Ҡатындар - 29

Әхирәтемде ҡосағыма һыйындырҙым, исмаһам, яртыһын булһа ла үҙ йөрәгемә бүлеп алғым килде уның ғазаптарының. Тик алып буламы – ҡайғыны уртаҡлашыу бар, әммә кеше үҙ хәсрәтен тик үҙе генә еңә алалыр. Эргәңдә аңлар яҡындарың булһа, еңелерәктер барыбер.

Беҙҙең янға Әшрәф килеп баҫты. Әсмә уның күкрәгенә башын һалды. Бер минутҡа ғына. Шунан, ярамаған эш ҡылғандай, ҡапыл сителеп, Артур эргәһенә китеп барҙы…

Уф! Әҙәм балаларына һерелекте лә биргән Аллаһ, күпмелер ваҡыт шаңҡып торғас, ҡыймылдай башланылар. Әбейҙәр, нимәлер булһа ла ҡалғандыр, бәлки, ул ҡәһәрле уттан, тип һуҡрана-һуҡрана, үҙ нигеҙҙәренең харабаларына табан ыңғайланы, күҙ алдында ҡапыл сауығып киткән һунарсы бабай арттарынан эйәрҙе. Артабан һуҙылды ла һуҙылды был көн, үтеп китмәҫтәй булды. Үтеп, таң атһа, бөгөн күргән-кисергәндәр, бәлки, төш булып сығыр?!

Әсмәләрҙе өй эсе менән бөтәһен дә район үҙәгенә дауаханаға алып киттеләр. Суфия апайҙың йөрәге былай ҙа саҡ тора, Рауил ағайҙың башы яраланған, ҡул-аяғы имгәнгән, Әхирәтемдең әллә нисә урында тәне ныҡ итеп бешкән. Бер Артурға ғына ут ҡағылмаған – йөҙөндә ҡан әҫәре юҡ, әммә күҙҙәре ҡурҡынған. Бәс, әллә зиһене уяндымы, хәтәрҙе аңғарған, ҡурҡҡан даһа?

Уғаса Әшрәф менән һунарсы бабайҙан, әбекәйҙәрҙән шаһитлыҡ һорауы алдылар – төрлө форма кейгән кешеләр килеп тә еткәйне, араларында Сәмиғуллин да бар. Беҙҙән рөхсәт алмайынса ҡуҙғалмаҫҡа тейеш ине тип, “Тиҙ ярҙам” машинаһын әрләнеләр. Енәйәт ҡылынған булһа, хәҙер ғәйепленең эҙенә төшөү ҡатмарлы буласаҡ, имеш. Әшрәф тә, бабай ҙа, сәбәбен белмәйбеҙ, беҙ килеп еткәндә өйҙө тыш яҡлап тотош ут ялмағайны, тинеләр. Ә минең, янғынды Ҡарауылтауҙан күреп ҡалып, туранан йүгереп килеүемде белгәс, тыңлап та бөтмәй, ҡул һелтәнеләр. Тап шул мәлдә формалыларҙың береһе бабайға ҡоромланған бер тимер һауыт килтереп күрһәтте, хужаларҙыҡымы был әйбер, тип төпсөндө. Бабай, күргән нәмәм түгел, тине.

– Ә миңә таныш был һауыт! – Шулай тигәнемде һиҙмәй ҙә ҡалдым. Ниңә телемде тешләмәнем, тип үкенмәнем. Алдашайыммы ни?

– Хужаларҙыҡымы?

– Юҡ, Аҡназар ағайҙыҡы. Колхоз рәйесенеке. Ҡартәсәйем идарала йыйыштырыусы булып эшләгәйне, электр юҡ саҡта әле, рәйес ошо һауытҡа кәрәсин тултырып килтерә торғайны.

– Шунан?

– Кәрәсинен шәменә һала ла, бушағас, һауытын өйөнә алып ҡайтып китә ине, олатайымдан ҡалған ҡомартҡы тип. Еҙ һауыт ул, алтын кеүек ялтырай торғайны таҙа сағында…

– Янып үлгән ҡыҙҙы ла беләһең, тимәк?

