Ҡатындар - 34

Йортонан ике мәйет сыҡты, йыназа атҡарылды, килгән һәр кем үкһемәй сыҙаманы, хатта ир-аттар ҙа йәшереп кенә күҙен һөрткөләне, ә әхирәтемдең бер бөртөк йәше лә тәгәрәмәне.

– Ысҡындырыр... – тине ҡартәсәйем, Әсмәне Толпарлыға эйәртеп алып ҡайтҡас. Гелән уның тирәһендәрәк үҙ алдына һөйләнеп йөрөнө: – Өйөлөп килде бит хәсрәттәре, күҙ йәше ҡатҡан, яйлап имшер, ебәрер... Суфия һеңлекәште әйтәм, мәрхүмә, динебеҙҙе таныған икән. Бәс, Себер татары тигәс тә, мосолман ҡәүеме ләһә. Әй, бисараҡай, ғәзиз улыҡайын ҡәҙерләп ерләгәнде күреп, разый булып китте... Сирле генә йөрәге сабыр иткән... Әсә йөрәге!

Ҡартәсәйемдең шулай йәлсел тауыш менән һамаҡлауына әхирәтем ахырҙа сиселеп илап ебәрҙе. Аңлап торам да ул Зирәк Рәйхананың махсус шундай йән әрнетерлек һүҙҙәр һөйләүен – барыбер түҙеп торғоһоҙ ауыр! Бер мәл кемдеңдер керпек ҡаҡмай миңә төбәлгәнен һиҙеп ҡалдым. Әшрәф икән, тышта беҙҙең тәҙрәнән күҙен алмай зарығып тора. Кит, тигәнде ишаралап ҡул һелтәргә генә уйланым да, сығып телем менән әйтергә булдым: «Бөгөндәрҙә генә килмәй тор, дуҫҡайым, әле саҡ сығып килә ҡулсанан – бер ыңғай ике кешеһен юғалтты», – тинем. Әшрәф, бер ни әйтмәй, башын эйеп ҡайтып китте. Аяҡтарын бигерәк тә ныҡ һөйрәп атлағандай тойолдо был юлы.

Ниһайәт, Тубылдан да хәбәр килде: Суфия апай мәрхүмәнең ҡыҙы шылтыратты – Артур вафат киткәс тә, әсәһенән һуң да үҙем хәбәр итеп, номерыбыҙҙы әйткәйнем шул. Киләм, саҡ форсат сыҡты, ти. Бәлки, алыҫ ара бит. Ҡустыһын оҙатырға өлгөрмәһә лә, әсәһен күрергә ашығырға тейеш ине лә...

– Килегеҙ, юлды беләһегеҙ. – Әйтеп тә өлгөрҙөм, ҡартәсәйем трубканы ҡулымдан тартып тигеләй алды ла: – Балаҡай, ҡырҡын уҙғарышырға ниәтлән, хәйер таратырһың, зыярат ҡылырһың – өсәү ята улар хәҙер Айыусы тупрағында, – тине. Әллә асыуланырға итәме, тип ҡурҡа төшкәйнем, уф! Трубканы һалғас, минең ҡолағыма киртеүеме, өҫтәп ҡуйҙы: – Әй, ҡыҙ бала... Ире уны нисек хөрмәт итһен, үҙен үҙе түбәнһетә ләһә! Кемдер берәү ҡырын ҡарар тип, әсәңде ҡыр тибергәме ни?!

Ҡоролоҡ ил кимәлендә ифрат дәрәжәлә ҡурҡыныс, күрәһең. Леонид Ильич был мәсьәлә менән шәхсән шөғөлләнә, әлеге көндә ул Ҡаҙағстан һәм Себер буйлап ун көнлөк юлға сыҡты, тип хәбәр итте гәзиттәр. Ул яҡтарҙа иген ярайһы уңған, тиҙәр. КПСС Үҙәк Комитеты һәм Политбюро СССР-ҙа аҙыҡ-түлек ҡытлығына юл ҡуймаясаҡ, тип вәғәҙә итә Генераль секретарь һәр сығышында. Шулай була күрһен, әйтәгүр.

Башҡортостан етәкселәре лә, юғарынан күрмәксе, райондар буйлап йөрөп яталар. Беренсе секретарь Миҙхәт Шакиров яңыраҡ Ҡырмыҫҡалыла сөгөлдөрсөләр менән осрашҡан, Илештә игенселәрҙе йыйып һөйләшкән. Ауыл халҡы, ярай, үҙенә етерлек ризыҡ-сырса табыр. Ә бына ҡалалағылар нишләр? Иң башта Шәрифә апайым иҫкә төшә, үҙеңдеке – үҙәктә. Яңыраҡ шылтыратышып алғайныҡ, беҙ тип борсолмағыҙ, баҡсабыҙҙа сейә генә булмаҫ, сәскә атты ла ҡойолдо, алмаһы, ҡарағаты – етерлек, картуф менән һуған-фәләнде һыу һибеп үҫтерәбеҙ, тип тынысландырҙы. Ҡала кешеләренә ике-өс йыл ғына әле ер биреүҙәренә, шул 6 сутыйҙарында сәсмәгән нәмә ҡалдырмайҙар. Йәбешеп ятып эшләүҙәрен әйт. Бәс, ҡала тигәс тә, ундағыларҙың йәнтөйәге лә ауыл даһа, Сыңғыҙ әйтмешләй.

