Ҡатындар - 23

Толпарлыла ла, бар Ер йөҙөндәге кеүек, кешенең ниндәйе генә юҡ: яҡшыһы – яманы, иманлыһы – иманһыҙы, матуры – йәмһеҙе. Иң иманһыҙы Хәйри бурҙыр, тиһәм, түгел икән? Сәмәй ҡортҡаға рәнйей халыҡ, ир-атты эскесегә әйләндереп бөтә ләһә шул самогонкаһы менән, тип. Тотанаҡһыҙыраҡ ҡатын-ҡыҙ ҙа әүрәп бара ул шайтан эсемлегенә. Ярай инде, һуғыштан тән яраһы алып, ғәрипләнеп ҡайтҡан ағайҙар, һыҙланыуҙарын баҫыр өсөн эскеләй, уларҙың нервылары ла ҡаҡшаған. Ә шап-шаҡтай ике ир эсеп үлгәс (колхоздың иҫке силос соҡоронда аунап ятҡан ерҙәренән тапҡандар), ауылдың түҙеме сигенә етте! Унлаған ҡатын Сәмәйҙе «хөкөм итергә» барған. Ҡапҡаһын эстән бикләп, ҡасып ҡотолған. Өй ишегендә лә йоҙаҡ эленеп тора, ти. Моғайын, кемдер иҫкәрткән ҡортҡаны. Ҡатындар самогонсыны эт ишетмәгән яман һүҙҙәр менән әрләп, тәҙрәләренә таш бәргесләп, үстәрен ҡайтарған бер сама. «Йәшенеп өлгөргән, ҡулға эләкһәме, сәсен йолҡор инек албаҫтының, шашты бит, үҙ башына булғыры!» – тип ҡырсыналар, ти.

Халыҡты былай сығырынан сығарғас, Сәмәйҙең көнө бөттө Толпарсыҡҡанда. Бәс, Сәмиғуллин ҡайҙа ҡарай? Ошо арала ғына ике килеп тикшергән, самогон аппаратын тартып алырға тип. Закон юҡ тиктомалға кеше өйөнә тентеү һалырға, тип ҡаршылашҡан әле Сәмәй, етмәһә. Мин үҙем – закон, тигән дә Сәмиғуллин, бының донъяһына овчаркаһын индереп ебәргән. Эт бер ерҙе ҡалдырмай еҫкәп сыҡҡан, әммә теге аппараттың эҙенә төшмәгән. Иң ғәжәбе – тамсы ла самогон юҡ, ти, өйҙә, исмаһам. Тотош ихатаны еҫкәп сыҡҡан овчарка, Сәмәйгә яза бирҙертерлек дәлилдәр, гүйә, елгә осҡан? Шунан ни, нишләһен, үҙен аҡлаптыр, Сәмиғуллин: «Минең Вулканға (этенә инде) санкция кәрәкмәй!» – тигән. Уның менән килгән Сәкинә апа – ҡатын-ҡыҙҙар советы рәйесе лә – «Ай, әттәгенәһе!» тип бот сапҡан. Һис аптырап бармаған, үҙе хаҡында үҙе гелән, мин – математик, мин – конкрет кеше, мине тишек шүмәнгә ултыртыуы ҡыйын, тигән апаны ла һемәйткән был Сәмәй ҡортҡа. Шүмән тигәненә ултырып шыуғандар икән әүәле: ҡабыҡтан йәки туңған мал тиҙәгенән яһалған «сана» икән дәһә. Ҡаты тиҙәкте йомро ҡулса эсенә тултырып, өҫтөнә һыу ҡойоп туңдыраһың да, ҡуптарып алаһың – шүмәнең әҙер. Мәрәкәлер ул тауҙан туп-тура түгел, ә өйрөлөп-өйрөлөп, зыр-зыр шыуып төшөүҙәре?

Сәмиғуллин да, Сәкинә апа ла мәсьәләнең төбөнә төшмәй ҡала торғандарҙан түгел. Тентеү һөҙөмтә бирмәгәс, береһе эскелек менән мауыҡмаған ир-атты йыйып кәңәш ҡорған, икенсеһе бисә-сәсәне ойошторған: нисек тә Сәмәйҙе фашларға! Ҡортҡаның өйөндә самогон юҡ, магазинға ла араҡы килтерелмәне шул арала, ә эскәндәр эсеүенән туҡтамайҙар. Ҡайҙан алып эсәләр? Сәкинә апа миңә лә комсомол, пионер активын эҙәрмәнлеккә йәлеп итергә ҡушты.

Ниһайәт, тотолдо Сәмәй! Ысын албаҫты икән шул: төн йөҙөндә, кеше аяғы һил булғас, йылт ҡына өйөнән сыға ла юҡ була, ти. Күршегә лә инмәй, үҙенә лә ҡайтмай... Шул тирәлә осрашып йөрөгән ике ғашиҡ иғтибар иткән: артынан һепертке менән эҙен һепереп бара, әллә ен ҡарсығы микән,тип ҡурҡҡандар ҙа һөйләгәндәр кемгәлер. Сигнал тиҙүк Сәмиғуллинға барып еткән. Баҡса артлаш күршеләренең ташландыҡ иҫке мунсаһында ҡыуа, имеш, ҡортҡа самогонын. Күршеләре күҙ ҙә йоммай танған, белмәмеш тә күрмәмеш ҡыланалар, ти. Яңы мунсаны яғабыҙ, иҫкеһенә аяҡ та баҫҡаныбыҙ юҡ, һүтеп ташларға ҡул етмәй тора, тигәндәр. Кем белә, бәлки, алдамайҙарҙыр? Сәмәй тотош утыныбыҙҙы яғып бөтөргән, тип бәлә яғалар, ти бит . Шунан ни ҡалғаны ла асыҡланды. Төндә ҡыуып, шешәгә тултырып, ҡайтышлай уҡ теге силос соҡорона, шунда сереп, һаҫып ятҡан ҡалдыҡ силос араһына тығып йәшереп китә икән. Алдан уҡ аҡсаһын биреп ҡуйған ағайҙар кистән шунда “ҡыйыш тейәргә” баралар... Баяғы мәрхүмдәр, береһе Мәҡсүт ағай (ҡатыны Кәшифә апай менән сөгөлдөрҙә эшләгәйнек, баҫыу өҫтөндә сирләп йығылғайны), шешәләрен өҫкә алып менеп тә тормай, соҡор төбөндә эскәндәр...

