2309
    27.8 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    39.0 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    44.9 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Ҡатындар - 02
    Süzlärneñ gomumi sanı 3922
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2231
    28.8 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    40.6 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    47.4 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Ҡатындар - 03
    Süzlärneñ gomumi sanı 3916
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2194
    27.9 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    39.0 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    45.4 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Ҡатындар - 04
    Süzlärneñ gomumi sanı 3965
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2255
    27.1 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    39.6 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    46.4 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Ҡатындар - 05
    Süzlärneñ gomumi sanı 3803
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2151
    28.5 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    40.0 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    46.7 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Ҡатындар - 06
    Süzlärneñ gomumi sanı 3922
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2281
    28.7 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    40.6 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    46.9 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Ҡатындар - 07
    Süzlärneñ gomumi sanı 3865
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2229
    31.3 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    44.1 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    50.4 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Ҡатындар - 08
    Süzlärneñ gomumi sanı 3935
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2199
    30.4 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    42.4 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    49.5 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Ҡатындар - 09
    Süzlärneñ gomumi sanı 3903
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2157
    29.8 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    42.0 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    47.9 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Ҡатындар - 10
    Süzlärneñ gomumi sanı 3781
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2139
    30.7 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    41.8 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    48.7 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Ҡатындар - 11
    Süzlärneñ gomumi sanı 3864
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2154
    29.9 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    42.8 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    48.7 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Ҡатындар - 12
    Süzlärneñ gomumi sanı 3788
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2126
    29.2 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    41.9 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    49.0 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Ҡатындар - 13
    Süzlärneñ gomumi sanı 3951
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2233
    30.7 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    44.3 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    50.8 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Ҡатындар - 14
    Süzlärneñ gomumi sanı 3864
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2160
    30.6 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    43.3 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    50.5 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Ҡатындар - 15
    Süzlärneñ gomumi sanı 3919
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2280
    29.2 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    42.1 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    48.7 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Ҡатындар - 16
    Süzlärneñ gomumi sanı 3935
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2258
    29.0 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    42.8 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    49.4 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Ҡатындар - 17
    Süzlärneñ gomumi sanı 3839
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2383
    27.8 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    39.3 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    45.5 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Ҡатындар - 18
    Süzlärneñ gomumi sanı 3790
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2293
    28.6 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    41.1 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    48.6 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Ҡатындар - 19
    Süzlärneñ gomumi sanı 3842
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2171
    29.7 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    41.3 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    48.1 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Ҡатындар - 20
    Süzlärneñ gomumi sanı 3865
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2258
    28.9 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    41.6 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    47.4 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Ҡатындар - 21
    Süzlärneñ gomumi sanı 3847
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2406
    26.4 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    39.2 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    45.2 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Ҡатындар - 22
    Süzlärneñ gomumi sanı 3773
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2293
    28.4 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    40.6 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    46.5 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Ҡатындар - 23
    Süzlärneñ gomumi sanı 3830
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2376
    27.0 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    38.8 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    46.0 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Ҡатындар - 24
    Süzlärneñ gomumi sanı 3816
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2371
    27.0 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    39.5 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    46.5 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Ҡатындар - 25
    Süzlärneñ gomumi sanı 3762
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2283
    29.7 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    42.4 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    49.7 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Ҡатындар - 26
    Süzlärneñ gomumi sanı 3789
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2359
    28.7 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    41.5 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    47.6 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Ҡатындар - 27
    Süzlärneñ gomumi sanı 3829
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2289
    28.8 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    42.9 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    49.3 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Ҡатындар - 28
    Süzlärneñ gomumi sanı 3958
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2359
    27.2 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    39.8 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    47.3 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Ҡатындар - 29
    Süzlärneñ gomumi sanı 3793
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2355
    28.7 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    41.5 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    48.7 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Ҡатындар - 30
    Süzlärneñ gomumi sanı 3781
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2385
    26.9 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    39.7 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    46.1 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Ҡатындар - 31
    Süzlärneñ gomumi sanı 3683
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2300
    28.9 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    41.8 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    48.4 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Ҡатындар - 32
    Süzlärneñ gomumi sanı 3661
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2277
    28.5 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    40.6 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    47.0 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Ҡатындар - 33
    Süzlärneñ gomumi sanı 3689
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2373
    26.6 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    39.0 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    45.8 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Ҡатындар - 34
    Süzlärneñ gomumi sanı 3770
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2332
    28.9 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    41.3 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    47.8 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Ҡатындар - 35
    Süzlärneñ gomumi sanı 3719
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2275
    28.0 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    40.4 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    46.3 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Ҡатындар - 36
    Süzlärneñ gomumi sanı 3842
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2387
    26.3 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    38.0 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    44.6 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Ҡатындар - 37
    Süzlärneñ gomumi sanı 3873
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2315
    28.7 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    40.6 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    47.3 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Ҡатындар - 38
    Süzlärneñ gomumi sanı 3764
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2308
    29.5 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    42.8 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    48.5 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Ҡатындар - 39
    Süzlärneñ gomumi sanı 3841
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2428
    28.0 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    39.9 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    46.8 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Ҡатындар - 40
    Süzlärneñ gomumi sanı 3686
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2290
    27.4 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    39.2 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    45.6 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Ҡатындар - 41
    Süzlärneñ gomumi sanı 3746
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2400
    24.7 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    36.3 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    42.4 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Ҡатындар - 42
    Süzlärneñ gomumi sanı 3672
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2333
    27.3 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    39.5 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    46.5 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Ҡатындар - 43
    Süzlärneñ gomumi sanı 3810
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2373
    27.3 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    41.1 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    47.3 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Ҡатындар - 44
    Süzlärneñ gomumi sanı 3649
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2343
    27.8 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    40.8 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    47.2 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Ҡатындар - 45
    Süzlärneñ gomumi sanı 3785
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2343
    27.7 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    40.4 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    46.9 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Ҡатындар - 46
    Süzlärneñ gomumi sanı 3695
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2337
    26.3 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    38.4 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    44.6 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Ҡатындар - 47
    Süzlärneñ gomumi sanı 3569
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2217
    28.0 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    39.6 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    46.1 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Ҡатындар - 48
    Süzlärneñ gomumi sanı 3700
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2323
    28.6 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    41.0 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    47.2 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Ҡатындар - 49
    Süzlärneñ gomumi sanı 3907
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2426
    27.1 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    38.4 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    45.6 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Ҡатындар - 50
    Süzlärneñ gomumi sanı 3876
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2393
    28.6 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    42.1 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    49.5 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Ҡатындар - 51
    Süzlärneñ gomumi sanı 3844
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2418
    28.3 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    39.8 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    47.5 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Ҡатындар - 52
    Süzlärneñ gomumi sanı 3833
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2411
    27.7 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    39.7 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    46.2 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Ҡатындар - 53
    Süzlärneñ gomumi sanı 3790
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2351
    27.0 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    38.9 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    44.8 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Ҡатындар - 54
    Süzlärneñ gomumi sanı 3687
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2272
    26.9 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    38.1 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    44.8 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Ҡатындар - 55
    Süzlärneñ gomumi sanı 1981
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 1415
    31.2 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    43.8 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    50.1 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.