Ҡатындар - 15

Тәүге һирәкләүҙә быйыл мин ҡатнашманым. Икенсеhенә эләктем. Звено тигәс тә, барыбер бүлешәләр эште. Ғәҙеллек өсөн инде уныһы. Звено етәксеһе, ауылса — звенауай, рәттәрҙе 12 ҡатынға тигеҙ итеп бүлеп бирә. Кем алданыраҡ осона сыға, шул ял итә, эшкә сыҡмай. Шуға күрә ишле ғаиләләргә уңайлы — ҡырмыҫҡа ише килеп ябырылалар ҙа тиҙ үк тәпкеләп сығалар өлөштәрен. Әсәйем бер ҡайтып һөйләне:

— Салпа бәләкәс кенә малайына тәпке тотторған, уныһы яңылыш аяғына сапҡан, бальнисҡа алып киткәндәр, һул аяғының баш бармағы тире менән күндә аҫылынып тора, ти...

— Искәндәр ҡусты нимә ҡараған? — тип һораны ҡартәсәйем.

— Әрләшә инде: "Өлкән синыфта уҡығандарын ғына йөрөтөгөҙ балаларҙың, понимаешь, елки-палки!” – тип.

— Салпа ғиллә нимә ти?

— Армияға алынмаҫ, бармағы өҙөлһә, — ти. — Зәғифлекте уйламай, сатанлап ҡала бит бала?..

Икенсе ҡаты әллә ни ауыр түгел эшкәртеүҙең. Эйелә-бөгөлә билең ҡата инде, иллә. Тәпке рәт араһына кәрәк, ә үҫентеләргә уны яҡын юллатырға ярамай, эргә-тирәһендәге сүп үләнен йолҡоп ырғытып бараһың бер ыңғайҙа. Мин әлегә бил ҡатыуынан яфаланмайым. Әсәйем бер эйелһә, шул килеш йөрөргә тырыша. Турай, тиһәм, ызғыра. Ҡышын Фариза еңгәм менән Белорет баҙарына барғайнылар, шунда һыуыҡ үткәргән. Радикулит тигән, фельдшер Әүхәт ағайға күренгәйне. Ҡыш буйы биленә кирбес ҡыҙҙырып баҫтыҡ, килешмәне, күрәһең.

...Әсәйемдәр Белореттан ҡайтыр алдынан күңелемде шом баҫып тик торҙо. Ҡартәсәйемә өндәшкәйнем, ул да борсолоп китте: “Яҡшыға юра, ҡолоҡасым, гонаhhыҙ баланың теләге ҡабул була, Күрәнлегә барып, мәкегә ҡарап теләк телә, ағын hыу изге ул, hәр hүҙеңде Күккә олғаштырыр”,– тип өгөтләне. Шулай иттем дә, тик hаман баҫылманы болоҡhоуым... Һөйләгәндәренән сығып, сәфәрҙәренең юлын яҡшы хәтерләйем: ҡарурман эсендәге Көсөклө утары, шунан Тирәкле ауылы, оҙон билле Елмәрҙәк тауы – сана hөйрәп йәйәү үтәhе ул юлдарҙы әсәкәйемә. Ахырҙа Туҡан стансаhы, унда руда тейәлгән йөк вагонына ултырып – Белоретҡа. Боҙҙай hалҡын руда өҫтөндә әсе елгә киҫелеп барыуҙарын күҙаллап, йөрәгем өшөй... Фариза апай еңелсә бара, санаhына ике-өс шәл hалып ҡына, ә әсәйемдең бер тоҡ ҡыҙҙырылған көнбағышы ла бар – шуны стаканлап hатып, беҙгә манный, тары ярмаhы, керәндил тейәп ала ҡайтҡанда. Тыным менән тартып алырҙай булып көттөм әсәйемде! Һәм ул ҡайтып инде, кисләтеп кенә. Йонсоған, ябыҡҡан, күҙ төптәре күгәреп сыҡҡан. Ингән ыңғайы ишек төбөндәге ултырғысҡа ултырҙы, артмаҡлаған тоғон hалырлыҡ та хәле юҡ. Ипләп hалдырҙым тоғон, быймаhын систерҙем... Ә ул күҙен дә күтәрмәй, йоҡлаған кеүек шып-шым ултыра. Анау игеҙәктәрсе, тоҡтоң ауыҙын асып, әйберҙәрен сығарып сыр-сыу киләләр, аңламайҙар әсәйемдең балалары өсөн ошондай ыҙалар күреп йөрөүен. Күңелем тулыуҙан, рәхмәтле хистәрем тулышыуҙан әсәйемде барып ҡосаҡлап, оҙаҡ ҡына күкрәгемде күкрәгенә ҡуйып торҙом, йылымды бирҙем уға шулай. Күҙәнәктәренә үтеп инделер йылым, әсәйем хәлhеҙ hәлберәп төшкән ҡулдарын ҡуҙғатты, күҙен асты, телгә килде:

– Һеҙҙең бәхеткәлер – Еҙем мине упманы...

Аҙаҡ белдем: Еҙем йылғаhы урталараҡ ҡаранлап ятҡан икән, әсәйем санаhы-нийе менән шунда уйылып төшкән дә киткән. Фариза еңгәнең сослоғо, батырлығы инде – үҙенең санаhына тотондороп, нисек тә hөйрәп сығарған әсәйемде боҙло hыуҙан, ғүмерле булғыры, мөхәббәт эсендә бәхеткә сумып йәшәгере еңгәкәйем!

– Көнбағышым Еҙем төбөндә ҡалды, санам йәл, үҙе еңел, үҙе ҡупшы ине,– ти әсәйем, әсенеп. – Шәлдәрем артмаҡ тоғомда ине әлдә. Кире боролманыҡ инде, ярты юл үтелгән. Көсөклөлә hунарсылар өйөндә мейескә ут яғып кибендек тә...