Сәмиғуллиндың Вулканы силос араһынан ун буш шешә, өс тулы шешә соҡоп сығарған. Экспертизаға биргәс, Сәмәйҙең самогонға тауыҡ тиҙәге ҡушҡаны асыҡланған. Шулай итһәң, эсемлек зәһәрерәк, ғәйрәтлерәк була, тиме. Ахырҙа Сәмәй ҡортҡаны район үҙәгенә алып киттеләр – енәйәт эше ҡуҙғатылған. Әммә ауылдың үҙ ҡануниәте лә бар. Әллә нисә йыйылышта тикшерҙеләр был фажиғәне. Ике кеше үлеп ҡалды, ауыр йылдарҙа ла, хатта йот осоронда ла йөҙөн ҡарайтмай, күрше-тирә халыҡҡа ла терәк була алған, атаҡлы муллалары булған, мәғрифәт, мәҙәниәт нуры таратҡан мәшһүр Толпарлыбыҙға хурлыҡ яғылды лаһа. Миңә ҡатын-ҡыҙҙар ултырышында ҡатнашырға тура килде, Сәкинә апа саҡырҙы, тыңлап ултыр, район гәзитенә яҙырһың, тип. Унан хәбәрсе килеп, үҙенсә тасуирлап, ауылыбыҙҙы донъяға рисуай иткәйне инде итеүен. Ярар, мин үҙ күҙлегемдән ҡарап яҙырмын, ғүмер буйы намыҫ менән йәшәгән Бүреһуҡҡан олатай, алтын ҡуллы Хәйрулла ағай, Күк юрға тоҡомон һаҡлап ҡалған егәрле Мөхәрләм нәҫеле хаҡында иҫкәртермен, ҡырҙан төшкән килендәрҙе лә ситкә тибәрмәгән илгәҙәк кешеләребеҙ хаҡында һөйләрмен. Орденлы Зөлхизә өләсәйемде лә телгә алырмын, бәс! Белһендәр Толпарлының лайыҡлы кешеләрен, бер Сәмәй өсөн бәҫебеҙҙе төшөрөп ташламаһындар әле!

Ҡатын-ҡыҙҙар советында Сәмәйҙең ысын исеме яңғыраны – Хәлисә. Самогонсылығынан Сәмәйгә әйләнгәнлеген күптән белһәм дә, тағы бер ғәжәп иттем: ҡушаматты оҫта тағалар беҙҙә, әйтәгүр. Абай булайым үҙем дә, йәбешһә лә арыуы йәбешһен, тим, ҡушаматтың. Әлегәсә Нуриямын, шөкөр, Баязит ҡыҙы тип үҙәгемде өҙөп алалар ара-тирә… Атайым хаҡындағы уйыма эйәреп әллә ҡайҙа китә алманым, самогонға яһалған экспертиза тәңгәлендә һүҙ сығыуға, Мәҡсүт Кәшфийе үкһеп илап ебәрҙе:

– Әйтәм, күҙенә күренеп йонсоно бахырымдың, айбалта күтәреп батша һаҡсылары баҫтыра, ти ҙә ҡайҙа кереп боҫорға белмәй сәбәләнергә тотона. Карауат аҫтына ла инеп китә… Ниндәй батша, ниткән айбалта? Аптырашымдан Әүхәт ағайҙы ла саҡырғайным бер көндө, бсих булған, тисе.

– Психикаһы боҙолған, эсеүҙән, белая горячка йәғни. – Фельдшер ағай тыныс ҡына тауыш менән йүнәтеп ҡуйҙы, ултырышҡа уны ла өндәшкәйнеләр. – Ана шул тауыҡ тиҙәге галлюцинация биргән дә инде, йәғни күҙенә күренгән. Әүхәт ағайҙың һүҙ ыңғайы “йәғни”һен ҡалдырмай, медицина телен аңғартып ҡуя торған шәп ғәҙәте бар. Мәктәптә йыш ҡына лекциялар менән сығыш яһай ул. Бала-сағаға ҡыҙыҡ түгел бит уның төрлө сирҙән һаҡланыу, дауаланыу тураһындағы хәбәрҙәре, шуға күрә теләһә ниндәй һорауҙар биреп албырғатырға әүәҫтәр. Бер шулай, алтынсы синыфта инек шикелле, беҙгә лә килгәйне. «Инфаркт миокарда, йәғни йөрәк инфаркты, тәмәке тартҡандарҙа йыш осрай», – тип кенә башлағайны, Айыусы ҡыҙҙары ултырған яҡтан ҡысҡыра һалдылар: «Үҙең тартаһың бит, ағай!» Шунан ни фельдшер һуғышта ҡатнашыуын, хәрби госпиталдә көнө-төнө операция өҫтәле артында баҫып тороуын,аяҡ өҫтө йоҡлап китмәҫ өсөн тәмәке тартырға мәжбүр булыуын һөйләп алды. Әҙерләнеп килгән темаһына тағы һүҙ ялғағайны, Әшрәф һорау бирҙе: «Кешенең йөрәге йоҙроғо дәүмәллек була, тиҙәр, шул ысынмы?» Әүхәт ағай әйтеүенсә, ысын икән: йөрәк – бер йоҙроҡ, ә баш мейеһе ике йоҙроҡ ҙурлыҡта, ти. Уңарсы звонок шылтыраны, малайҙар кемуҙарҙан йоҙроҡтарын үлсәшә, үсекләшә-төртөшә башланы…