Сыңғыҙ тигәндәй, ундайҙар өсөн, бер ҡараһаң, «идея тыуҙырыусы» тигән вазифа уйлап сығарырға кәрәк. Түләүле вазифа. Уның бәғзе идеяһына башта шикләнәһең, ә аҙаҡ бот сабаһың, нишләп үҙебеҙҙең башҡа килмәгән, тип. Айыусыға барғанда, Әсмәләр йәшәгән йәсләне, унан да былай – буш торған мөһабәт клуб бинаһын күреү менән: «Ниндәй бесхозяйственность!» – тине лә шаҡ ҡатты. Ул юлы, ҡайғылы сәғәттә, һүҙ ҡуйыртманы, әммә, күпмелер ваҡыт үткәс, лесхоз директорына барып еткән: «Толпарлы урман хужалығына иң ҙур майҙандағы урмандар ҡарай, ә лесничество етәксеһе ауыл осондағы бәләкәс кенә иҫке йортта ултыра,– тигән. – Халыҡ, эш урыны алыҫ тип, уның өйөнә йөрөй, мәшәҡәтләп. Нишләһен, иртәле-кисле ҡабул итмәй хәле юҡ, ауылдашты нисек бороп сығарһын».

Күҙ алдыма килә был һөйләшеү... Ҡур өҫтәл артында ултырған етди ҡиәфәтле начальник янына модалы кейенгән оҙон сәсле егет барып инә. Һаулаша, үҙен иркен тотоп ҡаршыһына барып ултыра. Әй, ултырырҙан алда стеналағы һүрәт-плакаттарҙы ҡарай һалып сыға һәм, сәстәрен артҡа ташлап, һүҙ башлай. Әй, һомғол матур бармаҡтарын өҫтәлдә еңелсә йүгертеп ала, пианино клавишаларына баҫҡандай итеп.

Директор һағайып ҡала: әллә, алдан хәбәр итмәй-нитмәй, тикшереүсе килгәнме? Һүҙҙең айышына төшөнгәс, был заманда күбәйә башлаған ҡыйыу йәш әтәстәрҙең береһе икән, тип, креслоһына йәйелеберәк ултырып, һорау бирә:

– А что ты предлагаешь?

– На «Вы», пожалуйста. Мы еще не настолько близко знакомы для такой фамильярности, – ти Сыңғыҙ, руссаға күсеп. Хужаның төркилегенә төртөп күрһәтеп торған ҡуңыр йөҙөнә, яҫы яңаҡтарына юрамал текләп ҡарап алғас, дауам итә: – Именно. Предлагаю.

– Тыңлыймын сезне. – Хужа татарсаға күсә.

– Ғәфү итегеҙ, һеҙ ҡайһы райондан?

– Илештән.

– Илеш башҡорто, тимәк. Сыңғыҙ, тегеңә һүҙ ҡыҫтырырға ирек бирмәй, төп хәбәрен башлай – тиккә туҙып ултырған биналар хаҡында. Уларҙы тәғәйенләп тә ҡуя: йәсләһе – теген цехына, клубы – лесничествоға, бер өлөшө – почтаға. Ике бина өсөн дә ауыл уртаһында уңайлы урын бар, заготконтораның иҫке келәттәре һүтелде – шунда.

– Аючы авылы хакында белми идем... Бер ел гына монда килүемә. Яңа, яхшы биналар, дисезме?

– Эйе. Уларҙың һис кемгә хәжәте юҡ ине бығаса, бер ойошманың да балансында түгелдәр. Белештем. – Быныһын мутлашып өҫтәй Сыңғыҙ, сөнки директорҙың күҙҙәре ялтырап киткәнен күрә.

– Күчереп куйдыгызмы әле?

– Һүтеп ташый башланыҡ.

– Ә нигә миңа килеп житештегез, хәл ителгән ич?

– Беҙҙең урман хужалығы балансына алығыҙ, күтәртеп ҡуйырға ярҙам итегеҙ. Транспорт, оҙон билле вертлюгалар кәрәк буласаҡ, бүрәнәләрҙең яртылашы 12-шәр метр, 7 метрлыһын ташып алдыҡ инде. Унан тағы, мүк-фәлән, ҡаҙаҡ кәрәгер. Оҫталарға – әҙ-мәҙ аҡса. Буштың атаһы үлгән.

– Кайчан үлгән? – тип шаярта мәсьәләнең әллә ни ҡатмарлы булмауына ҡәнәғәт ҡалған хужа.

– Беҙ тыуғансы уҡ... – Сыңғыҙ, хәйләкәр, үҙенең яратҡан әйтеменең үтемле булыуын тағы бер ҡат иҫбатлап, хужаның да үҙенән әллә ни өлкән булмауын, йәғни замана кешеһе икәнлеген һыҙыҡ өҫтөнә алып ҡуя. Апаруҡ дуҫтанә мөнәсәбәттә хушлашалар.

– Илеш башкорты, дисезме? Картәти әйткәли иде... – тип ҡала хужа.

– Илештәр мәҙәниәтле яҡ, шәжәрәгеҙ юҡ түгелдер, белешегеҙ, – тип китә Сыңғыҙ.

Брежнев сәфәрҙә йөрөгән осорҙа Әлфиә апалар үҙҙәренең тыуған яғына ҡайтып китте. Абыйға, биғәйбә, тип ҡалдылар. Хатта еңел һуланылар: химияны уҡытырға яңы кеше киләсәк, бәлки, уныһынан уңыр мәктәбебеҙ. Апа менән айырылышыу еңел булманы. Үҙе лә тәрән кисерҙе – күрҙек, аңланыҡ.

Һәр уҡытыусының, нисек кенә бөтә баланы ла тиң күрергә тырышмаһын, барыбер айырып ҡарағаны, яратҡаны, ҙур өмөт бағлағаны була. Әлфиә апа мине үҙ итте, әммә Камилды бигерәк яҡын күрҙе. Камил да, шуны һиҙепме, уға ныҡ эҫенде, ботаника мөйөшөнән сыҡманы, ә йәйҙәрен мәктәп алды баҡсаһынан бушаманы. Һуңғы йылдарҙа бигерәк тә шунда эйәләште. «Ботаник буласаҡ ағаң!» – Камила алдында шулай фәстергәнен ишетеп, биш минутҡа алдан тыуған берәү, тип уйлап йылмайып ҡына ҡуйғайным, тора-бара иғтибар иттем: ысынлап ылыҡты ҡустым был фәнгә.