Әсәйем алып ҡайтҡан күстәнәстәр менән сәй эстек.Танhыҡлап, аҡ ҡаласты тешләп ҡаптым. Ҡырҡыу,тоҙло тойолдо ул миңә был юлы. Әсәй тапҡан икмәк әсе булалыр ҡай саҡ... Күҙемдән йәш тәгәрәй әсәйемдең йонсоу йөҙөнә ҡарап, бәлки, шул килеп ҡушылғандыр тәғәмемә? Башымда ҡапыл бер уй хасил булды: балаларыма атай икмәге ашатып үҫтерермен, иремә ярарға тырышырмын, туҡмаhа ла түҙермен! Саҡ ант итмәнем... Ниндәй ир, ниндәй бала – киләсәктә бит әле күрәсәгем.

Биленән ыҙаланһа ла, әсәйем тилбер эшләй, мин дә ҡалышмайым — юлыбыҙҙы күптәрҙән алдараҡ сыҡтыҡ. Гөлбикә апайға берәй сәғәт ярҙамлашып, алдын әҙме-күпме ыраттыҡ та ҡайтып киттек. Артыбыҙҙан ямғыр яуып ҡалды. Ҡояш саҡ төшлөктән ауышҡайны әле.

— Исмаһам, кереп кейем алмаштырырға берәй ҡыуыш ишараты ла эшләтмәй ошо колхозы, — тип йәне көйөп һөйләнде әсәйем, артына боролоп ҡарап. – Әллә ҡайҙағы ҡайын араһына йүгерәбеҙ, ныҡ күшегә башлаһаҡ.

Мин дә боролоп ҡараным. Оло юл буйлап алты-ете саҡрымға һуҙылған баҫыу, арҡырыһы Теүәш тигән ҡалҡыулыҡҡа барып терәлгән. Аҡ, ҡыҙыл, зәңгәр төҫтәге яулыҡтарынан ғына, әгәр алдан иҫкәреп ҡуйhаң, танырға була апайҙарҙы, ә былай, алыҫтан ҡарауға — бөтәһе лә бер иш. Улар гел бер урында ҡыймылдаған кеүек.... Ана, Гөлбикә апай, уның ап-аҡ яулығын танымаҫлыҡ түгел. Һелте һыуы менән йыуа ул аҡ әйберҙәрен, ҡулын да йәлләмәй — киҫә бит ул һелте, яман зәһәр. Ҡартәсәйем дә көлгә эҫе һыу ҡойоп, һелте әҙерләй, таҫтамал йыуырға тота. Ана, баланлыҡ. Былтыр беҙҙең пайҙа ине, быйыл Салпалар звеноһына тура килгән, игелеген күрһендәр...

Аҙымыбыҙҙы ҡыҙыулата төштөк. Ямғыр эре күҙле ине, тиҙ үтер тиһәк, нығыраҡ ҡоя башланы. Ул да булмай, йәшен ялтырарға, күк күкрәргә тотондо. "Аллаһүммә... салли ғәлә сәйиҙинә Мөхәммәддин..." тип белгән доғамды уҡый һалдым. Берәй хәүеф килһә, доға тиҙ иҫкә төшә ул. Ауылға етеп барғанда, бигерәк тә ҡаты дөһөрләне йәшен, күк ишелеп ауғандай булды. Ер һелкенде.

— Берәй яңғыҙ ағасты атты, ахырыһы.

Ҡартәсәйем беҙҙе шулай тип ҡаршыланы.

Күп тә үтмәне, Комбат ағай беҙгә бер генә йөмлә әйтеп уҙҙы, ҡапҡа аша ғына:

– Ете ҡатынды йәшен hуҡҡан баҫыуҙа.

Шул бер йөмлә минең күҙ алдымдан ҡот осҡос фажиғәне үткәрҙе.

... Сөгөлдөр баҫыуы яғына, ҡара бөркәнсеген һөйрәп, үлем шәүләһе шыуыша. Тирә-йүнде шомло ҡараңғылыҡ баҫты, гүйә, ҡояш тотолдо. Ҡатын-ҡыҙҙар, төркөм-төркөм булып, һирәк-һаяҡ ултырған ҡарт ҡайындарҙың төбөнә өймәкләшкән. Бер-береһенә һыйынып, клеенка-фәлән бөркәнеп, ямғырҙан йәшенгәндәр. Оло юл буйлап Понимаешь Искәндәр ағай һыбай елә: "Ҡайтышығыҙ бөгөнгә, черт возьми, бисәләр!" — тип ҡысҡыра шикелле. Һәм... ҡапыл һауа уртаға ярылды! Ҡолаҡ тондорғос көслө күкрәү, дөмбөрләп, Күрәнле яғына hалыуланы... Бер ҡарт ҡайын шартлап ҡап уртаға ярылды, ул инде аҡ түгел, ҡап-ҡара, күмер ҡара. Уны тирәләп ултырған ете ҡатын, муйынсанан өҙөлгән ете төймәләй, ете яҡҡа тәгәрәште...

— Аһ! Аллаһ! Аһ!..

Баҫыу өҫтө "аһ" менән тулды, донъя түңкәрелде.

Атын йәнасыҡҡа саптырып килгән бригадирҙың тауышын, ниһайәт, ишеттеләр:

— Яҡын бармағыҙ! Тотонмағыҙ! Йәшен һуҡҡан!..

Ә күк инде ҡара болоттарҙан таҙарынғайны – ҡайһы арала? Ямғыр ҙа тымған, имеш. Аяҙ. Йылы ел иҫә. Бәлки, фажиғә лә булмағандыр? Ярабби, булған...

Ҡартәсәйемдең арҡаһына оло шәлен һалғанын көтөп алдыҡ та, өйгә лә инеп тормаҫтан, кире баҫыуға йүнәлдек. Өләсәйем, ҡобаралары осҡан игеҙәктәрҙе ҡосаҡлап, ҡөҙрәле “Аятыл Көрси”ҙе уҡып ҡалды. Ә мин эстән генә бәләкәй сағымда уҡ ятлап алған “Әл-Ихлас” доғаhын өс тапҡыр ҡабатланым.

Беҙ барып етеүгә, баҫыуға ете ылау килгән, ете ҡатынды арба төбөндәге таҡтаға һуҙып һалып, аҡ сепрәк менән тотош ябып, ауылға алып ҡайтырға әҙерләп ҡуйғайнылар.