Ултырышта ишеткәндәрҙе яҙып барам, ыңғайында бала саҡтағы хәлдәр ҙә хәтер офоғонда ялтлап алғылай шулай. Сәмәй ҡортҡа йәшлеге һуғыш йылдарына тап килеп, кейәү сыҡмай ҡыуарған ҡарт ҡыҙҙарҙың береһе икән. Ҡырҡ алтыла ғына, имеш, үҙе, ә “ҡортҡа” рәтендә йөрөй, ҡотһоҙ үҙе килеп. Баҫыуҙа аңһыҙҙан лобогрейка ҡанаты аҫтына кереп китеп ҡазаланған да, уң ҡулы терһәгенән бөгөлмәй ҡалған, шуға колхоз эшенә сығарып бармайҙар уны. Самогон ҡайнатырға бер ҙә ҡамасау түгел зәғифлеге? Ана шул аламалығы арҡаһында һөймәлеге лә юҡтыр уның: эсе йәмһеҙҙең тышы йәмһеҙ.

Анау “биләмә”ләренә лә индермәнеләр ирҙәр ошо Хәлисәне, исмаһам, һарыуы ҡайнап боҙолдо ул, тип йәлләп тә ҡуялар ине ҡайһы берҙә. Әлегәсә һаман ярлыҡау эҙләне ауыл... Ә хәҙер уны яҡлаусы, ҡыҙғаныусы юҡ! Күрәләтә тыйылған сикте ашатлап үтте ләһә: бисә-сәсә күпме инәлде, өгөтләне, әрләне-ҡарғаны – туҡтаманы, ҡомһоҙлоғона баш булманы. Ала бына хәҙер язаһын.

Нишләптер, суд ҡарары көтөлгәнсә ҡаты булманы, шартлы рәүештә генә хөкөм ителде Сәмәй. Ә бына язаның Күктән төшөрөлгәне һәр кемде тетрәндерҙе: көпә-көндөҙ ҡортҡаның йорто нигеҙе-нийе менән баҙына убырылып төшөп китеп ҡыйралған, абау! Күргән кеше лә бар, ти: ҡыйығына һауанан ҙур суҡмар һуҙылып килеп төшкән дә, өй ҡапыл юҡ булған. Күҙ асып йомғансы. Бурама аласығы, әбрәкәйе генә һерәйеп ултырып ҡалған. Өйҙә булһа, үҙен ер йотор ине микән? Хаҡ Тәғәлә хөкөмөмө был, ярабби?! Мәктәп китапханаһында төрлө журналдар өйөлөп ята, шуларҙың береһенән уҡығайным. «Ҡарғыш төшә» тигәнде мистикаға һанаған фән үҙенсә аңлата: һәр кемдең ҡеүәтле энергетик көсө бар һәм шул көс, бигерәк тә күп кешенең тупланма энергетикаһы, бер нөктәгә йүнәлтелһә, шул нөктәне яндырып, емереп юҡ итеүе лә ихтимал. Тимәк, халыҡтың энергетик ҡеүәте бергә ойошоп, Сәмәйҙең өйөнә барып төшкән? Ә ул ҡеүәтте әҙәм балаһына кем биргән? Аллаһ таһа! Хәйри бурҙың (уның ише бәғзеләрҙең) сирле икәнлеген дәлилләгән мәҡәләгә лә юлыҡтым һәм ғалим фекеренә мөкиббән ышандым: клептомания тигән уғрылыҡ сире бар икән шул. Уның менән ауырыған кеше урлашмайса түҙә алмай, ә ваҡытында дауалаһаң, үтеүе ихтимал, имеш. Хәйривара ағайҙы кем врачҡа, етмәһә психологҡа, алып барып йөрөһөн инде әүәл замандарҙа. Хәҙер һуңдыр, ауырыуы шашҡан, уҙынғандыр... Шул ыңғайҙа нишләптер бер һорау тыуҙы башымда: әгәр Хәйривара ағай түгел, ә Ғилмиә апай шул хәстәгә тарыһа, төрмәгә эләкһә – ҡатынын йәлләр, түҙемлек менән көтөп алыр, ҡәҙер күрһәтер инеме икән уға ир кеше?

23

Ҡартәсәйем бар ихласлығын хәҙер намаҙ уҡыуға, дарыу үләндәре йыйыуға һәм Атай йортона тамам эйәләшеп алған Камилаға үҙенең холоҡ-фиғелен «йоҡтороу»ға бирә. Төш юрауын, ҡот ҡойоуын да ташлап ҡуймаған, унан тоҙ өшкөртөп, шифалы төнәтмәләр яһатып алыусылар ҙа етерлек. Бала таба алмай яфаланған биҙәү ҡатындар хатта тирә-яҡ ауылдарҙан килеп эсен һыйпата... Әлдә генә һөнәре күп ҡартәсәйемдең, ҡул ҡаушырып, уфтанып ултырырға ваҡыты юҡ. Һеңлемдә үҙемдең бала сағымды төҫмөрләйем. Торғаны мин түгел, әлбиттә, уның хыялдары әллә ҡайҙарға олғашып осоп йөрөмәй, ә яҡындараҡ, тормошсаныраҡ кеүек. Хәйер, тотош беләм Камиланың хәсиәтен, тип әйтә алмайым, эсенә инеп сыҡмағаным даһа.

– Шәрифә апайымдар өй эсе менән килеп төштөләр! – Быны шул осҡор Камилабыҙ килеп әйтте. Ҡышҡы каникул мәле, ике малайы ла килде микән? Бәләкәсе – Русланы йәйгә тиклем ҡалырға тейеш ине, теге юлы килешкәнсә. Ҡоҙағыйҙы ла эйәрткәндәрҙер?

