Ҡатындар - 38

Йөрәгем семетеп алды, ошо сәйәхәттә дусар булған әрнеүле тәьҫоратымды бер нисек тә баҫырып ҡуя алмай яфаланам – ул, ҡатын-ҡыҙ яҙмышы, мине эстән ҡалтырата. Килмәгән ере юҡ, тиҙәр Земфира һымаҡ һылыуҙар хаҡында. Ә тап шундай булыуы бәхетһеҙлеккә юлыҡтырған. Сәсем менән ер һеперергә ризамын, тик ирем яратһын ғына, тигән ҡатындар бар икәнен беләм. Шул хәлгә төшөргә буламы һөйгәнең өсөн? Кәмһетеүгә, рухыңды һындырыуға ҡоролған хис мөхәббәтме? Шау ҡатындар араһында, ир менән ҡатын мөнәсәбәттәрен күрмәй-белмәй ойошҡан асылымда бер хыял йәшәй: тиң мөхәббәткә ҡоролған ғаилә. Ирешә алырмынмы ул хыялға?

...Вагон талғын ғына тирбәлә. Йоҡо фәрештәһе, ҡанаттарын елпеп, мине юрғандай урап алған йылы йомшаҡ һауаны бәүетә, гүйә. Әммә балалар өсөн хәүефем ошо наҙға бирелергә ирек ҡуймай. Аңымдың ҡайһылыр өлөшө һаҡта. Эргәмдән генә һомғол егет үтеп бара түгелме? Миңә төбәлгән ҡарашында сихри бер ым бар. Сәстәре алтынһыу төҫтә, оҙон итеп үҫтергән – әллә Сыңғыҙ? Ә күҙҙәре, йә Хоҙай! Зәңгәр балҡыш менән тотош донъяны яҡтырта кеүек ул күҙҙәр – Фатих? Икенсе бағыуға егеттең сәстәре үҙгәргән, тулҡын-тулҡын ҡара бөҙрәләр – Кәбир? Зиһенем иҫкәртте шул минутта: уның исеме Бәхет, уян, сәсенән эләктерә һал, юғиһә, һемәйәһең! Кемдең тотҡоһо килмәһен Бәхетте?! Мин дә уҡталдым. Тик... Һуңланым! Ҡулым егеттең тап-таҡыр итеп ҡырылған елкәһен генә һәрмәп ҡалды. Әсе үкенестән уянып киттем: төш икән... Күп уҡыуҙың да әтнәкәһе бар, туҙға яҙмаған әкәмәт төштәр керә. Әллә бигерәк йәшләй зиһенемә һеңешкәнгә, грек мифологияһы геройҙары, аллалары йыш килеп инә минең төштәремә. Өндәремдәге уйҙарыма ла. Был йоғонто, әлбиттә, уларҙағы фәлсәфәнең ҙурлығынан. Һәм шул фәлсәфәне туҙға яҙған бәйәнселәрҙең тасуирлау маһирлығынан. Хәтеремдә түбәндәгеләрҙе ҡабатлап нығытып ҡуйҙым: боронғо гректарҙа Бәхет аллаһы ла булған. Исеме Кайрос, буғай. Ә ҡиәфәтен, күргәнем булмаһа ла, оноторлоҡ түгел: имеш, уның башында ал яҡтан сәсе бар, ә елкәһе – ялтас. Эргәңдән үтеп барғанын күреп ҡалһаң, тиҙерәк маңлай сәсенән тота һалырға кәрәк, артынан баҫтырыуҙан файҙа юҡ, ялтасынан матҡый алмаясаҡһың.

Һы... Ниңә Бәхетте һағаларға, эләктереп ҡалырға кәрәк? Үҙ ирке менән килһә булалыр ҙаһа? Өләсәйемә ышанһаң, имеш, уның ҡойроғо ла бар: «Бәхеттең ҡойроғо ҡыҫҡа, һәр кемгә лә тоттормай», – ти ҙәһә.

42

Толпарлының осҡор күҙенән бер кем дә төшөп ҡалмай. Әле берәү, әле икенсе, уның иғтибарын яулап, исмаһам, бер көндөң төп геройы булып ала. Һуңғы араларҙа Хәйри Бурҙың исеме халыҡ теленән төшмәй торҙо. «Минең турала кино сыҡҡан», – тип хәбәр таратҡан даһа. Өйөндә ултырып сыҙамай, Йәнсура бабайҙан ҡалған тәгәрмәсле арбаһында ауылды көнөнә биш урай, осраған берәүгә шуны һөйләй. Мәрхүм Әсән Иҫәрҙең урынына ҡалған ҡарабаш турғайы ул Толпарлының: һәр яңылыҡты иң тәүҙә ишетә, нисек, кемдән – аптыраҡ. Әлеге мәғлүмәтте минең ҡолаҡҡа ла тиште:

– Һин гәзитте күп алдыраһың, «Калина красная» тигән фильм төшөргәндәрен беләһеңдер? – ти.

– Беләм, – мин әйтәм, – оҙаҡламай беҙҙең клубҡа ла килеп етер. Василий Шукшиндың хикәйәһе буйынса. Ул ауыл кешеләре хаҡында иҫ киткес шәп әҫәрҙәр яҙған.

– Бур тураһында быныһы, эйеме?

– Эйе.

– Ә калинаһы-баланы, ана, минең баҡса артында. Геройы күҙ алдыңда, вәт.

– Киноһын күрҙеңме йә китабын уҡыныңмы, ағай?

– Ҡыҫҡаса йөкмәткеһен һөйләнеләр, радионан. Исемемде Егор тип алғандар, нишләтәһең, киноны урыҫ төшөргән бит. Әҙерәк шаштырып ебәргәндәр – геройҙы үлтерәләр. Мин, мына, теремен дәһә әле.