“Пятый бригад” тип йөрөтөлгән, Толпарлынан ярты саҡрым ғына айырылып ятҡан кескәй ауыл апайҙары икән. Уларҙан 12 ҡатын бер звено булып эшкә йөрөйҙәр. Татыуҙар, уңғандар. Бөгөн бер юлы етәүһе һәләк булған. Салпа Сәғүрә, шул ауыл килене булhа ла, үҙе бер ярый – кеше менән борсағы бешмәгәс. Уны йәшен hуҡмаған. Әстәғәфирулла, тәүбә-тәүбә, мин уға үлем көҫәп тормайымсы!

“Татлы тамыр баҫыуы түгел һин, ҡанлы баҫыу!” Шулай тип яр һалғым килеп, сөгөлдөр яланына ҡараным да ҡапыл сигендем: ерҙең бында ни ғәйебе? Ә күктең? Уның hуң ни ғәйебе? Шундай тәҡдир... Ә тәҡдир – Хоҙай ихтыярында, мин шулай аңлап үҫкәнмен.

“Шәһит үткән апаҡайҙар, урынығыҙ ожмахта булыр, ышанам. Сөгөлдөр тип, батҡаҡ кисеп, бисураға әйләнеп, ыҙа сигеүҙәр бөттө хәҙер һеҙгә. Бәхил булығыҙ”, – тип шыбырҙаным, ете ылау артынан ағылған халыҡ төркөмөнә ҡушылып атлап барғанда.

Аһ! Бер ылауға ике яҡтан йәбешеп, эреле-ваҡлы дүрт бала һыҡтай. Икенсеһенә ярышлап,ҡайғынан күҙгә күренеп ҡартайған ҡатын бара: ун ете йәшлек ҡыҙы әрәм булған, ул ҡыҙ мин һигеҙҙе бөткәндә ун берҙе тамамлағайны. Таныйым. Таный инем...

– Әсәһе минең йылғы, – тип шыбырлай эргәмдә килгән әсәйем,– иртә кейәүгә сыҡҡайны. Таллы ҡыҙҙары оҙаҡ ултырмай улар...

– Таллы?

– “Пятый бригад” тип хәҙер генә әйтәләр, элек Таллы ине ауылдарының исеме.

Ете ылау. Тағы берәүһенең эргәһенән әле йүргәктән дә сыҡмаған бәпес күтәргән йәш ир атлай. Бәпес илап-илап ала, тәзелдәп. Тауышына ҡарағанда, күп булһа ике-өс айлыҡтыр, имсәк һорайҙыр сабый. Әсәһенең күкрәге һулығанын белмәйҙер. Аһ! Сабырлыҡ бир, Хоҙай! Шул тиклем ауыр хәсрәт һалғас, күтәрер түҙемлеген дә бир!

Пятый бригадҡа тиклем оҙатып барҙы халыҡ ылауҙарҙы...

Иртәгәһенә ерләнеләр. Ете ҡәбер ҡаҙылған. Беҙ, өй тулаһы ҡатын-ҡыҙ, Таллыға барманыҡ. Хәҙер мин ул ауылды тик шул яғымлы атамаһы менән генә йөрөтәсәкмен.

Сөгөлдөр баҫыуында эш өҫтөндә һәләк булған апайҙарҙың өсө менән етеһен уҙғарғас, Толпарлыла, кәнсәләр алдында, матәм митингыһы булды. Өҫтәл ҡуйылған, артына ултырғыстар теҙелгән. Райондан ҙур етәкселәр ҙә килгәйне. Улар, халыҡ илашып, хушлашыу һүҙе әйтер ҙә таралышыр, тип көткәндәрҙер? Толпарлы кешеләрен яҡшы белмәгәс?

Әллә ниндәй шомло көй уйналғандан һуң, парторг Ғилман ағай көр тауышы менән матәм митингыһын асып ебәрҙе, райком вәкиленә һүҙ бирҙе. Уныһы уңыш өсөн көрәш, хеҙмәт батырлығы хаҡында оҙон ғына телмәр тотто. Ахырҙа яҡындарын юғалтыусыларҙың тәрән ҡайғыһын уртаҡлашты. “Беҙҙең ҡәҙерле сөгөлдөрсөләребеҙҙең ҡаһарманлығы мәңгегә онотолмаҫ!”– тип тантаналы вәғәҙә бирҙе.

– Төкөрҙөк беҙ һеҙҙең шалтырауыҡ хәбәрегеҙгә, туйҙыҡ вәғәҙәләрегеҙҙән! – тип алғараҡ ынтылды шул саҡ дүрт бала эйәрткән ағай. – Бына был балаларға әсәйҙәрен ҡәберҙән торғоҙоп ултыртып булмай хәҙер!

Халыҡ геү килде, өҫтәл яғына бер-ике аҙым атлап ҡуйҙылар. Аҡназар ағай, уң ҡулын күтәреп, һүҙ ҡатты:

– Ағай-эне, был – траур митингыһы, колхоз йыйылышы түгел!

– Ә булһын колхоз йыйылышы, ана, район кешеләре килгән, бигерәк йәтеш! – Халыҡ араһынан кемдер шундай ҡотҡо ташланы, һәм башланды:

– Ҡасанан бирле әйтә киләбеҙ: нишләп һаман будка төҙөтмәйһең, Аҡназар?

– Ҡола яланда, хәжәт итер әбрәкәй ҙә юҡ!

– Будка булһа, йәшен атмаҫ ине берәүҙе лә.

– Мал хәтлем дә күрмәйҙәр әҙәм балаһын.

– Былтыр һыуыҡ тейҙереп нисәмә ай бальниста ятты Мәҡсүт бисәһе! Көҙ етһә, инеп йылыныр мөйөш юҡ. Һыуыҡ ерҙә көндәр буйы ултырып, ҡатын-ҡыҙ тағы сирләп бөтәсәк...

– Бала таба ла алмаясаҡтар тора-бара.

Шул мәл Аҡназар ағай тағы уң ҡулын күтәреп, һауаны телгәндәй хәрәкәт яһаны:

– Етәр, ағай-эне! Бисәләрегеҙҙәң бала табыу-тапмауы беҙҙән тормай!