Камил шундуҡ йүгерҙе ҡартәсәйемдәргә. Мин мал-тыуарҙы тәрбиәләп, аҙбарҙы ябып индем – көн кискә тартҡан, ҡояш сыуағы һүрелгән сәғәт. Мәшәҡәтле булһа ла, һыйырҙан яҙмауыбыҙға һөйөнөп бөтә алмайбыҙ, өҫтәлебеҙгә һөт-ҡатыҡ килеп ултырған һайын Самат ағайға эстән рәхмәт уҡыйбыҙ, бесән мәсьәләһендә ул ышандырмаһа, оло малды аҫырай алыр инекме ни? Ике һарығыбыҙ, тауыҡ-ҡаҙыбыҙ бар тағы. Ҡаҙ ҡарау, бигерәк тә күкәй баҫтырыу, себеш сығартыу минең ҡулдан килмәй, өләсәйемдең бурысы уныһы. Яҙ етә башлаһа, уйы-хәсрәте шул. Ана, әлүктән ҡайғырта башлаған: ”Нурия, ҡаҙҙарҙың аҫтына ла һалам ырғытҡыла, ата ҡаҙыбыҙ өшөп, эшкинмәй ҡуймаһын!”– тип иҫкәртеп ултыра.

Атай йортона өләсәйемде лә эйәрттем, ырматизы баҫылып тора ошо осор. Шәрифә апайымдарҙың эс бошорғос хәлдәрен ул да белә, борсола лаһа. Беҙҙең ике донъя (әсәйемдәрҙеке менән өсәү инде хәҙер) араһында, шөкөр, һүҙ йәшереү юҡ. Бызмырлап барып етеүебеҙгә, түңәрәкләп ултырып сәй эсергә йыйыналар ине. Әлтәф еҙнәм үҙе лә килгән шул, ҡоҙағый ҙа ҡунаҡлаған түргә – өй эстәре менән килгәндәр, тип Камила дөрөҫ әйткән. Сәй эскән арала ҡоҙағый зарланып алды:

– Ҡалала ни, тышҡа балкондан ҡарап, ситлектәге ҡош кеүек ултырам. Үткән-һүткәндең осо-ҡырыйы юҡ та, исмаһам, бер таныш әҙәм күҙгә салынһа икән...– Шуны ғына көткәндәй, ҡартәсәйем әйтә һалды:

– Йәй һайын ҡайт, ҡоҙағый, бына лаһа арандай өй, көңгөр-ҡаңғыр көн итербеҙ икәүләп. Уландар ҙа унда саң йотоп, бушты бушҡа ауҙарып йөрөмәһен. Ял итерҙәр, Күрәнлене, Толпарсыҡҡанды бер итеп һыу инерҙәр, балыҡ тоторҙар. Ҡулдарынан килерлек эше лә табылыр, донъя көтөп ятҡан булабыҙ ҙаһа. Күптән әйтәм дә, тыңламайһығыҙ... Үҙҙәренең баҡсаһына таш төшкәнен һиҙеп, Әлтәф еҙнә тамаҡ ҡырып алды, әммә ҡайтарып бер һүҙ ҙә әйтмәне, Шәрифә апайым һауыт-һаба йыуырға тотондо.

Камил малайҙар менән шундуҡ уртаҡ тел тапты, илгәҙәк бит ул. Тегеләр ҙә ҡырыҫ уҡ түгелдәр, буғай. ”Тегеләр” тип уйлауымдан үҙемә ҡыйын булып китте: ҡатышмаһаң, туғаның да ситкә әйләнә. Ә бит был малайҙар, Рубес менән Руслан, яҡын, бик яҡын туған миңә – дихаят түгел.

Рубес Камилдан өлкәнерәк. Шуны белгерткеһе килепме, үҙенсә ҡыланып алды. Сумкаһынан шаҡтырлатып шахматтарын килтереп сығарҙы ла: «Уйнайыҡмы?» – тине. Камил баш ҡаҡты, риза йәғни.

– Беҙҙең мәктәптә шахмат-шашка түңәрәге бар,– тине ҡустым, үҙ бәҫен төшөрмәй генә. – Ғаян ағайым менән дә уйнайбыҙ ул... – Эсем көтөрҙәп ҡуйҙы: үгәй атаның балаһын «ағай» ти. Ә кем тиһен, бәс.

Малайҙар шахмат менән мәшғүл, Камила ла шунда урала. Ә беҙ, өлкәндәр, төкөтмәлә әңгәмә ҡорҙоҡ. Шәрифә апайым башта минең дә араға инеп ултырыуыма аптырағандай ҡарап алды ла йылмайып ҡуйҙы, тиң хоҡуғымды таныны, тимәк.

– Ҡәйнәм, Рубесты анау урам хулигандарынан йолоп алырға ине, юлдан яҙып бара бит! – тип һүҙ башланы Әлтәф еҙнә, тамағын ҡырғылап ултыра торғас. – Каникулдан һуң бүтән мәктәпкә бирәбеҙ, фатирҙы ла шул тирәгә алмаштырабыҙ, ҡаланың икенсе осона. Мәктәбен белештек, барып күрҙек, оҡшаны. Математика көслө уҡытыла икән, шуғалыр, малай ҡаршылашманы, шул фәнгә һәләте бар уның. Ана, шахматҡа ла тартыла.

– Еҙнә, беҙҙең бер малай – шахмат буйынса район чемпионы. Һүҙгә йәпле генә ҡушылып киттем мин дә, – хәҙер баш ҡалала көсөн һынап ҡарамаҡсы.

– Шул бала менән таныштырырға, сәмләндерергә ине Рубесты! – Минең фекерҙе еҙнәм шундуҡ элеп алды.

– Мотлаҡ эшләйбеҙ уны, пионер бүлмәһендә тотам да шахмат турниры ойошторам. Каникулда ла балаларҙы күҙ уңынан ысҡындырмағыҙ, мәктәптә төрлө саралар ойоштороғоҙ, тигәйне директор былай ҙа.