– Шаштырмаһа, кино буламы. – Шулай тинем дә ҡуйҙымсы. Әллә ниңә ағайҙың күңелен күргем килде. Ә ул, көтмәгәндә, иланы ла ебәрҙе.

– Нурия, һылыу, тик бер һин генә аңланың, һин генә ышандың, – тип үкһей. – Башым ниҙәр кискәнде үҙем генә беләм. Егорҙың күргәндәре бүстәк минең янда.

– Хәйри ағай, тыныслан, кино геройы булған көйөңә ауыл уртаһында һыр биреп ултырма!

Әйтеп тә бөтөрмәнем, арбаһының арыу белмәҫ тәгәрмәстәре зырылдап әйләнеп, ағайҙы клуб яғына алып китте – кеше араһына. Уны, әкәмәт хәбәр һөйләһә лә, берәү ҙә тыймай, ауыҙын япмай. Шуныһы ғәжәп: бәғзе әйткәндәре күпмелер ваҡыттан һуң алға килеп тә баҫҡылай. Кискеһен ҡатыны Ғилмиә апай инеп сыҡты. «Ниңә уҙындыраһың бахырымды, әфтәритеңде төшөрөп, хәҙер, ана, Нурия китаптан уҡыған, ти ҙә һиңә һылтана», – тип әллә мине әрләне, әллә хупланы? Һүҙ ҡуйыртманым, мал-тыуарҙы тәрбиәләү һылтауы менән сығып ысҡындым. Ул да торламаны, артымса уҡ ҡайтып китте. Үҙенсә ирен ҡурсалап йөрөүе, иҫәргә һаплап ҡуймаһындар тип борсолоуы. Әй, был ҡатындар күңеленең сабырлығы, икһеҙ-сикһеҙ изгелеге! Бер ҙә ошаҡламаны, һине Арсен күтәреп индергән Аҡмандың урамына, тип Хәйри таратты даныңды, тимәне...

Үҙем өсөн, миңә ләстит йәбешер тип көймәйем, күңелем таҙа. Хәйер, таҙаға бигерәк тә беленеп яғыла бысраҡ. Камила тип борсолам ошо осор. Арсенға ғашиҡлығы үтмәй бит ҡыҙыҡайҙың. Әлегә хат алышыуҙан уҙмайҙар. Миләүшә Аҡман ағайҙарҙан егеттең адресын һорап йөрөгән икән, бирмәгәндәр. Ә Камилаға ул Өфөгә яҙа.

Уяныу менән, ғәҙәтемсә, тәҙрә пәрҙәһен асып, тышҡа күҙ һалдым. Яҡтырмаған әле. Ҡар шыйыҡ шәмәхә төҫөндә. Радионы тоҡандырҙым. Дикторҙың тауышы ғәҙәти яңғырамағанына иғтибар иттем, ни күстәрелгән был илдә тағы?! Солженицынды совет гражданлығынан мәхрүм иткәндәр, илдән ҡыуырға ҡарар сығарылған икән. «Архипелаг Гулаг» тигән китабында совет ысынбарлығын боҙоп күрһәткәне, яла яҡҡаны өсөн. Самолетҡа ултыртып, ГФР-ға осорғандар. Һы... Класҡа инеү менән һораясаҡ уҡыусыларым, нимә ул Гулаг, тип. «Государственное управление лагерей» – иҫләп ҡуяйым. Шул минутта телефон шалтыраны. Әмин абый икән.

– Ишеттеңме? Лев Троцкийҙы заманында илдән һөргәйнеләр, әле килеп Солженицынды. – Шулай тине лә трубканы һалып ҡуйҙы. Хәҙер мин баш ватырға тейеш, ике генә кешегә ҡарата ошондай сара ҡылынғанмы, тип. Уйҙарымды икенсерәк яҡҡа бороп ебәрерҙән, Зәйнәб Биишеваның «Кәмһетелгәндәр»ен асып уҡырға тотондом, ул китап ҡул осонда ғына тора, ятлап бөтһәм дә йыш ҡулыма алам: ерлеге үҙебеҙҙеке, милли, ә теле ниндәй һутлы әҙибәбеҙҙең, ниндәй тәмле – әсе лә түгел, сөсө лә түгел, күңелгә балдай иреп һеңә. Йән аҙығы инде, күңел зауҡы. Тап шундай яҙыусыларҙы уҡығанда, башҡорттоҡолай тәрән тамырлы, иркен һулышлы, тәбиғи аһәңле башҡа бер тел дә юҡтыр, тип инанаһың.

Июль аҙаҡтарында ауыл клубына «Калина красная» фильмын килтерҙеләр. Ике көн буйына 4 сеанс күрһәтте киномеханик, барыбер кемдәрҙер күрмәй, үкенеп ҡалды – ауыл ҙур бит. Загонконтора келәтендә йомортҡаны ҡайҙа ҡуйырға белмәгәндәр: киноға «аҡса» тип байтаҡ тапшырғандар. Бала-сағаға сеанс – 5, өлкәндәргә – 20 тин, ә йомортҡаның ун данаһы 50 тин. Берҙе генә тотоп килгән малайҙы ла нисек кире борһондар, бөтә ауыл ҡупҡанда. Мин үҙемдең класым менән барҙым, һуңынан диспут үткәрәбеҙ, тип алдан иҫкәртеп ҡуйҙым. Киске сеансҡа тағы ҡалдым, Әсмә өгөтләне. Мауҡым да ҡанмағайны бер генә ҡарауҙан, иҫ киткес шәп фильм бит!