Ошоларҙы иҫбатлағандай, Әлфиә апай, күсеп китерҙәренән алда, минең менән Камилды мәктәп баҡсаһына саҡырып алды. Унда беҙҙе Сыңғыҙ менән Искәндәр ағай көтөп тора ине. Уларына бында нимә ҡалған, тиһәм, ҡалған икән шул.

– Камил, әйҙә, ағайҙарыңа экскурсия үткәрә башла, тәүҙә оранжереяны күрһәтәйек, – тип ҡаршыланы апа. – Бар шул беҙҙең мәктәптең оранжереяһы – районда берәү! Ундағы сәскә-гөлдәрҙең иштәре тышта, асыҡ һауала ла үҫә, ә эстә, ҡыйыҡ аҫтында, йәйен-ҡышын раузалар сәскә ата. Рауза тигәндәй, Мәүлиҙә йәшәгән Донецкиҙа (элекке Сталин ҡалаһы, имеш) үҫкән раузаларҙың ун ике төрө беҙгә күсергә өлгөрҙө – унда 117 төҫлөһө бар, ти бит! Ә теге зәңгәр рауза көҙгө сәскә байрамдарында Толпарлы мәктәбен еңеүсе итә лә ҡуя. Ошо гөлдәрҙе, ошо ауылды, һеҙҙе, Камил, һине – һағынырмын инде! – тине уҡытыусыбыҙ, баҡсаға сыҡҡас.

– Йыл да ҡунаҡҡа килерһегеҙ! – тигән Камилға һоҡланып ҡараным. Оло кеше һымаҡ һөйләшеп торасы.

– Һинең ҡулыңа ҡала был баҡса, Камил. Яңы ботаникка ярҙам итерһең, тим. Тағы бер йылдан институтҡа барасаҡһың, шуғаса урыныңа үҙең һымаҡ уңған, яуаплы алмаш әҙерлә, йәме.

– Апа, агрономия факультетына инермен, моғайын. Уҡытыусы сыҡмаҫ минән.

– Агроном шул баҡсасының үҙе инде... Йәл, мин һине ғалим-ботаник тип күҙаллай инем. Ваҡытың бар әле, уйла, теләгәнеңде һайла, улым!

Улым, тине? Әлфиә апаларҙың балалары юҡ шул, Камилды уғата яҡын тартыуы улы һымаҡ күреүҙән дә икән. Әй, Раббым, ошо апа кеүек күркәм ҡатынға ла бала бирмәҫһең икән?! Тиҙ генә кире алдым дәғүәмде: үҙең генә беләһең, һинең генә ихтыярыңда, Аллаһ...

Беҙ һөйләшкән арала Сыңғыҙҙар нәҙек кенә һайғауҙар менән тәпәш итеп кәртәләнгән бойҙай түтәле янында туҡталған икән. Малик бай һаҡлаған орлоҡ сәселгән унда!

– Урырға ваҡыт, – тине Искәндәр ағай, бер башаҡты ыуып, гәрәбәләй бөртөктәрҙе усында тәгәрәтеп. – Бөтәһе лә бер тигеҙ генә, шып-шыма, сирһеҙ. Мә, тешләп ҡара, ҡаты сорт был.

– Сортлы бойҙайҙың һәр грамы – алтын хаҡы, – тине Сыңғыҙ. – Ә колхоз баҫыуында, берәй оста, йәшереп үҫтереп булмаймы?

– Бер түгел, өс урынға, ус иңендәй генә ергә инде, сәстек, ҡайһы тупраҡты яратыр – шуны һынарға.

– Вот – ысын хозяин! Аҡназар ағай – бюрократ, крючкотвор, очковтиратель!

– Тпру! – Искәндәр ағай, сабып барған аттың йүгәнен тартып туҡтатҡандай, Сыңғыҙҙы тымыҙҙы.

– Беләме?

– Әлегә белмәй. Тәжрибә уҙғарыуҙы һанға һуҡмай ул.

– Ә бына, мин әйтте тиерһең, Нурия, ишетәһеңме, свидетель булырһың, ошо бойҙай юғары уңыш биреүе, яҡшы һаҡланыуы һәм башҡа достоинстволары менән дан алһа – ә аласаҡ, – иң беренсе Аҡназар ағай күкрәк ҡағасаҡ: «Мин!» тиәсәк, «Беҙ» тип тә тормаясаҡ.

– Күҙ күрер, ҡусты, ярһыма.

– Тпру-у! – Шул мәҙәкте ҡабатламай булдыра алманым. Сыңғыҙ буш ҡалманы:

– Һыйыр тулаһа, аттан яман.

– Минме – һыйыр?

– Мин дә ат түгел!

Туҡтаныҡ ошо урында. – Сыңғыҙ, ғәфү ит, тигәндәй, йылмайҙы, ә мин ир-атты үсекләргә кәрәкмәгәнен аңғарҙым. Улар үҙ-ара шаярышып төрткәләшеп тә ала, хәҙер шуны ла ҡабатларғамы ни?

Әсмә ҡартәсәйемдә урынлашты. Ике яңғыҙ килешербеҙ әле, тип үҙәгемде өҙҙө. Йәсләгә ашнаҡсы булып эшкә төштө. Маһибикә апай, йәше етмәһә лә, ниндәйҙер льготалар юллап, пенсияға сыҡҡайны. Кеше араһында һирәк күренә. Миңзифа ҡайғыһынан һуң ныҡ биреште ул… Иренә лә һыуынған, ахырыһы, күҙәтеп йөрөмәй хәҙер, тиҙәр. Хоҙай аралаһын ундай хәлдәрҙән: ир ҡайғыһы – итәктә, бала ҡайғыһы – йөрәктә. Итәкте ни, бик кәттә булһа ла, алмаштырып була, ә бала – бәғер ите. Әлдә кешегә Аллаһ Тәғәлә аң биргән, башҡа кеше кисергәнде лә үҙ зиһене аша үткәреп төшөнөргә.