Байтаҡ нәмәләр хаҡында уртаға һалып һөйләштек.Ҡартәсәйем әлеге лә баяғы Рубес тигән ҡолаҡҡа ятмаған исем юҫығында һүҙ ҡуҙғатты. Динислам тип ҡушайыҡ, тигән тәҡдим индерҙе.

Ул арала малайҙар шахмат уйнап туҡтаны. «Слабак әле»,– тине Рубес, Камил яғына ымлап. Кәйефе шәп икәнлеген күрә-тора, быға әллә исем мәсьәләһен әйтеп ҡарарғамы, тип елкенеп ҡуйҙым. Ҡартәсәйем күҙ ҡарашы менән генә ниәтемде хуплап ултырғандай? Ярҙым да һалдым хәбәрҙе, «реакция» тиер ине тағы Бүреһуҡҡан олатай, ишетеп торһа:

– Рубес туғаным, һин алдаҡсы егеткә оҡшамағанһың, дөрөҫөн генә әйт: тиҫтерҙәрең үсектереп бер буламы исемең арҡаһында?

– Еще как! – тип ихлас яуап бирҙе Рубес, «егет» тигән йүкә шына ярап ҡалды быға. – Надоели уже!

– Ә ниңә алмаштырмайһың уны берәй модный исемгә?

– Беҙҙең класта бар ул современный исемдәр: Ники, Серж, Дани, Алекс.

– Николай, Сергей, Данил, Алексеймы?

– Нияз, Сергей, Данияр, Алексей .

Шунда зиһенемдә бер фекер ойошто ла ап-асыҡ итеп ҡартәсәйем теләгәндең бойомо күҙалланды, шатланып телемә лә сығарҙым уны:

– Дэн тигән исем оҡшаймы һиңә? Тулыһынса Динис, Динислам була инде.

– Дэн? Клевый исем, оҡшай! Динис – бара...

– Әтеү, әйҙә, бөгөндән Динис тип йөрөтә башлайбыҙ һине, ауылда әлегә Рубесты белеүсе юҡ таһа.

– Ҡайтҡас, исем ҡағыҙыңды алмаштырырбыҙ,– тип күтәреп алды минең һүҙҙе Әлтәф еҙнә. – Һөйләшә белһәң, тиҙүк эшләп бирәләр уны. Яңы мәктәбеңә яңы исем менән барырһың да ултырырһың.

– Эйе шул,– тип килеште Рубес менән минең диалогты тын да алмай, ҡыҫылмай тыңлап ултырған ҡор.

– Мөғәллимә ләһә! – Ҡартәсәйем ифрат та риза булған, мине шулай ҙурҙан һалып маҡтап ҡуйҙы.

Камила баянан бирле баҫҡан ерендә сыҙай алмай нимәлер әйтергә уҡтала ине, ниһайәт, ауыҙын асты:

– Ә һин бая хәрәмләштең, хәрәмләштең! – Шулай тип һикерәңләне лә өҫтәп ҡуйҙы: – Дэн! Шәп булғас, беҙҙең Толпарлы Ботвиннигы менән ярыш! – Игеҙәге өсөн ҡайһылай сәмләнгән минең сая һеңлем.

– Давай! – тине Рубес, әй Динис тәһә хәҙер. Күҙҙәре янып тора малайҙың.– Иртәгә үк!

Бының ҡыҙыҡҡан, ылыҡҡан шөғөлө бар, ҡайҙа барып бәрелергә белмәй йөрөгән хулигандарҙан айырырға мөмкиндер әле... Шулай уйлап, еңел һулап ҡуйҙым.

Иртәгәһенә тәүге эшем шул булды: Әшрәфтәргә барып, уның ҡустыһы Илдар менән шахмат турниры уҙғарыу тураһында һүҙ беркеттем.

– Апа, мин яңы ход өйрәндем, шуны һынап ҡарайым ул ҡала малайы менән, – тип дәртләнеп риза булды беҙҙең чемпион. ”Апа”. Һы... Апа шул мин хәҙер.

Быйыл, 1966-ла, беренсе тапҡыр 8 Март күнегелгән матур байрам ғына түгел, ә ял көнө лә – Указ сыҡты. Халыҡ-ара ҡатын-ҡыҙҙар көнөн бөтә ил айырыуса ҙур күтәренкелек менән билдәләй – барлыҡ гәзиттәр ҙә шулай тип яҙҙы, уларҙың биттәре “Әсә – ғорур яңғырай”, “Дан һеҙгә, әсәләр”, “Ҡатын-ҡыҙ – донъя күрке” кеүек яңғырауыҡлы һүҙҙәр менән күҙҙе ҡамаштырҙы, йөрәкте йылытты. Ирҙәр менән тиң хоҡуҡа эйә совет ҡатын-ҡыҙҙарының коммунизм төҙөүҙәге баһалап бөткөһөҙ роле тәмле итеп сурытылды, гүзәл затҡа көн буйы мәҙхиә йырланды.

Мәктәптә кисә уҙғарҙыҡ, уҡыусылар концерт ҡуйҙы. Аҙаҡтан уҡытыусылар йыйылышып, сәй эстек. Әҙерәк эс бошто шунда: егерме дүрт (мине иҫәпләһәк, 25 инде) уҡытыусының бишәүһе генә ир-ат: Әмин абый, тарихсы, химик, физкультурник һәм хеҙмәт дәресен алып барыусы балта оҫтаһы Мәүлит ағай. Бәғзе малайҙарҙың өйҙә лә атайһыҙ, олатайһыҙ үҫеүен иҫкә алһаң, эс бошоу ғына түгел, илағы килә. Бөтә балаға ла минең Бүреһуҡҡан олатайым кеүек кеше табылып тормай ҙаһа. Юҡ, был уйымды тәрәнгә ебәреп, тантана кәйефен ҡыйратмайым әле...