Балалар һымаҡ геүләшеп, көлмәҫ урында ла шарҡылдап, төртөшөп ултырманы өлкәндәр, Егорҙың «Народ для разврата собрался!» тип үҙе ойошторған эске мәжлесенә кәпрәйеп килеп ингән сағында һәм тағы бер-ике урында ғына көлөшөп алдылар.

Ишектән сыҡҡан ыңғайы халыҡ тәгәрмәсле арбаһында нәҙек кенә аҡ буй төшкән ҡыҙыл күлдәк (Егорҙыҡы һымаҡ) кейгән Хәйри Бурға тап булды, уның алданыраҡ сығып шунда махсус рәүештә ултырғанын бөтәһе лә аңлай: «Күрҙек киноңды», – тип кемдер яурынынан ҡағып үтте, кемдер йылмайып ҡараны. Күңеле булһын, үҙҙәренең бер бисараһы лаһа. Мин иһә, уҡытыусы, ауылдаштарымдың ошондай ирәбе холҡон күреп үҫкән балалар өсөн ҡыуандым.

Ә октябрь башында, «Калина красная» телдән төшөп тә бөтмәгәйне әле, Василий Шукшиндың вафат булыуын ишетеп ҡайғырҙыҡ. Ҡапыл. Йөрәк өйәнәгенән. 45 кенә йәшендә. Ундай әҫәрҙәр йөрәк ҡаны менән яҙылалыр шул. Төп геройҙы ла үҙе уйнаны, экранда «үлеп күрһәтте» – ысыны тиҙ үк ҡыуып етте...

Күп тә үтмәне, көн үҙәгенә ауылды ҡырмыҫҡа иләүендәй итеп ҡымжытҡан яңы ваҡиға килеп инде: дәүләт заемдарына ҡайтарып түләйәсәктәр, тигән хәбәр таралды. Ышаныр-ышанмаҫтан, кешеләр төрлөсә фаразланы. Хөкүмәт ҡарары ташҡа баҫылыуын-баҫылды, әммә почтанан аҡса тотоп сыҡҡандары юҡ, шуға һаман шик тоталар. Һаҡсылдар эстән генә һөйөндө, ҡайһы берәүҙәр кеүек заем ҡағыҙҙарын стенаға йәбештереп, бала-сағаһына фантик итеп биреп бөтмәгәндәре өсөн. Тәҙрә рамы араһына матурлыҡ өсөн һалыусылар ҙа әҙ булмаған.

Көтә-көтә көтөк булғас... Йөҙ һумлыҡ заемға ун һум бирәсәктәр, ти. Ысын булһа, бәғзеләр төйөрөм генә сумма аласаҡ.

Мәктәптә саҡта ишеттем был хаҡта. Өйгә йүгереп тиерлек ҡайттым. Тулҡынланам. Беҙҙең ул заемдар байтаҡ бит! Ҡартәсәйем дә, ғәҙел итеп уртаҡлашырһың игеҙәктәр менән тип, үҙенекеләрен миңә ышандырып ҡалдырғайны.

– Өләсәй, һандыҡ асҡысын табып бир әле! – тинем инешләй үк. Һандыҡты күпселек ул аса-яба, бөтә ҡомартҡыһы шунда.

– Аһ-аһ, нимә ҡупты ул тиклем? Тап, тисе, мына лаһа!– Кеҫәһенән оҙон ҡыҙыл бауға тағылған асҡысты килтереп сығарҙы.

– Анау заемдарҙы эҙләп тә бирһәң, өләсәкәй. Иҫке батист яулыҡҡа төрөлгәйне, иҫеңдәме?

– Иҫһеҙ, тигәс тә... Иң төптә ята ул төйөнсөк, кисә генә һуҡранып ултырҙым, шул заем ыҙаларын хәтерләп. – Һандыҡты асып бутана торғас, тартып сығарҙы: – Мә, тот, ошоно һораныңмы?

– Әйҙә, өләсәкәй, һанайыҡ әле, нисә һумлыҡ икән былар?

– Унса һанай беләмдер шул, күп тәһә. Әллә ҡапларға итә хөкүмәт? Ояты бар икән...

Төргәкте асып, йөҙәрлеген йөҙәрлеккә, иллелеген иллелеккә бүлеп ҡуйҙым да, һанарҙан алда, был ҡағыҙҙарҙағы һүрәттәргә күҙ һалдым: иң өҫтә ятҡан йөҙ һумлыҡ облигация 1949 йылда сыҡҡан, миңә бер йәш саҡта, «Четвертый государственный заем восстановления и развития народного хозяйства СССР» тип яҙылғандың аҫтында герб, уртала паровоз елә, завод торбалары күренә... Облигацияларҙың күбеһе 1941-ҙән 1957-гә тиклем арауыҡта алынған. Өләсәйем: «Колхозлашҡан осорҙа ла түләнек заемға, улары юғалып бөткән... – тип һөйләнеп, сабырһыҙлана: – йә, нисә тәңкә?

– Ике мең бер йөҙ һум ҡулға инәсәк, минең ике йыллыҡ эш хаҡыма етә яҙа.

– Нишләп меңләп кенә булһын, күберәктер, – тине өләсәкәй, һиҙә айырманы.

– Заемы егерме бер меңлек тә ул, ун тапҡырға кәмерәк ҡайтаралар бит.

– Хөкүмәт бабайҙың уның шул булыр! Илле йыллап көттөрөп...

Шул төндө күҙемә йоҡо инмәне. Өләсәйем депутатлыҡ аҡсаһы ла алған бер осор, колхозда ла артта һөйрәлмәгән – заемды күп кенә йыйған. Иҫкеләре лә юғалмаһа, ә? Их! Ҡартәсәйем һандығында (йәпһеҙләнеп, уны һаман урынынан ҡуҙғатмағайныҡ) күпме икән – иртүк барып ҡарармын. Унда ла ошо сама булһа?! Башыма, гүйә, ут ҡапты был уйҙан, хәҙер үк тороп йүгерерҙәй булдым облигацияларҙы һанарға. Үҙемде саҡ тәртәгә индерҙем, ҡартәсәйемдең: «Нәфсеңде тый!» – тигән тауышы ҡолағыма салынғандай булғас ҡына. Һыуындым әкренләп. Эйе, нәфсе шайтаны һәр кемдең эсенә оялағандыр...