– Бер ауылдан даһа, бәс…

– Килеп еткәндә ауыл янып бөткәйне, тигәйнең дәһә, күрмәгәс, кем янып һәләк булғанын ҡайҙан беләһең? Әбекәйҙәр күргән – тәҙрәнән, танығандар, атаһы менән йыл да килә торғайны, солоҡ балы, йәнлек тиреһе артынан, тиҙәр. Бәс…

– Һинең «бәс»еңде протоколға индереп булмай, “эйе” йәки “юҡ” тип әйт.

– Эйе. Миңзифалыр…Үҙ күҙем менән күрмәнем дәһә…

– Тағы кемегеҙ белә ине уны? Ә һин, абзый кеше, ни әйтерһең?

– Дөрләп янып ултырған өйгә инеп киткәнен, эйе, күрҙем ул баланың. Сырамытып та ҡалдым, Аҡназар энекәштең ҡыҙына оҡшатып. Урманда инем, ҡайтып етеүемә тап шул хәлгә шаһит булдым: балаҡай аҙбар яғынан, өй артынан, ҡапыл килеп сыҡты ла ишеге янып ауған соланға инде лә китте, туп-тура ялҡын эсенә.

– Тағы кем күрҙе быны?

– Күрмәнем,– тине Әшрәф. – Ул мәлдә ике кешене кәбәркә яҡ ишектән саҡ сығарып өлгөрҙөм.

– Сәмиғуллин, быларҙан свидетельский показание яҙҙырып алырһың,– тип бойорҙо (әллә прокурор үҙе?) бер олпат ҡына ир. – Ауылдарынан пока сыҡмай торһондар.

– Хәҙер уларға ҡайтырға булалыр?– Сәмиғуллин үҙ бәҫен төшөрмәй торған тыныс тауыш менән һораны. – Береһе – механизатор, икенсеһе – уҡытыусы, сәғәтле эштә. – Шунан, яуап көтөп тә тормай, беҙгә: – Барығыҙ, – тине, – беҙ ҡалабыҙ әле. – Һуңғы хәбәрен минең ҡолаҡҡа тиште, аңлап торам, Гуля-Гөлсөмөнә әйтергә ҡуша. Бисара Миңзифаның мәйетен торомбаштар араһынан табып, кеше күҙенә күрһәтмәҫтән, ҙур тоҡҡа һалып районға – экспертизаға алып киттеләр…

Бына ошо рәүештә ғүмергә хәтеремә һеңеп ҡалды Айыусылағы ҡот осҡос янғындың тарихы – үҙ күҙем менән күргәндәрҙе барлап, күрмәгәндәремде шаһиттарҙың һөйләүенә таянып фаразлап, күҙаллап, фекер остарын ялғап, тойомлап, ахырҙа тәфтишселәр асыҡлап халыҡҡа еткергәндәрҙе лә ҡушып ойошто ул аяныслы тарих.

Бер һөйгәнем өсөн… Шул әйтемде әйләндереп-тулғандырып уйлап тик йөрөйөм. Бер һөйгәнем өсөн утҡа-һыуға инермен, тип тә бороп ебәрәләр уны. Йәнемде фиҙа итермен, тигәнен дә ишеткән бар. Ишеттем генә түгел, күрҙем дә. Әй, Миңзифа!

Мин, ололар һүҙен тыңлап үҫкән ҡыҙ, башҡа кешенең ғүмеренә генә түгел, үҙ-үҙеңә ҡул һалыуҙың да ислам динендә оло гонаһ һаналғанын беләм. Әй, Миңзифа… Хоҙайҙың миһырбаны киң дә ул… Әҙәм менән Һауаны ожмах хозурынан Ергә һөргәндә лә аҡылынан мәхрүм итмәгән, рух бөтөнлөгөн юғалтмауҙы үҙҙәренә ҡайтарып ҡалдырған даһа. Әй…