Байрам алдынан Мәүлиҙәгә тигән бүләгемде – үҙем бәйләгән мамыҡ башлыҡты, посылкағыҙға бергә ҡыҫтырып ебәрерһегеҙ тип, Әмин абыйҙарға инеп сыҡҡайным. Рабиға апай өйҙә юҡ, абый, фекер алышырға кеше тапҡанына һөйөнгәндәй, баш ҡағып ҡына иҫәнләште лә, ҙур бүлмәләренең уртаһына баҫып, ярһып һөйләргә тотондо:

– Белеп булмай, ҡайһылайыраҡ боролоп китер донъялар – ил бит, ҙур ил. Һәр кимәлдә лә тартыш бара, Нурия! Ана, беҙҙең мәктәптә сәғәтте, йәғни эш хаҡын күберәк алырға, звание-фәлән тип ҡыйышалар, ә унда, юғарыла, – власть өсөн баш етмәҫлек интригалар, хыянаттар, баш ашауҙар …– Шулай тигәс, абый, һуҡ бармағын өрлөккә табан күтәреп, оҙаҡ ҡына өндәшмәй торҙо һәм, ҡапыл тауышын баҫып, ҡулын һелтәне: – Сәйер халыҡ бит беҙ, бер ҡараһаң – бөйөк, икенсе ҡараһаң… Мына һинең пионерҙарың “Куба – любовь моя!” тип йырлап йөрөймө? Халыҡтар дуҫлығы, әттәгенәһе. Башта, ана, Шәкетау битләүен ҡотҡар райкомдың һайт тигәненә тайт тип торған Аҡназар кеүек әпкәләйҙәрҙән, төйәгенә хаслыҡ эшләүселәрҙән. Тыуған ереңде, илеңде, халҡыңды ҡурсала, шунан инде мәйлең – ярат Кубаны ла… Үҙ балаңдың ауыҙынан тартып алып, үҙ кәреңде бөтөрөп, һуңғы ҡабымыңды ситкә ебәреү – һантыйлыҡ, минеңсә. Артығын, эйе, бир, бүлеш, ә ҡасан беҙҙең ул тиклем муллыҡта йәшәгән бар? Хыялда, коммунизм тигән әкиәттә…

– Абый, коммунизмға мин ышанамсы?!

– Ышан, кем ҡуша ышанмаҫҡа. Башта, исмаһам, берәй төбәктә төҙөп күрһәтһендәр отдельный коммунизмды, барып ҡарарбыҙ. Әйткәндәй, колхозға зоотехник булып Таллынан Әхмәт исемле кешенең улы ҡайтасаҡ, тип ишеттем әле, шул алдан уҡ хәбәр ебәргән ауылына, коммунизмда йәшәтәсәкмен мин һеҙҙе, туғандар, тип. Ҡыланып ҡараясаҡ, ул шундай нәҫелдән. Атаһы ла авантюраға әүәҫ ине, бер мәлде, 102 йәшлек олатаһының инерле-сығырлы аҡылына ышанып, шул тирәләге ҡалҡыулыҡтарҙы ҡаҙып-аҡтарып бөттө шул Зәхмәт, ҡушаматы мас ҡына үҙенә. Имеш тә, шул түбәләстәрҙең береһенә Сыңғыҙ хан үҙенең бик яҡын күргән бер сардарын, ғәскәр башлығын йәғни, ерләгән. Яуҙа алған яраларынан миктәп ҡалып, күтәрелә алмай донъя ҡуйған ул сардар, кәүҙәмде атайсалыма – Таллы тупрағына алып ҡайтып тапшырығыҙ, тип васыят әйткән, ти. Башҡорт булған, тимәк. Сардар ҡәберенә бер йөк алтын-көмөш, уның булат ҡылысы, аҫылташтар менән биҙәлгән көмөш ҡыны, затлы ҡәмәре һәм башҡа шәхси монаяты ла ҡуша күмелгән, ти.

– Бәс?! – Ауыҙымды астым да йома һалдым, түҙмәй, ҡулдарымды сәбәләндерҙем, әммә, абыйҙы бүлдергәнем өсөн ныҡ оялып, башымды эйҙем. Бала-саға кеүек ҡыланамсы, уф.

– Йә-йә, ни әйтерһең, телеңде тешләмә!

– Бәс… Солтанай сәсәниә йырлаған даһа, өләсәйем хәтерләй…

– Нимә тип?

– «Ағарып та торған аҡ ташына Аҡташ хандыр ҡылыс ҡаҙаған…” тигәне иҫтә ҡалған, “Зөлхизә вә Абдрахман” ҡиссаһынан. Аҡбейектең аҡ ташына микән, тим? Әлеге сардар шул Аҡташ хан түгел микән, тим?

– Микән, микән… Кем яҙған ул ҡиссаны?

– Яҙмаған әле, яҙыр.

– Аҡташ хан, тәк-тәк, Аҡташ хан, – тип устарын ыуып алды абый, нимә менәндер бик ҡыҙыҡһынып китһә, ул гелән шулай итә,– ҡайҙандыр уҡығайным, ҡасандыр. Ҡыҙыҡайға әйтәйем әле, ул боронғо ҡулъяҙмалар бүлегендә эшләй ҙәһә, ҡараштырһын. Сыңғыҙхандың ғәскәр башлығы булған микән, Аҡташ хан башҡорт микән, ысын микән?!

– Ә теге Зәхмәт тапҡанмы берәй нәмә?

– Таба һиңә… Ауыл малайҙарын ҡоторта, баштарын бутай, тип халыҡ ғауғалай башлағас, ҡалаға һыпыртҡан, үҙе менән Таллының иң сибәр ҡыҙын алып. Минән өлкәнерәк ул, әле иҫән микән? Һуғыштан ҡайтҡан, донъя күргән, йәше лә утыҙға етеп барған ир шул ҡомартҡы тип зәхмәтләнеп йөрөгән, ә? – Абый тағы устарын ыуып алды ла өҫтәп ҡуйҙы: – Вәт, шуның улы, атаһының балаһы түгел, тимә уға, әйтәгүр, отдельный коммунизм яһарға ҡырсына, ти, Таллыла.