Ҡартәсәйемдең һандығында туғыҙ меңлек облигация табылды – туғыҙ йөҙ һум, тимәк. Әсмәнең атаһынан заем әҙ ҡалған, һунарсының ҡойроғон бик тота алмағандыр, ахырыһы, хөкүмәт бабай. Барыбер һөйөндө – биш йөҙ һум сыға, әҙме ни? Әхирәтем минең өлөштө тиҙүк иҫәпләй һалды: «Тегендәге ике мең бер йөҙ плюс әлеге туғыҙ йөҙ, йәмғеһе өс мең, өскә бүлһәң, меңәр һум».

– Дүрткә бүләм, – тинем. – Әсәйемдең дә өлөшө бар. Балаһына тип өмөтләнеп йыйғандыр өләсәйем дә, дәүләт ошоғаса түләмәй тотор, тип кем уйлаған ул саҡта. Атайыма төшөр өлөш тә бар – уныҡы беҙгә хәләл. Шәрифә апайым етеш йәшәй, ҡартәсәйемдең васыяты уға мәғлүм.

– Барыбер байыйбыҙ, ҡыҙый! Башҡа ла һыймай, нисәмә айҙар эшләп саҡ алаһың ул хәтлемде .

– Кеҫәгә инһен әле.

– Был аҡсаларға гөрләтеп-шаулатып туйҙар үткәрергә була, әхирәтем! Итәк тулы бала табырға, үҫтерергә...

– Иншалла! – Ҡартәсәйемдең стенала эленеп торған фотоһына ҡарап тора инем, ошо һүҙ ихластан телемдән ысҡынды. Буш хәбәр булманы, заемдар йыл аҙағында, декабрҙә, ысынлап та ҡайтарыла башланы. Тик бер ыңғай ҡапламаны бурысын хөкүмәт, өлөшләтә генә ҡайтара башланы. Толпарлылар барыбер апаруҡ донъя бөтәйтеп ҡалды. Облигацияларын һаҡлай алмағандар ултырып иланы – улар әҙ түгел ине – ярты быуат тотош бер ғүмер ҙәһә. Шәрифә апайым Орҡоя ҡоҙағыйҙың мираҫына риза булды, ҡартәсәйемдең заемдары тураһында ауыҙ ҙа асманы, рәхмәт төшкөрө. Былай ҙа атай икмәге ашап үҫмәне туғандарым, тигәндер, йәлсел бит ул.

43

Йыртма календарҙың һуңғы битен өҙөп торманым, шул көйө ҡаҙаҡтан һурып алдым да утҡа яҡтым. Ҡағыҙ ни шундуҡ янды-бөттө. Тағы бер йылдың, 1974-тең, ваҡиғалары хәтер яҙмаһына күсте.

Яңы йылға хисап асылды. Ә берҙән-бер көндө, февраль башындағы сатлама һыуыҡта, килеп кермәһенме беҙҙең өйгә ҡара бөҙрә сәсле, үҙе буйсан, үҙе мыҡты егет. Арсен! Теге Натаның, төлкө ҡойроғондай һары көлтә сәсен һелкеп, «жгучий брюнет» тип аһылдағаны иҫемә төштө: ысынлап та баҫҡан ереңдән гөлт итеп тоҡанып китерһең быға бер күҙ һалыу менән. Сибәрлеге әллә ҡайҙа китмәгән, барыбер ниндәйҙер серле тартыу көсөнә эйә был егет. Ана, башы өрлөккә етә яҙып баҫып тора, ҡара пальто кейгән, муйынына аҡ шарф һалған, яланбаш. Харьковта беҙҙәгеләй һалҡын түгелдер шул, йоҡағыраҡ кейенгән.

Өләсәкәй ултырған еренән йымырлап төшөп, минән алда һүҙ ҡушты:

– Бүркең ҡайҙа, балаҡай, мейеңә һыуыҡ тейер ҙәһә, аһ-аһ... Үт-үт, кем улы әле һин? Нурия, нишләп тораһың, һапам, ә? Кешенең йомошо барҙыр, һораш әле, исмаһам. Миңә тип килмәгәндер ҙә бынауындай егет, собханалла.

– Үтегеҙ шул, – тинем, теленә һалышып киткән өләсәйемде йүпләп.

– Камилла?.. – Егет һеңлемдең исемен ике «л» менән әйтте. – Ҡайттымы? Обещала.

Руссаға башҡортсаны ҡушып, һәттойоҡ һуҡалай үҙенсә. Әсәһе тырышҡандыр тел йәһәтендә, тимәк, мөхәббәтен дә онотмаған Фрүзкә. Йонсома, русса аңлайым, тимәнем, тырышһын, баҫа торһон беҙҙең көйгә, бәс. Кейәү булып китһә...

– Автобус берәй сәғәттән килеп етер.