Әйтеп тә бөтөрҙө шул һүҙҙе, йәш кенә бер ир, туп-тура атлап барып, рәйескә тос йоҙроғо менән берҙе ҡундырҙы ла ҡуйҙы. Халыҡ ҡапыл шымып ҡалды. Өҫтәлгә табан тағы бер-ике аҙым эшләнде.

Шул саҡ, тамағын ҡырғылап, таяҡҡа таянған Бүреһуҡҡан олатай алға сыҡты.

– Әйтелгән барлыҡ тәнҡит тә хаҡ, – тине ул. – Мин дә, ошо ауылдың аҡһаҡалы, үҙебеҙҙең ҡорҙоң фекерен еткерәм тип торам. Беҙ, ҡарттар, китеп бөтөп барабыҙ, донъя һеҙгә ҡала – әҙәмсә йәшәгеҙ! Һин, Аҡназар ҡусты, уҙынма улай. Халыҡтан ҙур булма! Йоҙроҡ уйнатырға ярамай, һин дә, кем, Рамай ҡусты.

Ошонда бөтһөн. Юғиһә, бөтә ауыл менән ҡаршы жалыу ебәрәсәкбеҙ: Аҡназар башта үҙе ҡул күтәрҙе, тип. Толпарлыла дүрт йөҙләп өй, ә өй һайын нисә кеше? Һин – бер үҙең, түрәлегең дә нисшут булыр... Ә район вәкилдәре Сәмиғуллин менән кәнсәләргә инеп киткәйне, күрмәнеләр. Оҙон һүҙҙең ҡыҫҡаһы, рәйес ҡусты, һин дә, парторг ҡусты, Искәндәр ҡусты, понимаешь ли, бөтә булған тәнҡитте буйығыҙға һеңдерегеҙ, ҡарар ҡабул итегеҙ һәм халыҡты таныштырығыҙ. Будкалар, бәҙрәфтәр, нимә талап ителә – эшләтегеҙ, әтеү, имеш, көрәш, ҡаһарманлыҡ – һуғыш яланымы әллә ул ысвикла баҫыуы?! Вәт.

Халыҡ та, Бүреһуҡҡан олатайға ҡушылып, бер һулышта ҡабатлап ҡуйҙы:

– Вәт!

Шунан, матәм митингыһын ябыу тураһында иғлан итергә тотонған Ғилман ағайҙы тыңлап та бөтмәй, таралыштылар.

Ҡартәсәйем менән мин Бүреһуҡҡан олатайға ҡатар атланыҡ. Әсәйем менән Гөлбикә апай илашып торған ҡатындар янында ҡалды.

– Әбейем сирләштерә, – тине олатай төшөнкө тауыш менән. – Килмәҫ инем, ошолай булырын һиҙеп килдем бында ла. Шашты был рәйес, ҡара һин уны!

– Ләғәнәт! – Ҡартәсәйем тағы шул ҡарғышын ҡабатланы.

– Улай уҡ түгел инде, Рәйхана, – тине олатай. Ҡартәсәйем өндәшмәне. – Рамайҙы күр, ҡыҙыу баш. Ҡатыны вафат, ҡулында имсәк балаhы ҡалды, ҡайғыһы ҙур, әммә рәйес һынлы рәйестең ҡолаҡ төбөнә тондорорға түгел дәһә? – Үҙе шулай ти Бүреһуҡҡан олатай, ә тауышынан һиҙәм: бик тә күңеле булған Рамайҙың ҡылығына. Ир-ат мәсьәләне шулай ҙа хәл итеп ҡуя шул, ҡатын-ҡыҙ шикелле сәрелдәшеп ирешеп тә тормай. Бына тағы бер айырма ике енес араһында?

Өйгә ҡайтып ингәс, күнегелгән күренеште күреп, эсем йылынды әҙерәк: өләсәйем ике ҡулын ике яҡҡа – игеҙәктәрҙең яурынына һалған, өсәүләп ултырған килеш йоҡлап киткәндәр. Беҙҙе көтөп арығандарҙыр. Өләсәйемде бәпкәләрен ҡанат аҫтына алған инә ҡаҙға оҡшаттым. И, өләсәкәйем, инә ҡаҙҡайым, ана, уянды ла үҙе. Йөҙө борсоулы, күҙендә мөлдөрәмә һорау.

– Халыҡ сығырынан сыҡҡайны, ҡара ҡайғынан. Аҡназарҙың өҫтөнә менеп баралар ине, Әхмәҙин ағай сик ҡуйҙы, – тине ҡартәсәйем.

– Әхмәҙин булғас... – тип өләсәйем еңел һулап ҡуйҙы.

Әммә ҡайғы яңғыҙ йөрөмәй... Иртәгәһенә иртүк Бүреһуҡҡан олатай килеп инде, таяғы менән туҡылдап.

– Нурия, һинең күҙең осҡор, кисә кеше араһында Әсәнде күрмәнеңме? – тип һорайсы ул.

– Юҡ, күҙемә салынманы, – тим.

– Ғәжәп? Ҡалмай торғайны ундай ерҙән, халыҡ ҡайҙа, ул шунда ине.

– Ай, олатай! – Ҡапыл, ҡорт саҡҡандай, һикереп киттем, Иҫәр Әсәндең теге юлы Толпарсыҡҡан күле буйында әйткәндәре иҫемә килеп төштө. – Мин ғәйепле, олатай! Ул апайҙар үлмәҫ ине, мин шулай һиңмай булмаһам. Ни бынау Мәүлиҙә мәүеше иҫһеҙ! Бына нисек сиселде Әсәндең юрамышы!?

Ҡартәсәйем менән Бүреһуҡҡан олатай шаҡ ҡатып ҡарап тора.

– Баштан һөйлә, кешесә, – тине ҡартәсәйем ҡәтғи тауыш менән. Һөйләп бирҙем теҙеп Толпарсыҡҡанда ишеткәндәремде.