Күрәнле быйыл да боҙ китеү тамашаһын йәшермәне, көпә-көндөҙ күрһәтте. Йәкшәмбе ине. Шуғалыр бар бала-саға, уларҙы ҡурсалап килгән өлкәндәр яр буйында геүләште. Татар әбекәйҙе етәкләп, мин дә барҙым. Игеҙәктәр, ай-вайына ҡуймай, өләсәйемде, юл ыңғайы ҡартәсәйемде лә ҡуҙғатып алып китте, беҙҙән алда уҡ.

Йылғамы – йылға, боҙмо – боҙ, китәме – китә. Бер уйлаһаң, ғәҙәти күренеш. Әммә толпарлылар унан ниндәйҙер ғәм, яңы тамаша таба. Үҙҙәре, элек ине ул йылғаның айбарлы сағы, хәҙер ни – кәре ҡайтты, һайыҡты, тип һөйләнә… Татар әбекәй менән халыҡ ҡуйы урындан саҡ ҡына арыраҡ барып баҫтыҡ. Көн шундай сыуаҡ. Ҡояштың йылы ипкене йылға өҫтөндә монар булып дерелдәй. Боҙ шаҡмаҡтары аяғүрә баҫып һөҙөшөп, ҡапыл гөрҫ итеп ауа ла, тирә-яҡҡа һыу бағаналары күтәрелә, тамсылар гәүһәрҙәй ялтырап күҙҙең яуын ала. Шундай бер мәлде әбекәйҙең беләгемә йәбешеп торған уң ҡулы алға һонолдо ла ҡатып ҡалды. Үҙенә ҡараным – өндәшмәй, һонолған ҡулы йүнәлешенә төбәлгән дә телһеҙ ҡалған. Мин дә шул яҡҡа баҡтым: ярабби, унда, яҙғы монарҙа, ниҙер бар!

– Әдисәй… – тине шым ғына, ышаныр-ышанмаҫ хәлдә Татар әбекәй. – Әллә уның һүҙе, әллә хәтеремдә йөрөгән матрос бабаҡай образы фантазиямды уҙындырып ебәрҙе – күрҙем: тельняшка кейгән ир һыны?! Күҙ асып йомғансы ғына пәйҙә булған ул һын ҡапыл, ватылып ҡойолған гәлсәр кеүек, юҡҡа сыҡты. Әйтерһең, һаташыу ғына булды. Татар әбекәйҙең алға һонолған ҡулы ихтыярһыҙ һәленеп төштө, үҙе миңә ҡараған да ҡатҡан. Күҙҙәрендәге һорауҙы һүҙмә-һүҙ уҡыйым: “Күрҙеңме? Ысын булдымы?..”

– Күрҙем, Йәнкиҫәк,– тинем, алдаманым. Йәнкиҫәктең битендәге йыйырсыҡ бураҙналары буйлап күҙ йәштәре тәгәрәне. Минең йәштәрем туп-тура муйыныма ағып төштө. Быны мин аңлата алам һиңә, физика дәресендә үткәйнек, ныҡ иҫтә ҡалған.

– Аңлат, Нуриякәем, аңлат, зинһар!

– Мираж тип атала ундай күренештәр, башҡортса – һағым инде, дөрөҫөрәге – сағымдыр әле, сағыла бит. Һыу өҫтөндә йышыраҡ күренә, ти, сағымдар. Моряктарҙың, мәҫәлән, әллә ҡасан батҡан караптарҙы, палуба тулы матростары менән бергә, күреп шаҡ ҡатҡаны бар икән. Сүллектәрҙә, селлә томраһында, боронғо ҡалалар, хозур баҡсалар пәйҙә була ла, каруандар шунда боролоп аҙашып та ҡуя, ти.

– Аңлат, Нуриякаем, аңлат, зинһар!

– Тәбиғәт мөғжизәһе инде. Һауалармы, һыуҙармылыр, ҡасандыр, нимәнеңдер, кемдеңдер күсермәһен алып ҡала ла ҡайһылыр бер сәғәттә шуны күрһәтә. Фотоға төшөргән кеүек микән, үҙем дә аптырайым. Яңыраҡ гәзиттә уҡыным: бер ботаник, Курск ҡалаһынан алыҫ түгел, шикелле, аҡландағы сәскәләрҙе, ҡыуаҡтарҙы фотоға төшөрөп йөрөгән дә, ҡайтып, пленкаһын эшкәртеп, ҡағыҙға сығарып ҡараһа, үҙ күҙенә үҙе ышанмай торған: ҡайһы бер фотоһүрәттәрҙә автомат тотоп йүгергән һалдаттар төшкән, ти. Бер фотола – кәүҙәһе яртылаш тупраҡҡа күмелгән санитар яралы һалдаттың башына бинт урай,ти…

– Ярабби!

– Теге ботаник та шулай тип ҡысҡырып ебәргәндер, тим, Татар әбекәй. Ғәжәп хәл дәһә. Ул аҡланда совет һалдаттары немец фашистары менән үлемесле алышҡа ингән. «Курск дуғаһы» тигәнде ишеткәнебеҙ бар ҙаһа – тотош һуғышҡа һынылыш яһалған унда, беҙҙекеләр еңгән. Аҡландың хәтерендә ҡалған… Ғалимдар, төрлө белгестәр, әлеге фотоларҙы күргәс, ботаникты эйәртеп теге урынға барып йөрөгәндәр: шул уҡ аҡлан, шул уҡ сәскәләр, ти, ә фотолағы күренештәрҙең эҙе лә юҡ – гүйә был ерҙә бер ҡасан да туптар шартламаған, пулялар һыҙғырмаған.

– И Ходаем, адәмнәрең хәтерен жуймасын өчен нинди генә могжизалар күрсәтмисең! И Аллам!

– Эйе шул! – Татар әбекәй әйткәнгә мин дә инанып ҡушылдым.