– Ҡайта, значит? – Егеттең тауышы шатлығын йәшермәне. Ихласлығы бар икән. – Ладно, тағы киләм, – тип сығып китте. Өләсәйем тәҙрәгә ҡапланды. Оҙаҡ ҡына ҡарап торғас: «Хас минең Абдрахманым!» – тине. Был – уның телендә иң юғары баһа. Ике көн тороп китте Арсен Толпарлыла. Шул арала килешеп тә өлгөргән Камила менән: йәйгә өйләнешергә. Һеңлем был хаҡта әйткәс, яуаплылыҡтың тап минең елкәлә икәнен белгәнгә күрә, асыуланып алдым: «Нишләп улай, һин детдом балаһымы, атаң-әсәң иҫән, мин бар, ана, күҙ ҙә йоммай күҙәтеп, ҡолағын ҡарпайтып тыңлап торған ауыл бар, бәс, килһен өйгә, һоратһын ҡыҙҙы! Шартына уҡ килтермәһә лә, әҙәмгә һанап, кәңәш-төңәш итһен. Әлүктән баһаңды төшөрмәй тор, Камила!»

– Ярар, апай, ярһыма. Иртәгә төштән һуң Оло юлға сыға, Өфө автобусына. Шуңарсы өлгөрөр. Әсәйемдәргә иртүк хәбәр итербеҙ ҙә... Таллыға барайыҡмы әллә?

– Юҡ! Толпарлыла. Үҙебеҙҙә. Аҡман Ҡара ағайҙы эйәртеп килһен. Мотлаҡ. Тыңлармы икән, егетеңде әйтәм?

– Тыңламай түгел тыңлар! – Минең шартыма ыңғай ғына тороуына ҡыуандым әле үҙ һүҙле һеңлемдең. Юҡ, бындай ҡыҙ бәҫен юғалтмаҫ. Улай ҙа һорамай булдыра алманым:

– Никах уҡытырға кәрәкмәҫме, ул-был булманымы арағыҙҙа?

– Апай. Үпкәләйем хәҙер! Юлдан яҙған чтоли мин?

– Үпкәләмә, мин юрамал һорайым, чтоли? Китте-барҙы-юғалды – тот ҡойроғон булыр. Ана, Закир Мөслөйөнөң Сафураһы... ЗАГС мисәте ҡуйһын башта, шунан һуң ғына – үҙенекен. – Шулай тип әйттем дә ҡуйҙымсы? Камила шарҡылдап көлөргә тотондо. Мин дә ҡушылдым. Мәҙәк килеп сыҡты.

Ә иртәгәһенә Арсен атаһын, үгәй әсәһен эйәртеп килде, уңарсы әсәйем менән Самат ағай беҙҙә ине. Аҡман ағай, ниәттәрен асыҡлап, һүҙ башланы:

– Һеҙҙә аҫыл ҡош булһа, беҙҙә мәргән уҡсы бар! – Шулай тигәс, әллә онотоп, туҡтап ҡалды ла дауам итте: – Һеҙҙә лә бар бешкән алма, беҙҙә лә бар бешкән алма...

Атай кеше, ифрат тулҡынлана ине, буғай, тағы ярты юлда бүленде. Өләсәйем, йыр-һамаҡҡа хәтере шәплеген белһәм дә, йәнә аптыратты:

– Ул ике бешкән алма, бәлки, бер ергә төшөр. Балалар риза булһа, тәүәккәлләрлек булыр, – тип ослап ҡуйҙы. Әлбиттә, боронғо йоланы энәһенән-ебенәндә атҡарыу түгел ине был, әммә күңелгә рәхәт булды ошо күренеш. Дөрөҫө: Аҡман ағайҙың әлеге һүҙен – яусы, ә өләсәйемдекен ҡыҙҙың атаһы әйтергә тейеш.

Өҙөп яуап бирер минут еткәс, мин – әсәйемә, ул Самат ағайға ҡараны. Баш ҡаҡтым, әйтегеҙ, тигәнде аңлатып. Үгәй булһа ла, атай ҙаһа. Хаҡы бар, үҫтереште игеҙәктәрҙе, әсәмде бәхетле итте.

Йәрәштерҙек йәштәрҙе, вәғәҙә бирешеүҙәренә шаһит булдыҡ. Йәйгә туй уҙғарырға килештек. Фәйрүзә апай хаҡында ла уртаға һалып кәңәшләштек: килер, тура беҙгә. Арсендың ныҡлы ғына баҫым яһап: «Неня, то есть мама, килә, обязательно», – тигәненә: «Әсә ләһә ул, бер бөртөк улы, нишләп туйҙан ҡоро ҡалһын, килһен шул», – тип ихлас һүҙ ҡыҫтырҙы Аҡман ағайҙың ҡатыны ла. Ире ипләп кенә уның арҡаһынан һыйпап-һөйөп ҡуйҙы.

– Уҡыуы бар әле баланың... – Өләсәйем буш ҡалманы.

– Апаһы бар әле... – Әсәйем ҡарашымдан сигенде, һүҙен осламаны. Ә мин тап шул мәсьәлә, үҙемдең «үтмәҫ тауар» хисабына инеп барыуым мәсьәләһе ҡалҡып сығыуҙан ҡурҡып ултыра инем.

– Уҡыуымды бөтөрөрмөн, ситтән тороп булһа ла, ташлап ҡуймаясаҡмын. Ә апайым Фатих ағайҙы көтә, быйыл беҙгә врач булып ҡайта, ти ҙәһә... – Бығаса белһәк тә, өҫтәп ҡуйҙы: – Арсен да медик, хирург. Институтта 6 йыл, тағы ла 3 йыл уҡыған. Мәктәпте лә ҡушһаң, 20 йыл!

Ҡорҙағылар бер-береһенә ҡарашып алды.

– Әйтәгүр... – Өләсәйемдең был һүҙе «иншалла» тип ҡабул ителде, миңә шулай тойолдо. Һәр хәлдә һүҙ минең тарафтан ситкәрәк тайҙы.