Бүреһуҡҡан олатай оторо борсолоп мөңгөрҙәне:

– Ете ылау, тигән... Мин Әсәндәргә барып урайым әле. Әсәһе өсөнсө көндө үк өлкән улына, Әнкәләр осона, китеп бара ине, ҡайтты микән? Кире әйләнгәндә һуғылып китерем тағы һеҙгә.

Һуғылды. Ҡартәсәйем тәҙрәнән үк күреп әйтте: “Алама хәбәр килтерә, буғай”.

– Әсән үҙенең мөйөшөндә үлеп ятҡан, бисара. Әсәһе өлкән улынан ҡайтмаған икән һаман. Күршеләре шунда йүгерҙе. Илар инде ҡарсыҡ, иҫәр булһа ла, ғәзиз инде бала, бәй... Ярай, мин китә һалайым, Көләкәсем дә сирләп кенә тора ошо осор. – Бүреһуҡҡан олатай китергә йыйынғайны, ҡартәсәйем өгөтләп сәйгә ултыртты:

– Күпме ер йөрөп килдең, арының, Әхмәҙин ағай, сарсаның, сәй эсермәй ебәрмәйем. Көләкәсеңә ҡоймаҡ төрөп ҡуйҙым, ҡайтҡас һыйларһың.

– Әсәндең йөрәге күтәрә алмағандыр анау фажиғәне, – тине олатай сәй эскәндә. – Аҡыллы, илгәҙәк, матур малай ине, ҡойон эсендә ҡалып шулай бер төрлөгә әйләнде бит, бахыр. Биш йәшлек сағы ине, шикелле, ә, Рәйхана?

– Шул самалыр. Ен ҡағылған инде Әсәнгә. Ҡойон, осороп йөрөтөп, Биксәнәй яғында ҡалдырып киткән. Иҫе китеп ятҡанында, һыуға барған ҡыҙҙар күреп, һыу бөркөп аңына килтергәндәр.

– Ҡурҡып ҡалған, йөрәге насар шуға.

– Ә күрәҙәселеге? – тип өлгөрҙөм Бүреһуҡҡан олатай китә башламаҫ элек.

– Диуаналарҙың... ниндәйҙер һиҙеме бар уларҙың, – тине олатай (ҡартәсәйемдең фекере ҡеүәтләнде). – Беҙ үҫмер саҡта, Рәйхана, хәтереңдәме, хыялый Шәмсисибәр әбей була торғайны? Шул әйтте миңә, теләгәнеңде ала алмаҫһың, тип. Ышанманым: “Алам тигән – ала ала, барам тигән – бара алмай”, – тип көлдөм. Мәҡәл шулай ти ҙәһә. Ә бит дөрөҫкә сыҡты уның юрауы, йәнем һөйгән йәр эләкмәне миңә... Йә, ярар, ҡуҙғалайым, Көләкәсем көтөк булғандыр.

Һүҙен ошо урында өҙөп, Бүреһуҡҡан олатай ҡайтыр яҡҡа ҡуҙғалды. Мин һораманым: “Кем ине, олатай, йәнең һөйгән йәр?”– тип. Төшөндөм. Ҡартәсәйемде һөйгән ул. Һатыбал дуҫының юлына арҡылы төшмәгән. Уф, булған бит борон заманда шундай мөхәббәттәр!

... Айҙың тулған сағы. Тәҙрәнән туп-тура күҙгә баға ла тора, йоҡларға бирмәй. Уға арҡамды ҡуйып та ятам, барыбер күҙгә йоҡо килмәй. Аптырағас, мин дә Айға ҡарайым. Ярабби! Был Айҙың күҙенә ҡан һауған? Ул түп-түңәрәк һәм ҡарағусҡыл ҡыҙыл төҫтә – әллә беҙҙең ошо көндәрҙә күргән хәсрәттәребеҙ уны ла ҡан илатамы?

Тағы өс көндән Көләкәс Сәғүрә инәй донъялыҡтан үтеп китте. “Йөҙөндә йылмайыу сырамыты ҡалғайны, ифрат та күркәм холоҡло ине, әхирәткә лә йылмайып үткән“, – тине ҡартәсәйем, мәрхүмәне йыйыштырышып ҡайтҡас. Минең күҙемдәге hорауҙы шәйләптер, бер ыңғай аңлатып ҡуйҙы:– Баҡый донъя – мәңгелек әхирәт, фанилыҡтағы дуҫ-әхирәттәр – бер ғүмерлек. Әхмәҙин ағай хәҙер нисек йәшәр инде яңғыҙы. Көләкәсе иртәрәк китте, нәҫел сире – ашҡаҙан рәнйеүе алып китте...”

Бер ҡараһаң, ҡаты бәғерле кеүек ҡылана ошо ҡартәсәйем. Ә икенсе ҡараһаң, тормош ҡанундарын үҙгәртеп булмай ҙаһа. Тыуым булғас, үлем дә бар. Быны мин, ике оло ҡатын тәрбиәһен күргән бала, күптән аңлағанмын һәм ҡабул иткәнмен.

– Инде Толпарлыға юлды онотоп торор бер аҙға Ғазраил ғәләйhиссәләм ... – Ҡартәсәйемдең был һүҙе лә ғәжәпләндермәне. Башҡа нәмә ғәжәп миңә: нисек күтәрә ала әҙәм иҫ киткес ауыр ҡайғыларҙы, нисек күнә? Яҡын кешең вафат булғас, йөрәккә ҡырҡ шырпы ҡаҙала, көн hайын береhе, ә ҡырҡ көн үткәс – һуңғыһы һына, тигәндәрен ишеткәнем бар. Һынғас, тимәк, осо тороп ҡала йөрәктә, барыбер ҡала...