Ил өҫтөндә ҡоролоҡ көн дә үҙен иҫкә төшөрөп тора. Иген, картуф һәм йәшелсә уңышы былтырғыға ҡарағанда 14–16 миллион тоннаға әҙерәк алынасаҡ, тигән иҫәп халыҡҡа еткерелде. Яртылаш тиерлек кәм. Аҙыҡ-түлек ситтән, дуҫ дәүләттәрҙән һатып алынасаҡ. Һөйөклө Кубабыҙ шәкәр, бәрәңге менән тәьмин итәсәк. Бер булмаһа, бер кәрәге тейә шул дуҫлыҡтың, әйтәгүр! Уларҙың бәрәңгеһе Өфөгә барып та еткән: Динис килеп киткәйне, апайым әҙерәк ебәргән – оҙонса, ҡабығы ҡыҙыл, эре бүлбеләр. Орлоҡҡа тип баҙға һалып ҡуйҙыҡ, ҡыҙыҡ өсөн сәсеп ҡарарбыҙ, моғайын. Тәме оҡшаманы – бешереп ашап ҡарағайныҡ. Бик тә уңа торған булһа, мал аҙығы булыр, бәс.

Ә колхозыбыҙ быйылғы ауыр шарттарҙа ла бөтөнләй уңышһыҙ ҡалмаҫ, шәт. Көнбағыш менән кукуруз хатта күкрәп үҫте, ошо арала ямғыр яуып та ебәрһә, ҡатып ҡалмаясаҡтар, ирәбе шәбәйәсәктәр. Картуф та берәүҙән өсәү булырҙай – кәмендә. Берҙе ултыртһаҡ, унды ала инек тә ерҙән, нишләмәк, йылы килмәне. Шәкәр сөгөлдөрө уртаса күренә. Ямғыр кәрәк! Көн дә тиерлек ололар, бала-сағаны эйәртеп, биләнгә, ундағы Ямғыр ташы янына күтәрелә, күктән яуым һорарға. Бутҡа бешереп, сәй ҡайнатып эсәләр, үҙҙәре менән алып барған һыуҙы бер-береһенә һибешәләр ҙә һамаҡлайҙар:

Ямғыр, яу, яу, яу,

Тәтәй ҡашыҡ бирермен,

Майлы бутҡа – бирермен,

Ямғыр, яу, яу, яу,

Майлы бутҡа – ҡаҙанда,

Тәтәй ҡашыҡ – баҙарҙа,

Ямғырҡайым, яу, яу!

Бөгөн иртәнге һалҡынсала ҡартәсәйем дә күтәрелде биләнгә. Бер биҙрә һыу тоттороп, Камилды ла әйҙәне. Унан алда теләк ятлатты: «Ямғыр, яу, яу, иген үҫһен тау, тау – арыштан, бойҙайҙан, беҙ һорайбыҙ Хоҙайҙан!» Үҙенең белгәне һыу буйы оҙонлоҡ, бер-ике юлын отоп ҡалдым улай ҙа: «...Күк инәһе – күк яулыҡ, ер атаһы – ерән һаҡал, туҡлыҡтар бирһен Хоҙай: ямғыр, яу, яу, беҙ йәшәрбеҙ һау, һау...»

Был юлы ҡартәсәйем, бала-сағаға сәсрәтешеп уйнарға биреп, һыуын бушатҡас, биҙрәһенә тирә-яҡтан ваҡ таш йыйып тултырған, итәгенә лә һалып алған. Биләндән төшкәс, шул таштарҙы доға әйтеп Күрәнлегә бушатҡан. Әлеге ырым килештеме, сәғәте еттеме – кисләтеп кенә Толпарлы күгендә болоттар ҡабарып сыҡты ла ямғыр яуып ебәрҙе. Мул итеп, шаулатып яуҙы. Инде ҡоро ҡалмаҫыбыҙға, ризыҡ ҡытлығы кисермәҫебеҙгә тамам инандыҡ. Күк Раббыһының йүнселгә бирермен, тигән вәғәҙәһен үтәүелер – Искәндәр ағайға иш булған ир-аттар, Сыңғыҙ кеүек инициаторҙар, Әшрәф һымаҡ эшһөйәрҙәр, Бүреһуҡҡан олатайҙай аҡһаҡалдар, уларға ҡанат биргән ҡатын-ҡыҙҙар, ҡамат булған ағинәйҙәр тырышманымы ни?!

39

Тап Толпарлының баш өҫтөндә генә күк күнәгенең төбө тишелде әллә? Дүртенсе көнгә китте, яуа ла яуа. Былтырғы ҡоролоҡ йылынан ҡалған бурысын түләй, ахырыһы, тәбиғәт. Ноябрь аҙағы – һаман йылы, һаман ямғыр. Ялан-ҡырҙа үлән ҡурпылай, баҡсала түтәлдә һибелеп ҡалған әнис орлоҡтары шытып сығып, өҙөп алырлыҡ булып килә.

Бындай көндәрҙә уй уғата баҫа. Үҙ-үҙемә инеп бикләнмәҫ өсөн донъя киңлектәренә, хатта ки Йыһанға сығарырға тырышам уйҙарымды, уҡыған-белгәндәремде юллайым... Туфан һыуы ҡалҡһа, Хәҙрәти Нух ғәләйһиссәләм ҡотҡарырмы беҙҙе, Әҙәм вә Һауа тоҡомон? Әҙерме яҙмыш кәмәһе?!