Тәҙрәгә күҙ һалдым: тышта, беҙҙең ҡапҡаға боролған һуҡмаҡтан арыраҡ бушлыҡта, әйтерһең, инопланетяндар килеп төшөп, ҡайһы аралалыр серле билдәләр ҡалдырып киткән: түңәрәге лә бар, «8» һанына оҡшағаны ла. Иртән генә яңы ҡар яуҙы, тип-тигеҙ ине ул ер, атаҡ? Шунда саҡ башыма килеп етте: Йыһан илселәренең ҡыҫылышы юҡ, был – Хәйривара ағай эҙҙәре, коляскаһының тәгәрмәстәре хәбәр ҡалдырған: ул белә, тотош Толпарлыға еткерергә китте, йәғни. Уның исеменә «бур» ҡушымтаһын хәҙер бигүк тағып бармайҙар, шөғөлө бүтән дәһә. Ләстит һатмай, алама хәбәрҙе сурытмай. Тауышы-эҙе юғалып торһа, ауыл хафаға төшә, үҙенә бер-бер хәл булдымы, әллә яман ваҡиғаны һиҙенеп, бикләнеп ултырамы? Юрамал ғына әйткәйнем, тип аҙаҡ аҡланғаны бар бәғзе хәүефле фаразы бойомға ашҡанда.

Шул уҡ көндө, Камила менән икәүләп Арсенды оҙатырға Оло юлға сыҡҡанда, бер-ике аҙым атланыҡмы-юҡмы, Хәйри ағай ҡаршыбыҙға килеп тә туҡтаны.

– Аҡман Ҡара ла өй эсе менән ҡубып, өлкән малайын оҙата китте, – тине.

– Рәхмәт, Хәйри ағай, һуңлап ҡуймайыҡ! – Ашыға төштөк. Ағайҙың: – Нурия, һин дә кейәүгә сығаһың быйыл, туйығыҙҙы бергә үктәрегеҙ, нейә?! – тигәне артыбыҙҙан ҡыуып етте. Уның күрәҙәлек ҡылыуын тикшереп торор саҡ түгел, йүгерҙек Оло юл яғына.

...Иртәгәһенә, тәнәфестә, Әмин абый килеп һүҙ ҡатты, Нурия, һинең бер дәресең ҡалған, минеке лә, бергә атларбыҙ әле ҡайтыу яғына,тип. Баш ҡаҡтым да класыма ашыҡтым, унда Туҡтаров мине ишекте шар асып көтөп тә тора ине.

– Апа, мин Леонид Ильич исеменә хат яҙҙым, һеҙгә уҡытмайынса ебәрмәй торҙом.

– Кемгә?

– Брежневҡа!

– Брежневҡа?! – Ныҡ аптыраным, ауыл балаһының КПСС Үҙәк Комитетының Генераль секретарына хат яҙыры башыма ла инеп сыҡмағас ни.

– Нейә, апа, үҙегеҙ туҡыйһығыҙ ҙаһа, гражданлыҡ позицияһы, тәбиғәтте һаҡлау, тип? Әле бына Көньяҡ Себер темаһын үтәбеҙ, ундағы үтә күренмәле, саф Байкал күле бер заман беҙҙең Сереккүл кеүек һаҫып ятыуы ла ихтимал. Ярай инде, Сереккүлдең үҙ яҙмышы, унда һалабаш һалалар. Ул бәләкәс кенә, һай ҙа. Ә бит Байкал! – Туҡтаров, ярһып-ярһып һөйләгән көйө, минең менән ҡушлап уҡытыусы өҫтәле артына килеп баҫты. Ауыҙ асырға ла өлгөрмәнем, кластың иң шәп рәссамына ҡул иҙәне,уныһы партаһына йәйеп һалынған һүрәтте тотоп сығып, миңә күрһәтте. Унда зәп-зәңгәр гүзәл күл ярында теҙелгән завод торбалары аша күлгә яҫҡынған өс башлы аждаһа төшөрөлгән, бер башына – БЦҠК тип, икенсеһенә – Улан-Удэ, өсөнсөһөнә Иркутск тип яҙылған. Туҡтаров һүрәтте иптәшенә тотторҙо ла һәр саҡ портфелендә йөрөткән указкаһы (ағастан юнып үҙе эшләп алған) менән аждаһаның ағыу сәсеп торған имәнес ауыҙҙарына төртөп Көньяҡ Себер сәнәғәтен фашларға тотондо: – Ерҙәге иң тәрән, егерме миллион йыл элек барлыҡҡа килгән күлде ошо аждаһа ағыулай, бысрата, һәләк итә! Иң яуызы бына быныһы – Байкал цюллюлоза-ҡағыҙ комбинаты, Улан-Удэ менән Иркутск ҡалалары предприятиелары ла көнө-төнө күлде зарарлап тора. Байкал, әлбиттә, әлегә бирешмәй, киң һәм тәрән ул, көслө ул, әммә бер саҡ тонсоғасаҡ, әгәр сара күрмәһәк – бына беҙ, киләсәк быуын, уны ҡайғыртмаһаҡ. Күлдең тәрәнлеге, йә кем әйтә, нисә метр? – Бер нисә ҡул күтәрелде, аңлап алдым: был Туҡтаровты туҡтатырға кәрәк, минең ролгә инеп, дәресте алып бара башланы лаһа!

– Ә хәҙер үткән теманы ҡабатлап алайыҡ. Туҡтаров, дәрес башланды, урыныңа ултыр. Ә хатыңды уҡырға бир, һөйләшербеҙ.

Ысынлап та Байкал уҡыусыларымдың күңеленә ныҡ үтеп ингән. Үткән дәрестә уларға байтаҡ өҫтәмә материал биргәйнем, донъяла тиңдәше булмаған күлдең фотоларын күрһәткәйнем: Өфөлә уҡып йөрөгәндә, көтмәгәндә Сыңғыҙ менән китап магазинында осрашҡайныҡ, ул: «Аҙаҡҡыһын эләктереп ҡалдым», – тип бүләк иткәйне шуларҙы. Бер ыңғайҙа Башҡортостандағы Талҡаҫ күле тураһында ла нисек әйтеп китмәйем? Булдым унда, Баймаҡ төбәгендә, күрҙем дәһә. Теге яуыз Брагин хаҡында ла һөйләнем.