Мөхәббәтең ысын булған, инде кем ышанмаҫ. Ә ниңә Әшрәфтең хистәренең дә, күрә һәм белә тороп, ихласлығын ҡабул итә, көнләшеүеңде еңә алманың?! Ғәфү ит, мин дә һине ситкә тибәрҙем, һөйләшеп ҡараһам, бәлки, сигенер инең, күнер инең? Танмайым, минең асылымда ла туҡтауһыҙ көрәш бара – “үҙем”дәр араһында – мин-минлек менән сабырлыҡ, аҡыл менән дыуамаллыҡ, саялыҡ менән әҙәп көрәшә. Сәмсел ғорурлығымды саҡ ауыҙлыҡлап алам ҡай саҡта… Үҙемде үҙем генә еңә алмаһам, ҡартәсәйем, өләсәйем бар ярҙам ҡулы һуҙырға, әсәйем бар, ауылымдың Гуля-Гөлсөм кеүек ебәк телле, Рабиға кеүек баҫалҡы, Фариза кеүек алсаҡ ҡатындары бар. Тоғролоҡло Татар әбекәй, хатта яһил Салпа, уйынсаҡ Ҡарағаш Мәсрүрә, диуанараҡ Гөлбикә апайҙарҙан да нимәгәлер өйрәнергә (йәки, киреһенсә, өйрәнмәҫкә) була лаһа – күрә бел, ишетә бел, йә үрнәк ал, йә ғибрәт ҡыл. Әй, Миңзифа… Йәш кенә көйөңә ҡара гүргә индең – һис шуға күндерә алмай яфаланам күңелемде. Тик нишләмәк хәҙер? Әсәңде ҡыҙғанам. Ояһында ни күрһә, осҡанда ла шуны күрә, тигән халыҡ, ҡош балаһына ҡарап, ҡыҙ балаға ла ҡырын китмәгән был мәҡәл – шуны ваҡытында аңлаһын ине лә Маһый апай. Әй...

Шул арала Фатих Өфөнән әйләнеп ҡайтҡан, мединституттағы әҙерлек курсына документ тапшырған икән. Курсты уңышлы тамамлағандар институтҡа имтиханһыҙ инеп китәсәк, ти. Быларҙы миңә Гөлфирә һөйләй. Үҙе быйыл Свердловск юридик институтының Өфөләге филиалына ситтән тороп уҡырға инде, көндөҙгө бүлеге юҡ, ти. Зөмәрә апай пенсияға сыҡты, хәҙер Гөл тарата почтаны, шуғалыр ҙа, белмәгән яңылығы юҡ. Хәйер, мине бер ни ҡыҙыҡһындырмай... Ниҙер һынды һымаҡ йәнемдә. Һынмаһа ла, сатнаны. Ваҡыт тигән табип имләй алыр микән?

Әлдә кешеләргә ҡитғалар, даръялар аша элемтә тоторға форсат биргән почта бар донъяла, рәхмәт төшһөн уны уйлап сығарыусыға – бер ни ҙә, кемдер беренсе башламаһа, үҙенән-үҙе эшләнмәй. Дуҫтарымдан хаттар осоп килә, уларҙы уҡып сыҡҡас, күгәрсенгә оҡшатып бөкләйем дә, шул күгәрсен мине гөр-гөр килеп йыуата, ҡанаты менән яңағымдан һыйпай, суҡышын терәп, хәлемде аңлауын белдерә…

Мәүлиҙә, ғүмерҙә булмағанса, миңә посылка һалғансы, эсенә һыу буйы итеп хат яҙып тыҡҡан. Олексий техникумын бөткән, шахтала инженер-мастер, ти. Казачка апай йомшара төшкән, «басурманка» ҡушаматы әхирәтемә йәбешмәгән. Ундағылар болғар татарын да, ҡырым татарын да, монгол татарын да, хатта башҡортто ла «татары» тигән дөйөм бер атама менән йөрөтәләр, тип яҙған. Себер татарын һанға ла һуҡмайҙар микән? Бына наҙандар… Ә Мәүлиҙә фәнни темаға мәҡәләләр баҫтыра башлаған, әлегә институт альманахында, ти. «Наукова думка» хәҙер апайың»,– тип фәстергән, украинса. Посылкалап нимә ебәргән, тиһәм, сәнскеле һабағын ҡыҫҡа ғына итеп ҡалдырып киҫелгән, көслө тамырлы (тупрағынан айырмаған) әллә гөл, әллә ҡыуаҡ. Баҡһаң, рауза гөлө икән, сәскәһе зәңгәр буласаҡ, имеш. Ышанмайыраҡ торам һаман: зәңгәр рауза була тиме? Әлфиә апа өсөн ебәргән, ул мәктәп баҡсаһында ҡыҙыл, ал, аҡ, бәрҙәүәй, һары ҡыҙыл раузалар үҫтерә. Ҡайнатылған һөт төҫөндәгеһен сығарып киләм, тип ҡыуанып йөрөй, ә зәңгәре төшөнә лә инмәй ине. Бына лаһа! Донецкиҙа раузаларҙың йөҙләгән төрө үҫтерелә, был, – ташкүмерҙән ҡала, уның иң ҙур байлығы, донъяға таралған даны, тигән әхирәтем.