14

Мин үҙемде берсә, өләсәйем әйтмешләй, "аҡыл мискәһе" итеп тә тойоп алам. Һәм быға хәтәр ғорурланып йөрөйөм, уның һайын күберәк белергә, мискәмде тиҙерәк тултырырға тырышам. Ә хәҙер әллә ҡойоға әйләнеп киләм, гүйә, тәрәнәйә барам, тәрәнәйә барам... Белгәнемде бүлешеп тә торам, әммә кәмемәйем һымаҡ. Ҡойоноң да шулай, һыуын алған һайын, артыла ғына. Тик миңә өләсәйем һәм ҡартәсәйем менән сағышырға иртә әле, башым йәш. Улар, исмаһам, ҡойо: өләсәйемдең оҙон ғүмере, орденға лайыҡ хеҙмәте, мөхәббәт ҡиссаһы; ҡартәсәйемдең ҡатлы-ҡатлы зиһене, тормош һабаҡтары — һайыға торған түгел. Миңә, улар иҫән саҡта, шул ҡойоларҙан күберәк аҡыл, иман, фәһем алып ҡалырға кәрәк. Ниндәй бәхетлемен, аңлай белһәм, күңелемде ҡорғаҡһыуҙан, хыялдарымды ҡороп ҡыуарыуҙан, аҡылымды ахмаҡланыуҙан ҡурсырға янымда ике ысын ҡойо бар, һәм мин улар менән ҡан тамырҙары аша тоташҡанмын. Аңлай беләмме ошоларҙы? Беләм кеүек. Мин әле үк, бәғзе таныш ҡатын-ҡыҙға ҡарап, кеме өләсәй тәрбиәһе алған, ә кеме юҡ — күреп торам. Салпа, мәҫәлән, өләсәй төҫө күрмәй үҫкәндер. Күҙ йомоп әйтәм, берәүҙән дә һорашҡаным да юҡ — шулай микән?

Кисә Гөлбикә апай менән Биксәнәйгә барғайныҡ, уның һыңар алҡаһын эҙләргә. “Иртәнсәк һыуҙан ҡайтышлай ғына төшөп ҡалған, ҡойоноң көҙгөһөнә ҡарағанда, алҡаларым бар ине ҡолағымда”, — ти. Ә беҙ бөтәбеҙ ҙә шулай ғәҙәт иткәнбеҙ: һыу алыр алдынан – көҙгө сайпылмаҫ борон һәм тулы биҙрәләрҙе көйәнтәгә элгәс – ҡойо тоноҡланғас, Биксәнәйгә ҡарап йөҙөбөҙҙө, кәүҙәбеҙҙе күреп төҙәнәбеҙ ҙә рәхмәт әйтәбеҙ. Өләсәйҙәрҙән ҡалған ырым. Ә Биксәнәй ул шундай саф, сөбөрләп кенә ағып ята үҙе. Бураһы юҡ, эйеләһең дә һирпеп алаһың һыуын. Бейек, тарбай ҡайын күләгәһендә ул гелән, шуғалыр һыуы һалҡын, көҙгөһө төҙ, матур күрһәтә. Ҡыштарын мәке уябыҙ...

Табып була тиме ни алҡаны, юл буйына үлән күпереп үкән, күпме ҡыҙҙар үткәндер көйәнтәһен бәүелдереп бынан... Шулай илтифатһыҙ ғына аяҡ аҫтын ҡараштырып килһәм, ялтыраны бит апайымдың ҡомартҡыһы — үлән һабағына эләгеп тора. Боронғо көмөш алҡа, гөл япрағына оҡшатып һуғылған. "Әсәйемдең төҫө, берҙән-бер хазинам", — тип, әй, ҡыуанды Гөлбикә апай.

Күтәренке кәйефебеҙҙе мөлдөрәмә көйө генә алып ҡайтып барһаҡ, йәмһеҙ ҡатын-ҡыҙ тауышы, бала илағаны ҡолаҡҡа салынды. Салпаның әсәһе ихатаһында, буғай? Оҙаҡламай уларҙың өйө эргәһенән үтеп китәсәкбеҙ. Шул мәлде ҡапҡалары асылып, унан сәстәре ялбыраған ҡыҙ бала атлығып сыҡты ла, ҡайҙа барырға белмәй, беҙгә ҡаршы йүгерә башланы. Уның артынса Салпа күренде (ҡулына әллә арҡан тотҡан?), баланы баҫтырып тотоп та алды. Уныһы: "Ҡотҡарығыҙ!" — тип ҡысҡырып, ергә йығылды. Салпа, ҡулындағы йыуан арҡан менән һелтәнеп, ҡыҙын туҡмарға кереште.

— Үлтерә бит баланы! – Ҡыҙыҡайҙың өләсәһе шулай һөрәнләп, галошын да ҡатырға онотоп, ойоҡсан уҡ тышҡа тәнтерәкләп сыҡҡан. Гөлбикә апай былар яғына ташланды, мин дә уға эйәрҙем. Саҡ йолҡоп алдыҡ ҡыҙыҡайҙы күҙе аларған Салпаның ҡулынан. Үҙебеҙгә лә эләкте арҡан осо, Гөлбикә апайҙың ҡулы, минең маңлайым күбеп сыҡты.

Сараһыҙлыҡтан: "Милиция!" — тип ҡысҡырғанбыҙ икән, шул тирәләге кешеләр йыйылып китте. Тиҙ үк Сәмиғуллин да килеп етте. Салпаға ул күптән теш ҡайрап йөрөгәнгә оҡшай.

Ҡыҙыҡайҙың сәс араһынан битенә һыҙылып ҡан аға, ҡулдары, беләктәре ҡыҙарып, буй-буй бүртеп сыҡҡан, күлдәгенең муйыны бүҫелгән. Шундағы ике инәй арҡаһын асып ҡаранылар ҙа иларҙай булдылар: "Уҫал ир ҙә былайтып ярмай бисәһен, ғейберәт, Салпа!" Сәмиғуллин шул урында уҡ hәләт кенә протокол төҙөнө. Ҡыҙыҡайҙың исемен, нисәнсе синыфта уҡыуын һорашты.

— Әл... Әлфирә менән бергә уҡыйым, — тине уныһы. Тимәк, Сәмиғуллин белгән был баланың язаланып йәшәүен, Әл һөйләгәндер. Бына, шаһиттар бар, форсат сыҡты ҡыҙыҡайҙы яҡларға. Һәм яҡлаясаҡ та Сәмиғуллин!