Тәнәфескә ҡыңғырау шалтырағас та коридорға атлыҡманы, һырып алып, һорауға күмергә тотондо уҡыусыларым. «Үҙебеҙҙең Башҡортостан күлдәре хаҡында мәғлүмәт туплағыҙ, киләһе дәрестә шул хаҡта ла һөйләшербеҙ», – тип йәпле генә ҡотолдом был юлы. – Туҡтаров, ойоштор! – Кластан сығышлай уның иптәштәренә: «Әлегә апа биргән теманы һеҙҙән артыҡ белмәйем, ә, давай, ни өсөн ҡуянды «ҡылый күҙ» тип йөрөткәндәрен аңлатам», – тигәнен ишетеп ҡалдым. Кире боролорҙай булдым. Һы...

Әмин абый мине мәктәп юлында көтә ине. Усын усҡа һуҡҡылап, ҡулдарын ыуғылап баҫып тора. Беләм ул ғәҙәтен: мөһим һүҙе бар. Бәлки, өшөйҙөр, бейәләй кеймәй ҙәһә ул. Күҙлек тирләһә, ҡулъяулыҡты һөйрәп сығарырҙан алда бейәләйҙе сисергә, унан кире кейеп хитланырға – мәшәҡәт, ти.

– Бынау Туҡтаровтың йомағын сисә алмай киләм әле, – тип унан алда һүҙ ҡуштым.

– Нимә күстәрә ул йомро баш тағы?

– Ҡуянға ни өсөн «ҡылый күҙ» тигәндәрен беләм, ти. – Ә-ә, мин дә беләм. Ул хаҡта түгел ине һүҙем.

– Әйтегеҙ инде, хәҙер балалар алдында наҙан булып ҡалам даһа – улар онотмай, юрамал һораясаҡтар.

– Уҡытыусы нимәнелер белмәй тотолһа, уларға байрам инде. Ни ул, хикмәте бар икән, үҙенә күрә: ҡуяндың аппендиксы спираль кеүек, ти, көҙөн ул ғарыҡ килгәнсә төрлө үлән-фәлән, еләк-емеш, тамыр менән туҡлана, аппендиксына шуларҙың ҡалдыҡ-боҫтоғо инеп тула ла ҡышын бызмырлап күперә башлай, әсе бал шикелле. Ҡуян меҫкенгә шул градус етә ҡала, «ҡырын һалып» алғас, өшөмәй ҙә, имеш. Күҙе аларып, ҡурҡаҡлығын да онотоп, сабып тик йөрөй, ти. Ғалимдар быны дәлиллләп тә ҡуя: ҡылый күҙҙең тәүге үрсеме үле тыуа, иҫерек баштан...

– Абау.

– Бүтән «абау» әле башымды ҡатыра. Һеҙ бит миңә үҙемдекеләр кеүек яҡынһығыҙ, һине, игеҙәктәрҙе әйтәм. Камила тәки шул Харьковҡа китергә йөрөймө?

– Үҙе килһен, унда бармайым, тисе. Алдамаһа?

– Нурия, дөрөҫ аңла, минең, һыр бирмәгәс тә, Мәүлиҙәмдең ҡылығына һаман бәрейем ҡуба, Рабиға апайың әйтмешләй. Нишләйем?! Ҡасып китте бит, үҙең шаһит.

– Матур йәшәйҙәр ҙәһә, ул үҫтерәләр. Аспирантура бөтөрҙө әхирәтем.

– Фән кандидаты, вузда уҡыта – белмәйемме? Доктор булам, тип тә сәмләнә. Үҙ иленә, Башҡортостанына, хеҙмәт итер ине, берәү булһа!

– Украина Америкалалыр шул.

– Уныһы шулай ҙа. Барыбер...

– Мәүлиҙә, беҙ Алеша менән, диндәр төрлө, ә Аллаһ берәү, Юғары көскә эстән ныҡ ышанабыҙ, был мәсьәләлә бәхәсләшмәйбеҙ, тип килештек, ти ҙәһә.

– Мин Камиланы уйлайым әле, Мәүлиҙәгә юл ҡуйылды, инде һуң, терһәкте тешләп булмай. Әгәр ҡыҙыҡай егеттең муйынын үҙ яғына бора алһа, тим...

– Арсен – хирург. Беҙҙә, ана, яңы дауахана асылды, тирә-яҡҡа берәү, эшләйем тиһә. Фельдшер Әүхәт ағай һаман бер үҙе хитлана.

– Ауылда ҡалмаһындар! Район үҙәге, Өфө, Стәрле, хет ҡайҙа, тик Толпарлыла түгел!

– Ниңә?! Әле генә, ҡырға китте, тип битәрләй ине Мәүлиҙәне...

– Башҡортостан – ҙур ил, йөҙәрләгән дауахана бар, табырҙар эшкә ҡайҙа урынлашырға. Ә бында, уйла, башың булһа (Әмин абый һуҡ бармағы менән маңлайыма ҡаты ғына төртөп алды), егет атаһына, туғандарына ла барыбер ысынлап ылыҡмаясаҡ. Ситкә ҡаҡмаһалар, шуға рәхмәт. Фәйрүзәһен, Арсендең әсәһен, көндәше бик көтөп торамы? Мөхәббәт иҫкермәй ул, яңырһа яңыра... Ә иң хәүефлеһе, һиҙәһеңме, Аҡназар ҡыҙы Миләүшә. Үҙен-үҙе белешмәй ғашиҡ булған, ти бит егеткә. Күпме кешенең күңеленә көҙөк төшәсәк, бында йәшәһәләр. Ундай һынауҙарҙы үтеп сығыр өсөн ҡорос булырға кәрәк. Ә ҡорос булыр өсөн башта утҡа-һыуға керергә. Белдеңме?