Донъя ҙур булғас, ваҡиғалары ла бәләкәй түгел. Әлбиттә, Ҡояшты туҡтатып, Ерҙе уның тирәләй әйләндереп ебәргән Коперник һымаҡ даһиҙар һирәк тыуа – уғаса күпме быуаттар һуҙымында кешеләр, киреһенсә, Ҡояш беҙҙең планетаны уратып йөрөй, тип инанған. Йыһан, йәшәйеш серҙәренә үтеп инергә ынтылыуҙан бер ҡасан да туҡтамаясаҡ әҙәм балаһының зиһен ҡомары. Ер шарының әле бер, әле икенсе өлөшөндә тоҡанып торған һуғыштар булмаһа, фән һәм мәҙәниәт бөгөн ниндәй бейеклеккә етер ине – әйтеүе ҡыйын. Ниһайәт, Төньяҡ Вьетнам Көньяҡ Вьетнамды еңде – бер туған халыҡтың һигеҙ йыл буйы барған ҡанлы алышы туҡталды, һәм төньяғы менән көньяғы берләшеп, Вьетнам Социалистик Республикаһы булып ойошто. Йәғни беҙҙең СССР-ҙың ҡоралы АҠШ-тыҡынан көслө икәне иҫбатланды – ғәмәлдә ошо ике илдең хәрби ҡеүәте һынашты был һуғышта. Күптән түгел, ҡояшлы сентябрь көнөндә, күкте тағы дөмбәй болоттар ҡаплап алды: алыҫ Көньяҡ Американан, Чилиҙан, ағылып килгәйне беҙгә ул болоттар – социалистик реформалар уҙғарылыуы менән күңелебеҙҙе яулаған Президент Сальвадор Альендены генерал Пиночет етәкселегендәге хәрбиҙәр атып үлтергән. Чилиҙа хәҙер фашист хунтаһы хөкөм һөрә. «Хунта»һын ҡапылда аңламаһаҡ та, «фашист» тигән һүҙ күпте һөйләй беҙгә... Ай ҙа үтмәне, Синай ярымутрауындағы һуғыш шаңдауы Ҡырластау ҡаяташтарына килеп ҡаҡлығып һиҫкәндерҙе. Сүл сәхрәһендә барған алыштың утлы тыны биттәребеҙгә бәрелде, гүйә. Был юлы агрессор ролендә – Израиль, хәҙер ул беҙҙең өсөн иң ҡанһөйәр дәүләт. Мысыр сүллектәрендә көрәшкән ғәрәптәр бер ыңғай ике илгә – СССР-ға һәм АҠШ-ҡа ярҙам һорап инәлә: Мәскәү баш тартмай, ә Вашингтон үҙенең миссияһын Израилде киҫәтеүҙә күрә. Ахыр сиктә, Ҡаһирәнең ҡапҡа төбөнә килеп еткән еренән, Израиль армияһы кире сигенергә мәжбүр булды, оҙаҡҡамы икән?! Ә Ер әйләнә бирә Ҡояш тирәләй. Ҡитғаларҙы дөйә каруандары, караптар, самолеттар ғына тоташтырмай хәҙер, космос аша бәйләнеш тә бар! Радио-телевидение, телефон да – кисәге көн ҡаҙанышы. Йыһан юлдаштары планетабыҙҙың һәр мөйөшөн күрә, кәрәкһә, Толпарлыны, мин әле уйға батып ултырған Яңы өйҙө, хатта түтәлдә үҫкән йәшел әнистәрҙе күрә, фотоға төшөрә ала.

Эйе, туҡтамай ҡуласа. Әлмисаҡта ҡалған тарихтар ҙа, киләсәккә бағланған хыялдар ҙа бергә өйөрөлә унда. Ана, археологтар амазонкалар хаҡында мәғлүмәт биргән: ҡәберҙәрендә көҙгө табылған. Имеш, был – уларҙың ысын-ысындан ҡатын-ҡыҙ затынан булыуына бер дәлил. Әйтерһең, кемдер быға шикләнгән!

СССР-ҙың оборона ҡеүәте үҫә бара – быны халыҡтан йәшермәйҙәр. Ә сит ил матбуғаты илебеҙҙе «Яуызлыҡ империяһы» тип атай, ти. Әмин абыйҙың сос ҡолағына инмәгән бер яңылыҡ та юҡ донъя йөҙөндә, үҙе әйтмешләй, ул – Толпарлының йоҡоһоҙ локаторы.

Илебеҙ үҙен күҙгә күренмәҫ «тимер шаршау» менән башҡа дәүләттәрҙән айырып ҡуйған – быны инде Сыңғыҙ ҙа йыш ҡабатлай. Уның тағы ышаныслы кешеләренә генә ысҡындыра торған һүҙе бар: «торғонлоҡ». Минең алда хатта Политбюро ағзаларының мәктәптә тотош стенаны алып торған һүрәттәренә ҡарап: «Пора һеҙгә, пора – ҡартластар!» – тип бармаҡ янаны.

– Һине уҡытҡан, яуаплы эшкә юл асҡан хөкүмәт, нимәһе килешмәй? – тинем шунда.

– Беҙҙә, үҫешкән социализм төҙөлөп бөттө тигән илдә, ҡала халҡы аслы-туҡлы йәшәй – ит етешмәй! Һыйыр итенә ихтыяж күп тигәндә утыҙ процентҡа ҡәнәғәтләндерелә. Шуға ла птицефабрикаға – зеленый свет. Белдеңме? Тауыҡ тиҙ үҫә, әллә ни ҙур сығымдар кәрәкмәй, ите – деликатес, диетпродукт, шуға ла хаҡы һыйыр итенән кәм түгел, йәғни дәүләттең кеҫәһен тишмәй.

– Һы... – Нимә тием һуң? Тағы үҙемдең наҙанлығыма барып төртөлдөм.

– Партия сафына инергә өгөтләйҙәр, – тип һалды шул саҡ Сыңғыҙ.

– Ин, бәс! Башҡалар нисек коммунист булырға белмәй йөрөгәндә ни?