Ҡулына бығау һалып, үҙен арҡан менән яра-яра алып кит ине Салпаны, биклә ине теге тимер ишекле бүлмәгә. Йәл, Сәмиғуллин уға бығау һалманы. "Иртәгә иртүк минең кабинетҡа кил!" — тип әйтеү менән сикләнде.

Менәүәрә бит әле туҡмалған ҡыҙыҡайҙың исеме. Тулҡынланыуҙандыр, иҫемә төшмәй торҙо. Гөлбикә апайҙың ҡулына сытырман йәбешкән дә дер-дер ҡалтырап тора ул һаман. Әсәһе әйләнеп тә ҡараманы, ҡапҡаларынан инеп китте. Өләсәһе, нишләргә лә белмәй, ҡапҡа төбөндә ҡатып тора. Гөлбикә апай ҡыҙыҡайҙы етәкләне, үҙенә алып ҡайтырға булды, ахырыһы? Инде ҡуҙғалғайныҡ, Салпа урамға сығып баҫты, әммә ҡыуа төшмәне: “Әсәңдән һиңә ул төрөмщик яҡшымы хәҙер? Йүнле булғас, үҙе тапһын ине баланы, диуана!“— тип ҡысҡырып ҡалды. Беребеҙ ҙә боролоп ҡараманы, уның һайын ярһып аҡырҙы Салпа...

Гөлбикә апайҙарға инеп, ҡыҙыҡайҙы йыуындырып, сәсен ипләп тарап үреп, күлдәген ямап кейҙерҙек. Арҡан эҙҙәренә ҡаҙ майы һөрттөк, ҡалаҡ һөйәгенең тиреһе хатта ярылып киткәйне бахырҡайҙың. Гөлбикә апай уны үҙендә ҡунырға ҡалдырмаҡ ине, ҡартәсәйем тыйҙы. Ҡайтһын өйөнә, үҙ әсәһе, үлтермәҫ, йәнәhе.

— "Үлтерәм!" тип яр һалғанын ишетмәнең шул, — тинем.

— Өләсәһе иртәрәк донъя ҡуйҙы, ейәнсәрен баға алманы, әсәһе колхоз эшенән бушаманы, шуға ипһеҙерәк үҫте ул. (Әһә, дөрөҫ тойомлағанмын анау юлы!). Йәш сағында унса яһиллығы беленмәне, оҙон бөҙрә сәсле ҡыҙ ине, эйе, һылыу ине лә ул, бынағайыш... — Аптыранды ла, ҡартәсәйем сәйер һүҙ өҫтәне:— Ҡатын-ҡыҙҙың ҡанатын ҡырҡһаң, килегә ултырып осҡан Мәсекәй әбейҙәй, яуызға әүерәлә... Һылыу ҡыҙҙарҙың елек майын hурған, ҡан көҫәгән яуыз Мәскәй тураhында әкиәттәр уҡыған бар – Салпа оҡшап тора уға! Шул ҡотhоҙ апайҙың ҡанаты булғанмы?!

Шул ыңғайҙа иҫләп ҡуйҙым: көҙ етһә, йорт ҡаҙҙары, hимеҙ кәүҙәләрен күтәрә алмаhалар ҙа, осорға маташып бер була. Мәтәлләп килеп төшөп, имгәнеп тә ҡуйғылайҙар. Шуға ул ҡаҙҙарҙың ҡанат остарын киҫәләр.

— Ҡаңғыралар бит күккә ымһынып, — тип йәлләй уларҙы ҡартәсәйем, — кейек ҡаҙҙар осор мәл етә шул...

Ә Салпаның ҡанатын кем ҡырҡҡан (күңел ҡанаты хаҡында һүҙ барғанын аңлайымсы)? Исемен танһыҡлап тормаһам да, тарихын бик тә ишеткем килгәс, ҡартәсәйемдән һөйләттерҙем.

...Сәғүрә Аҡмәте ауылы егетенә ғашиҡ булған. Беҙҙең Толпарлыла үткән hабантуйҙа танышҡандар. Алыҫ түгел бит инде Аҡмәте, байтаҡ ҡына йәшерен күрешеп йөрөгәндәр. Йәйге тымыҡ кистәрҙә ике ауыл араһындағы аулаҡ урында — өйәңкеләр янында осрашыр булғандар. (Беләм мин ул урынды, Күрәнле ҡултығында, йыуан биш өйәңке үҫә.)

Егет ата-әсәһенең берҙән-бер улы икән. Белеп ҡалғандар ҡайҙа кем менән осрашып йөрөгәнен. Атаһы Сәғүрәнең әсәһенә барып, ҡыҙығыҙҙы алдырмаясаҡбыҙ, беҙҙең улыбыҙ уҡырға, һөнәр алырға тейеш, тип киҫәткән.

Әсәһе төрлөсә өгөтләп ҡараған Сәғүрәне, әҙәм көлкөһөнә ҡалырһың, башың хур булыр, тип тә ҡурҡытҡан, уныһы тыңламаған. Өйҙә атай кеше булһа, уның бер күҙ ҡарашы етер ине лә, юҡ шул, һуғышта башын һалған.

Теге Аҡмәте егете ата-әсәһенең һүҙен йыҡмай, уҡырға китә. Аҙаҡ армияға алына, ҡайтҡас тағы уҡыуын дауам итә. Онотҡанда бер хат яҙғылай hалдат сағында, hуңынан тауышы-тыны сыҡмай башлай егеттең. Ахырҙа, ҡала ҡыҙына өйләнеп, Өфөлә тороп ҡала. Сәғүрә уны оҙаҡ көтә әле ул... Ахырҙа, күрше ауылдан, Таллынан, бер тол ир һоратҡас, шуға бара ла ҡуя. Тәүге төндән һуң уҡ йәш килен күҙендә күк менән килеп ултыра иртәнге сәйгә.

— Өйәңке төбөндә эләгеп йығылған, — тип бер һүҙ менән аңлата ир үҙенең ҡылығын.

Шуның менән генә бөтмәгән шул, тағы ҡабатлана был хәл, тағы...

Ир быны әлеге "өйәңке төбө" тип битәрләй. Сәғүрә лә тик тормай: "Үҙең егет кеше инеңме ни?" — тип әрепләшә. Бер көндө, түҙмәй, йәш ҡатын әсәһенә ҡайтып китә.