24

Толпарлының йөрәгенең антеннаһы барҙыр. Телевизорҙыҡы, радионыҡы һымаҡ. Хәйер, көслөрәктер, һиҙгерерәктер – тотош илдең, хатта ки планетаның тын алышын тоя, тотоп ала был антенна. Апрель аҙағында ауылыбыҙҙы алыҫтағы фажиғә тетрәтте, йөрәгебеҙгә килеп ҡағылды ул.

Ташкентта ҡот осҡос ер тетрәү булған, Урта Азияның беҙгә борондан таныш, туғандаш ҡалаһының өстән бер өлөшө харабаға әйләнгән. Бөйөк, гүзәл, ҡунаҡсыл Ташкент! Ауылыбыҙҙың нәҫелдәше ләһә Үзбәкстан, унда Толпарлы ҡыҙҙары килен булып төшкөләгән, уларға үзбәк кейәүҙәр «Севимли» (һөйөклөм) тигән. Унан беҙгә һуғыш йылдарында Үзбәшкә Рухия апай әйләнеп ҡайтҡан, Харьковтан эвакуацияланған ике мәрйә ҡыҙын эйәртеп... Был – күңелгә иң беренсе булып ҡағылған тойғо, ҡандаш туғанлыҡ ауазы. Ә бит, ихластыр ки, толпарлылар СССР тигән оло Ватаныбыҙҙың һәр мөйөшөн ғәзиз итеп, үҙ итеп ҡабул иткән. Ауыл тигәс тә, ул үҙенең айырым бер утрауҙа, бәйләнешһеҙ яңғыҙлыҡта йәшәмәгәнен, ә Ер шарында, Йыһанда бар ителгәнлеген ап-асыҡ аңлай, кендек берлеген тойоп йәшәй ҙәһә!

Эйе, иң башта Азияға (ул яҡты шулай дөйөмләп әйтергә күнеккәнбеҙ) киткән туған-ырыу барлап сығылды, кемдең ҡайһы төштәрәк көн итеүе күҙалланды. Артабан иғтибар Ташкентҡа ябырылған ҡазанан ҡотолоу өсөн хөкүмәттең ниндәй саралар күреүенә, партия етәкселәренең телмәрҙәренә күсте. «Ташкентты ҡайтанан төҙөргә» тигән ҡарарҙы толпарлылар һағайып ҡабул итте: ҡала әллә тотош һәләк булғанмы? Һуңғараҡ, ул тарафтарҙан хаттар килеп, Башҡортостандан барған төҙөүселәр аша хәбәрҙәр ишетелеп, хәлдең ундай уҡ кимәлдә булмауы асыҡланды, әммә «өстән бер өлөшө» тигән һүҙ дөрөҫ икән – аһ...

Барлыҡ ил көсө менән тергеҙелде Үзбәкстандың баш ҡалаһы. Мәскәү, Ленинград кеүек ҡалалар – тотош урамдар, союздаш республикалар ҙур-ҙур биҫтәләр төҙөгән, автономиялар йөҙәрләгән йорттар һалған. Әллә беҙ, толпарлылар, ситтә ҡалдыҡмы? Колхоз үҙенсә ҡатышҡандыр, ите-майы, шәкәре менән – шигем юҡ, ә мәктәп балалары Ташкент өсөн мискә-мискә ҡайын һуты йыйып тапшырҙы, әҙме-күпме, кейелгәнерәктәрен дә ҡушып, кейем-һалым да ебәрҙек – урамда ҡалған кешеләргә тәү мәлдә ярап ҡалыр ҙаһа. Татар әбекәй оҙон салғыйлы бишмәт тегеп килтергәс, хихылдарға тотонһаҡ, үзбәктәр эҫе көндә лә һырма сәкмән кейеп, йөрөй, шулай ҡояш үтмәй, тигәс, аптырап ҡалдыҡ. Аҙаҡ барыбер эс тырнап көлдөк: көйҙөргөс эҫелә бишмәт кейеп кәтмән менән ер эшкәртеп йөрөгән үзбәк ирекәйен күҙ алдына килтерәбеҙ ҙә…

Ә бер көндө, пионерҙарҙың йәйге каникулын ойоштороу планын төҙөп ултырғанда, ҡылт итеп иҫкә төштө: аулаҡта селтәр энәһе менән сүре ебенән теүәтәй бәйләргә өйрәнгәйнек. Үҙем бәйләгәнде Бүреһуҡҡан олатайға бүләк иткәйнем, ул, ҡалай йәпле, йәй кейерем, эҫе ҡабып бара хәҙер башыма, тип һөйөнгәйне. Рәхәт кенә, тиҙ генә ундай теүәтәйҙе бәйләүе. Пионеркаларымды өйрәтәйем дә, үзбәк ағайҙарға посылка һалайыҡ әле! Шул минутта ҡыңғырау шылтыраны. Уйымды директорға еткерәйем тип коридорға сыҡтым. Уҡыусыларҙың ҡамап алғанын һиҙмәй ҙә ҡалдым. Улар менән бергә, ташҡынға эләккән юнысҡылай, зыр өйрөлгәндә, ташҡын ҡапыл икегә айырылды – Сәкинә апа үҙе ҡаршыға килә ята икән, тымып ҡалған бала-саға араһынан йолҡоп алды ла мине кабинетына әйҙәне.

Уф, ошо апаға мәңге ир сыҡмаҫ! Тиктомалдан шундай уй индесе башыма? Әйтерһең, ул минән ир таптыра. Таптырһа ла, артыҡ берәү ҙә юҡ ауылда. Булғаны ла – йә бабай-һабай, йә ҡалаға ҡасып киткән ҡыҙҙарын һағынып, машина-тракторының кабинаһына Софи Лорен һымаҡ һылыу актрисаларҙың портретын йәбештереп ҡуйып йыуаныусы йәш егеттәр. Ул һүрәттәрҙе «ҡағыҙ кәләштәр» тип атап та ҡуйҙылар инде ауылда.