– Күп партиялы система буласағына шикләнмәйем. Тик ҡасан?! Кеҫәңдә партбилетың булмаһа, бөтә идеяларың быуыла, хыялдарың ҡыйрала...

– КПСС-тан тыш тағы ниндәй партия булһын, ти, беҙҙә, Сыңғыҙ, һаташма!

– Булыр! Көнө бөгөн түгел.

– Әле яңы ғына партбилет алмаштырылды, яңыһына Ленин портреты төшөрөлгән. Илдә 15 миллион коммунист бар – ошо хәтлем ҙур көс башҡа бер партияға юл ҡуймаҫ!

– Күҙ күрер...

Ауылымда ла, әллә ни ҙур дәүмәлле хәлдәр булмаһа ла, тормош ҡаҙаны ҡайнап тора. Сыңғыҙҙың ҡошсолоҡ фермаһы, әлегә бәләкәйерәк ҡеүәттә, эшләй башланы. Уны төҙөүҙә ҡатнашмаған кеше ҡалманы тиерлек. Әхиәр ике айлыҡ отпускыһын бер ыңғай алып, таштан келәттәр һалды – ҡош-ҡорт өсөн ашлыҡ һаҡларға. Үҙе маҡтағанса, тимер тешле сысҡан да тишеп инерлек түгел, ти, унда. Бер ыңғай ир-ат, ҡул араһында йөрөгән малай-шалай ҙа эшкә, төҙөлөш таһылына өйрәнеп ҡалды, Әхиәргә ярҙамлашып йөрөп. Дауахана бинаһына, кем әйтмешләй, һаҡал үҫеп бөттө, һаман төҙөлөп бөтмәй.

Сабир өй туйы уҙғарҙы. Харис ЗАГС-лап алып китте Гөлфирәне, офицер ҡатыны ул хәҙер. Советтар Союзы Маршалы Рокоссовский исемендәге Алыҫ Көнсығыш юғары дөйөм ғәскәри хәрби-команда училищеһын тамамлаған минең һабаҡташым. Ошо оҙон йөмләне башҡортсаға тәржемә итеп саҡ осона сыҡтым. Харис өсөн сикһеҙ ғорурландым – Мәскәү хәрби округына ебәргәндәр хеҙмәт итергә.

Мәүлиҙәнең улы тыуған, исемен Артур тип ҡушҡандар. Әсмә менән Әшрәф һаман яҙмыштарын бәйләй алмай ҡаңғыра. Бер ҡамасау юҡ та бит? Менәүәрә үҙе беренсегә төшөргән балаларҙы уҡытып сығарып, дүртенсегә оҙатты ла университеттың көндөҙгө бүлегенә уҡырға инде. Әллә Сыңғыҙҙан ваз кисте? Игеҙәктәр икеһе лә ауыл хужалығы институтында белем ала, бер үк агрономия факультетында. Камила, ағайым ҡайҙа – мин шунда, тине. Уңайлы: бер ятаҡта йәшәйҙәр, бер табаҡтан ашайҙар, бер лекцияны тыңлайҙар. Камил биология яғына ҡайырылырға, университетҡа күсергә уйлаған бер килке, Камила хаҡына тороп ҡалған. Күрәһең, һеңлем бик тартмай уҡыуын? Уның: “Бөткәс-бөтәйек инде быныһын бергә, артабан уҡырһың әле ул биологияңды, егет кеше ләһә һин, кейәүгә барып бала табып ултыраһың юҡ“, – тигәнен үҙем дә ишеттем. Ҡыҙыҡ ҡына һөйләп ташлай ул шулай ҡай саҡ.

Тағы... Фариза еңгәмсе, уны онотоп торам, бәс! Хәйрулла ағай менән икәүләп мөхәббәткә сумып йәшәйҙәр, ҡыҙҙарына йәндәрен өҙөп бирерҙәйҙәр. “Гөлдәриә-Гөлдәриә-Гөлдәриә!” – исемен телдәренән төшөрмәйҙәр. Мәктәпкә лә төштө ул ҡыҙсыҡ. Әй, был ғүмеркәйҙәрҙең үтеүҙәре... Инде миңә шулай тип һамаҡлайһымы?! Ҡасан ғына әле күҙҙәрендәге моңһоулығы менән эсемде бошорған малай Ғаян хәҙер өйләнергә йөрөй. Ҡошсолоҡ фермаһында эшләй. Һөнәре – сварщик. Лира юғары белемгә ынтылды – Стәрле пединститутында. Йәнкиҫәк шәп кенә, иңкәйеберәк ҡалһа ла, кәүҙәһен еңел йөрөтә. Һыйырын ҡоролоҡ йылында тотоноп ҡуйҙы, ҡартлығына һылтап. Сәғәҙәт ағай, уны аҡтан яҙҙырмаҫтан, ҡураһына һауын кәзәһен килтереп бәйләне. “Чырагым, ғай, син кайда?” – тип йыш ҡына әрәмәлектә эҙләп йөрөй шул кәзәһен, мөстән әллә уныһы? Һы... мин дә “чырагы“ Йәнкиҫәктең, анау малҡай ҙа? Үпкәләмәйемсе – һөйөп әйтеүе ләһә. Кемде барламаным йәнә? Динис туғанымдымы? Инженерлыҡҡа уҡып сыҡты ла Свердловскиға, атайым эшләгән заводҡа, эшкә китте. Ә Мәйсәрә һеңлем былтыр йәй буйы ҡартәсәйемдә булды, үҙе көндәр буйы миңә тағылып йөрөнө. ”Әсәле-ҡыҙлы һымаҡ оҡшашҡанһығыҙ“, – тип һалды бер мәлде Әсмә. Мәйсәрәне эргәмә баҫтырып, өләсәйемдең Мәскәү көҙгөһөнән оҙаҡ ҡына ҡарап торҙом – ысын шул! Ун етеләремдә тапһам, ошондай ҡыҙым да булыр ине – һеңлемә һигеҙ йәш. (Кенәгәм аҫҡа батты, ныҡ батты!)