Күп тә үтмәй, ауырға ҡалғаны беленә. Ул да булмай, ире лә уны алып ҡайтырға тип килә. Башҡаса ҡул күтәрмәм, тип тә әйткәс, тыуасаҡ бала хаҡын уйлап, Сәғүрә, иренә эйәреп, тағы Таллыға юллана.

Ҡыҙ бала тыуа. Менәүәрә. Бер сама йәшәп китәләр. Ҡулында имсәк балаһы булһа ла, Сәғүрәне колхоз төрлө эшкә сығара башлай. Ул замандарҙа иген утау булған. Аҡмәте яғында әле лә бар Толпарлының бойҙай баҫыуы, шунда йөрөп эшләгәндәр. Бер мәлде, көн үҙәгендә күләгәлә ял итеп алырға була, ҡатын-ҡыҙ әрәмәлеккә йүнәлгән, ә Сәғүрәне аяҡтары үҙенән-үҙе өйәңкеләр яғына әйҙәгән. Барһа, өйәңке төбөндә бер ир ултыра, ти. Аҡ күлдәк кейгән, башында һалам эшләпә — ят бер кеше. Әммә Сәғүрә уны арҡаһынан уҡ таныған — һөйгәне! Аҡылы әйтә икән: боролоп кит! Ә йөрәге ашҡына: ул бит һеҙҙең өйәңкеләр янына килгән, тимәк, хәтерләй, тимәк, һөйә һаман да! (Йәш саҡта бик һирәк инде ул аҡылдың йөрәкте еңгән сағы, тип ултырмалағы апайҙар хаҡ hынамыш әйткән ...) Башындағы яулығын сисеп, бөҙрә сәстәрен тағатып ебәрә лә алдына бара ла баҫа һөйгәненең Сәғүрә.

Унан инде — донъяларын оноталар. Йәш ир ҙә, эшләпәһен атып бәреп, тағалған толомдарын елгә сайҡалдырып, сикһеҙ тулҡынланыуҙан ҡалҡыу күкрәктәрен алҡындырып тын алған һылыуҙы ҡосағына ала...

Иген утаусылар: "Сәғүрә-әү, һин ҡайҙа?" — тип уны саҡыралар башта, аҙаҡ, бәпесен имеҙергә ҡайтҡандыр тип, оноталар быны. Ауылға ла үҙҙәре генә ҡайтып китә.

Ә Сәғүрә өйәңкелеккә ҡуйы эңер һарылғас ҡына иҫенә килә. "Хуш, мәңгегә, хуш!" — ти ҙә оло юлға йүгерә. Ни өсөн "хуш" һәм ни өсөн "мәңгегә"? Сөнки уның һөйгәненең дә ғаиләһе, балалары бар. Сәғүрә уға тиң дә түгел: ул — ғалим, абруйлы кеше.

Өйҙә иһә бәпес буҫығып илай, имсәк һорай. Ир эштән ҡайтҡан, ихатала үрле-ҡырлы һикерерҙәй үрhәләнеп, ярһып йөрөй. "Һөйрәлсек булды был килен аҡтығы",– тип ҡәйнәhе ағыуын сәсә. Шул мәлдә шәп атлауҙан биттәре ҡыҙарған, яулыҡсан ҡалып, бөҙрә сәстәре арҡаһына таралған Сәғүрә килеп инә ҡапҡанан. Уның матурлығы, йәшлеге ирен һоҡландырмай, һарыуын ғына ҡайната. Ҡатынының сәсенән усмаллап тотоп алып, һөйрәтеп йөрөп туҡмарға тотона. Бая ғына әле был ебәк бөҙрәләрҙе һөйгәне бармаҡтарына ураған, наҙлы һыйпаған ине... Шунда йәш ҡатындың күңелендә тәү тапҡыр сабыйына ҡарата үпкә уяна: "Һин тип ошоға кире барҙым, — тип һуҡрана эсенән, — һин булмаһаң, китер инем ҡалаға, ул һулаған һауаны һулар инем, исмаһам!"

Теге көндөң иртәгәһенә ире, һиҙенеп, өйәңкеләр янына барып урай һәм ҡатынының яулығын, шунда уҡ тәгәрәп ятҡан эшләпәне күрә. Алып ҡайтып, битенә бәрә тапҡандарын, һыу эскеһеҙ итеп тағы туҡмай. Хатта уҫал ҡәйнәһе түҙмәй, киленен аралап ала.

— Нишләп ҡаршы һуғышмайһың? — ти ҡәйнә, — элек бер ҙә бирешеп бармай инең дәһә. Көсөң бар. Күҙеңә күк төшөү – бер, берәй ағзаң һыныу икенсе, бәй-бәй...

— Үлтерһен дә ҡуйһын, йәшәгем килмәй!

— Үлтерhә – бер хәл, зәғифләнеп, кеше көнлө булып ҡалhаң? Ә бала, уны уйламайһыңмы? — Ҡәйнә шулай ти, аптырап.

— Шул бала ғәйепле, уның хаҡына башымды ҡабат тамуҡҡа тыҡтым! — тип Сәғүрә үкһеп илай.

Шунда була уның һуңғы илауы. Ике йыл бала тапмай, имгәнгәнмендер тип һөйөнә. Үҙен дә, ҡыҙын да йүнләп ҡарамай, өйҙә, ен алмаштырған кеүек, әрләшеп тик йөрөй. Ире лә бик оронмай башлай, әммә ҡырыҫлығын ташламай. "Яратып алды улым һине, шуға ғәфү итә алмай", — ти ҡәйнәһе. Ә Сәғүрәгә барыбер: кәрәкмәй ҙәһә уға был ирҙең яратыуы. М енәүәрәгә өс йәш тигәндә, Сәғүрә тағы ҡыҙ таба. Шунан тағы... Өс ҡыҙҙан һуң — малай. Бойҙай араһында бер арпа. Үҙҙәре матурҙар. Мөхәббәтһеҙ ҙә шундай балалар тыуыр икән?