Яуабымды ла көтөп тормай, бөтә ҡиәфәте менән, әйтеремде әйттем, ҡалғаны – үҙ мәйең, тигәнде аңлатып, абый үҙҙәренең урамына боролдо, мин ары, Яңы өй яғына, киттем. Ҡартәсәйем иҫән булһа, тыуған урамымдан ҡайырылмаҫ, Атай йортона ла һуғылыр инем дә... Ҙур, ауыр портфелен ергә тейҙерә яҙып саҡ күтәреп китеп барған Әмин абыйҙы берсә йәлләп, берсә һоҡланып ҡуйҙым. Әлдә Ишбирҙеһе яҡында, район үҙәгендә милицияла эшләй. Һүҙендә торҙо, уҡып сыҡты шул һөнәргә. Абый, ул йыш ҡайтып йөрөгәс, өлкән ҡыҙының Өфөлә, уртансыһының Нефтекама ҡалаһында – алыҫта, ә Мәүлиҙәһенең ерһеҙләнеп сителеүенә (шулай ти ҙәһә) уғата иҫе китмәй, һирәкләп туҙынып алһа ла. Иш булды атаһына теге ен ботағы малай, форма кейеп, хайран матур егеткә әйләнде лә китте. Өйләнмәгән әле. Һайлана, тип ебәрә Рабиға апай.

Мәүлиҙәне һағыныптыр, мейем ҡасандыр уның сөгөлдөр баҫыуында иларҙай булып әйткән һүҙҙәрен ҡаҙып сығарҙы: «...Беҙгә мәңге ошо ысвикла бисәләре араһында бил бөгөргә, батҡаҡ кисеп ҡартайырғамы ни?! Алыҫҡа-алыҫҡа китер инем күрмәҫ өсөн шул сөгөлдөрҙәрен, биллаһи!» Ә мин: «Көфөр булырһың, уф!» – тигән булғайным. Көфөр булды әллә әхирәтем?

Камила Толпарлыға ҡайтып-ҡайтып урай. Үҙенә тигән заем аҡсаһын мөнтәй башланы, алып бирәм, нисек ҡаршы төшәйем. Өфөнән тауар алып ҡайта ла тегенеп бер була. Түшәк ҡаралтылары текте, алъяпҡыстар әҙерләне, еңгә бүләктәре хәстәрләне. Украин борщы бешерергә өйрәт, тип Әсмәгә барып етте, уныһы, өҫтәп, вареник яһап та күрһәтте – әллә ни ҡатмарлығы юҡ, торғаны билмән икән, тик өсләтә ҙурырыҡ. Ирем былай ҙа мине яратыр, ҡәйнәмә ярарға кәрәк, ул беҙҙең менән бергә йәшәйәсәк, тисе. «Ирем»дән һалдыра? Үҙе минең һағайғанды күреп көлә, киләсәктә шулай буласаҡ, йәнәһе. Шулай ҙа икеләнеүһеҙ ышаныр икән ҡыҙ бала. Эсемдән генә, өмөтө бушҡа булмаһын туғанымдың, зинһар, Раббым, тип ҡуям.

Үҙем дә өмөт бәпләйем күңелемдә. Беләм-аңлайым даһа ғаилә ҡороу зарурлығын, ҡатын-ҡыҙ затының мөҡәддәс бурысының әсәлектә икәнен. Ҡарынымда, йәғни кесе йыһанымда, үҙемә Ерҙә алмашҡа ҡалдырыр нәҫел дауамын бар итергә, ҡаным менән һуғарып, күҙәнәктәрем һуты менән туҡландырып, аңым аша зиһен, хәтер биреп, кешелек аҡылы, тарихы йыйған мәғлүмәт тупламаһынан күсермә тапшырып - камил етлектереп, донъяға, Оло йыһанға сығарырға тейешмен. Был миңә тәбиғәт, Аллаһ илә йөкмәтелер йөк, изге ғәмәл.

Мин шулай уратып-суратып уйлана, нисек тә үҙемде шул заруриәткә яҡынайтырға, эйәләштерергә тырышып яйлағанда, Әсмә ниәтенә туп-тура юл ярҙы.

Ҡатын-ҡыҙҙар советы ултырышынан ҡайтышлай Атай йортона һуғылғайным. Ингән һайын рәхмәт әйтәм әхирәтемә, ҡартәсәйемдең донъяһын хас уныңса итеп көтә, гөлдәрен ҡоротмай сәскә аттыра, бер ҡасан да шал йоғолмаған иҙәнен бысаҡ менән ҡырып йыуып, һап-һары итеп тота.

– Нурия! Йығылып китәһең хәҙер, бер хәбәр әйтһәм, – тип ҡаршыланы әхирәтем. – Әйтәйемме? Ауырға ҡалғанмын, балам буласаҡ, ҡыҙый! – Һорағанды ла көтмәй, әйтә һалды. Тиҙерәк уртаҡлашҡыһы килгән был яңылығын. Үҙе сәйер бер ҡараш менән миңә текләгән: әллә һынай, әллә сәмләндерә.

– Әшрәфтәнме?!

– Кемдән булһын, әтеү, мине һеперткегә һаплайһыңмы әллә, ҡыҙый?

– Юҡсы. Аптырауымдан...

– Һин генә уй ҡора беләһеңме ни? Мына, тыңла әле.