Нәҫелемдә юғалтыуҙар юҡ, шөкөр. Һәр яҡын кешемде барлай башлаһам – тотош ауыл тулыр. Үҙем дә бар ҙаһа! Үҙем ни – әлеге шул Нуриямын. Әллә был донъя тик тирә-яғымда ғына күстәрә үҙенең ваҡиғаларын, әллә мине онотоп та ҡуйҙы бер килке? Хатта күпме ғүмер бер көйө йәшәп ятҡан Гөлбикә апайҙың тормошонда көтөлмәгән яңылыҡ булып алды: иренең яҙмышына бәйле ғәжәп хәлдәр асыҡланды.

Бер көндө, кәнсәләрҙе йыйыштырып бөтөүенә, парторг ағай:

– Әлдә тоттом һине, Гөлбикә, сөгөлдөрөңә китеп барһаң, тип ашығып килдем бына! – тип ҡулынан тотоп алған да партком бүлмәһенә етәкләп индергән. Апай, билдәле, аптырап ҡалған. Ә Ғилман ағай һаман уның ҡулын ысҡындырмай: – Әлдә тоттом, – тип һөйләнә ти.

– Нишләп сат йәбештең миңә, бәс! – Гөлбикә апай ҡулын һелкетә тартып алған.

– Райкомдан шылтыраталар кисә кис, иртүк килеп етергә ҡуштылар. Һиңә Американан хат бар, ти.

– Американан?

– Әйтеп торам даһа! Әйҙә, йыйын!

– Ҡайҙа? Америкағамы?

– Әлегә – райкомға. Йүгер, кейемеңде алмаштыр ҙа – тура бында. Рәйес менән бергә, газигына ултырып барырбыҙ.

– Бәс...

Барһалар, ысын: райкомға Гөлбикә апайҙы юллап, ҡырҡмаһа ҡырҡ мисәтле хат килгән. Күршебеҙ, ҡайтып төшкәс тә ул хатты тотоп тура ҡартәсәйемә ингән, шунан икәүләп Яңы өйгә килделәр. Стенала эленеп торған ҙур географик атласҡа ҡарап дәрескә әҙерләнеп тороуым ине.

– Ҡайҙа, күрһәт әле шунан Американы, – тине Гөлбикә апай, инеү менән.

– Америка ҙур ул: Көньяҡ Америка, Үҙәк Америка, Төньяҡ Америка... Ҡайһыныһы кәрәк? – тинем, ғәжәпләнеп. ...Американан Сара исемле берәү яҙған баяғы хатты. Үҙенең фотоһын һалған – ҡара ҡашлы, ҡыҫҡа итеп ҡырҡтырылған ҡара сәсле ҡатын икән. Бостон ҡалаһынан. Картанан табып күрһәттем Гөлбикә апайға:

– АҠШ-та, Атлантик океан ярында, – тинем. – Якорь һүрәте ҡуйылған, тимәк, порт ҡалаһы. Нью-Йоркка алыҫ уҡ түгел, төньяҡтараҡ икән...

– Ҡайҙа, кәртешкәһен тағы бер ҡарайым әле, кемгәлер сырамытамсы ул Сараны? – тине Гөлбикә апай һәм саҡ-саҡ ишетерлек итеп шыбырланы: – Мәрүән!

Күршеһенең ғажиз ҡалыуына, ҡартәсәйем дә күҙ һалды фотоға һәм: «Мәрүән!» – тип ҡабатланы.

– Уныһы кем? – Аптырап һорауыма өләсәйем яуап бирҙе, ул да, түрбашта самауыры тирәһендә ҡыштырҙап йөрөгән еренән килеп сығып, теге кәртешкәгә ҡарап тора икән.

– Гөлбикәнең һуғышта хәбәрһеҙ юғалған ире... Бынау ҡатын ныҡ уға оҡшаған, төҫө-башы шау Мәрүәнсе? Ашығып хатты уҡырға тотондом: русса яҙылған, шау хата үҙе. Хата эҙләп торор минутмы... Бер ыңғай үҙебеҙсәгә тәржемә итә-итә уҡып бөткәс, тыңлаусыларыма ҡараным да ни көлөргә, ни иларға белмәнем – иҫтәре китеп баҫып торалар. Иҫең китмәҫлекме?! Етмәһә, Гөлбикә апай тағы бер сәйер хәбәр уйып ҡуйҙы:

– Килеп китте бит ул бер осор... Зөлхизә инәйҙең бәләкәс өйөндә осраштыҡ... Ә нишләп балаға уҙманым – белмәйем. Йәш инем әле, түлем бар саҡ! Көттөм – бүтән килмәне. Әллә төш булды? Ҡартәсәйем менән йылп бер-беребеҙгә ҡараштыҡ. Аңлаштыҡ. Өндәшмәнек.

Ә хаттағы хәбәрҙе нисек ҡабул итергә белмәй торҙоҡ: ысын тиһәң – әҙәм ышанмаҫлыҡ, алдаҡ тиһәң – тап Мәрүән ағай хаҡында. Фотолағы Сара уның ҡыҙы булып сыға. Минән бер йәшкә генә өлкән, 1947-лә тыуғанмын, тип яҙа.

– Бына һиңә... – тип һуҙҙы ла Гөлбикә апай, көлөп ебәргән булды. Өләсәйем миңә гөжләп ҡайнап сыҡҡан самауырҙы өҫтәлгә мендереп ултыртырға ҡушты.

– Ысын, ҡоҙағыйҙың тәмле сәйен эсеп, зиһенде яҡтыртып алайыҡ әле, – тине ҡартәсәйем. – Шунан осона сығырбыҙ был әтнәкәнең.

Улар өсәүләп сәйгә ултырҙы, бөтөнләй икенсе хәл-әхүәлдәр хаҡында һөйләшергә тотондо. Әллә хат хаҡында оноттолар?

Мин түрбашҡа үтмәнем, дәрескә план төҙөйөм, тип һылтаулап, ҙур яҡта тороп ҡалдым. План ҡайғыһымы, уны иртәнсәк тә тиҙ генә һыҙғылап ҡуям. Теге хатты тағы ҡулыма алдым, тағы уҡып сыҡтым. Күңел күҙем алдында тетрәндергес ваҡиғалар килеп баҫты, тәҡдир ғали йәнәптәренең кешеләр менән нисек оҫта идара итеүе хайран ҡалдырҙы. Әйтерһең, ул – тәҡдир, ҡурсаҡ театрындағы кеүек, серле ептәрҙе ҡыҙыҡ өсөн генә тартҡылап ултыра: теләһә – ысҡындыра, теләмәһә – тегеләй-былай борғолап, бейетә, баш эйҙертә, бығаулап ҡуйыуы ла бар!

...Мәрүән ағай 1942-нең яҙында, колхозда тракторсы булып эшләп йөрөгән еренән, һуғышҡа алына. Саҡ ун һигеҙе тулғанда. Гөлбикәһе ауырлы ҡала. Былары – миңә мәғлүм. Хатта ул турала һүҙ юҡ, бәйләп ебәрер өсөн генә иҫләп алыуым. Ауылыбыҙ «хәбәрһеҙ юғалды» тигәндәр исемлегендә йөрөгән бер нисә ауылдашыбыҙҙы көтөп алды, Мәрүән ағай ҙа ҡайтып төшөр һымаҡ ине. Һәләк булған улдарын да көтөүсе Ғәлимә инәйҙәр, зыяратта ятҡан ирҙәренә тоғролоҡ һаҡлаусы Таһура килендәр төйәге бит Толпарлы! (Донъя тарихында хыянатһыҙ ҡатын үрнәге булып ҡалған Пенелопа уларҙан ҡайтышыраҡ әле – Одиссейынан үлем хәбәре алмаған.) Танкист булған Мәрүән ағай, һуғышта яраланып, иҫтән яҙып ятҡан хәлдә немец әсирлегенә эләккән. Концлагерҙа ғазап сиккән. Һуғыш бөткәс, Сталин лагерына оҙатылған. Сараның әсәһе Клара менән шунда осрашҡандар. Клара немецтарҙа тәржемәсе булып йөрөгән, мәжбүр иткәндәр – нишләһен, артабан юлы Себер ҡатырына, Магаданға барып төкәлгән. Мәрүән ағай Индигирка йылғаһында алтын йыуған, Клара шунда тотҡондарҙың тамағына бешергән. Шул бер арала ҡара бөҙрә сәсле, ҡуңыр йөҙлө Мәрүәндән һораған: «Һеҙ йәһүдме?» – тип. «Мин – башҡорт», – тигән уныһы. Барыбер, тәү күҙ ташлауы үҙ милләтенә оҡшатыуҙан булһа ла, иғтибар итешеп, һүҙ ҡатышҡас, артабан форсат сыҡҡан һайын аралаша башлайҙар. Йәшерен осрашырға ла яйын табалар. Клара белеме буйынса врач була, шунлыҡтан лагерь госпиталенә медсестра итеп күсерәләр. Бер мәл лагерь начальнигының ҡыҙы ҡаты сирләп китә, Клара уны ҡотҡарып ҡала. Ошоноң арҡаһында әсирәнең яҙмышы ҡырҡа үҙгәрә. Әлбиттә, ул һөйгәненең хәлен дә еңеләйтергә ынтыла. Мәрүәнде йөк машинаһына шофер итеп ултырталар – трактор, танк йөрөтөүенең шойҡаны тейә.

Тормош тотҡон шарттарында ла үҙенекен итә. Йәштәр ҡауышалар. Сабыйҙары тыуа. Ҡыҙ бала. Сара тип исем ҡушалар. Мәрүән ағай уны Гөлсара тип йөрөтә. Лагерь начальнигы Клараның срогын ҡыҫҡартыуға ирешә. Ҡатын ҡыҙы менән Львов ҡалаһына, туғандары янына, ҡайтып китә.

Шунан бирле Мәрүән ағай яғынан бер хәбәр ҙә булмай. Ә Клараның хаттары гелән кире әйләнеп килә... Уйлап ҡуйҙым: Гөлбикә апай өсөн дә ире һыуға төшкән балталай юҡ була. Төрлөсә фараз итәләр ауылда, бисәһенең «төрөмщик» булыуын ишетеп ғәрләнгәндер ҙә шуға ҡайтмағандыр, тип тә. Был хаҡта уға кем ишеттерһен? Ә бит улар, Мәрүән ағай менән Гөлбикә апай, бер-береһенән алыҫ та йөрөмәгән Себер ҡатырында. Алтын йыуыусылар хаҡында миңә лә бер һөйләп алғайны күршем.

Клара менән Сара әкренләп ваз кискәндәр атай кешенән. «Үҙең хаҡында иҫкә төшөрөп, кемделер юллап йөрөр заманмы» – Шулай тип яҙған Сара, аҡланғандай итеп. Ахыр сиктә улар, әсәле-ҡыҙлы, 1971 йылда, йәһүдтәргә Израилгә эмиграция рөхсәт ителгәс, ундағы нәҫелдәштәренән саҡырыу эшләтеп, күсенергә хәл иткәндәр. Әммә тарихи илдәренә түгел, ә Вена ҡалаһындағы транзит үҙәге аша АҠШ-ҡа юл тотҡандар. Төпләнеп, арыу ғына йәшәп ятҡанда, Клара ҡаты сиргә дусар булып, донъя ҡуйған.