Ваҡыт алға саба, һәр тыуыр көн үҙ балҡышын килтерә, үҙ заңын иҫбатлай,үҙ көйөн көйләтә. Йөрәгемә ҡаҙалған ҡырҡ шырау-шырпының тағы береһе һынып ҡойолдо, һулышым иркенәйә төштө. Айҙан ашыу көн үтеп тә киткән шул теге янғынға. Әкренләп һынып бөтөр әле ул шырпылар. Әммә, һынғас, тотош сығып бөтмәгәс, осо ҡалыр, беләм. Зәңгәр раузаны посылка йәшниге эсенән сығармай ғына, һаҡлыҡ менән тотоп, Әлфиә апаларға юлландым. Күңелемдә, гүя, оҙаҡ баҫырылып ятҡан орлоҡ шыта башланы – шатлыҡ орлоғо. Тәьҫирләндем. Йылмайҙым. Ошо халәтемде юймаҫ элек барып етергә ашыҡтым. Матурлыҡ алып киләм дәһә ҡулымдағы йәшниктә – сәскәләрҙең иң гүзәлен. Әлфиә апа уны бәпләп үҫтерәсәк, таратасаҡ. Бәлки, исемен дә «Әлфиә раузаһы» тип ебәрерҙәр әле толпарлылар.

…Битемә елбәҙәк ҡар бөртөгө килеп ҡунды. Бына – ҡыштан да «хат» төштө!

30

Март айының нескә билле еле, шағир әйткәнсә, һуҙылып ятып ергә ҡар ашай. Үҙе мәрәкәләп минең менән шаяра: итәгемдән тарта, муйынымды ҡытыҡлай, хатта толомдарымды һүтергә маташа. Сумкамды ҡарға ҡуйып тороп, сәсемде йыйнап бүрек аҫтына йәшерәйем тип ҡулдарымды күтәргәйнем генә, ахмалға төшөп мине ҡыуып еткән Әмин абыйҙың ҡапыл әйткән һүҙенән шул рәүешемдә ҡатып ҡалдым.

– Һуғыш сыҡҡан! – Бер ыңғай әллә нисә һорау ҡайнашты башымда, телемде әйләндерә алмай тик торам үҙем.

– Ҡытайҙар сик боҙған. Төндә Даманский тигән утрауға тупланғандар, беҙҙең пограничниктар һиҙмәй ҡалған. Таң менән ут асҡандар. – Абый шулай тине лә йәпһеҙ итеп көлөп ебәрҙе: – Пленға төшәһеңме әллә?!

– Шаярттығыҙмы ни? Ҡотто алып... тапҡанһығыҙ! – тинем, йәнем көйөп, ә ҡулдарым иҫ белмәй һәленеп төштө.

– Кем шаярта? Таңғы биштә һөжүм иткәндәр. «Азатлыҡ тауышы» шундуҡ хәбәр итте.

– Ҡайҙараҡ икән Даманский, абый?

– Уссури йылғаһында, бәләкәй генә утрау, ти, ул. Хабаров өлкәһендә.

– Харис! – Шулай тип ҡысҡырып әйткәнемде һиҙмәй ҙә ҡалдым. – Ҡытай сигендә хеҙмәт итә бит ул. Фатихы ҡайтты... Уф!

Мәктәпкә китеп барышыбыҙ. Бер-беребеҙгә ҡараштыҡ та, һүҙһеҙ аңлашып, йүгерә-атлай юлыбыҙҙы дауам иттек. Туп-тура директор кабинетына барып индек. Унда Сәкинә апа бер нисә уҡытыусы менән шым ғына радио тыңлап ултыра:

– Ҡытай Халыҡ Республикаһы хәрби көстәре 1 март төнөндә беҙҙең Даманский утрауын мәкерле биләп, сик буйы ғәскәрҙәренә һөжүм итте. Ҡаһарман совет пограничниктары ҡытайҙарҙың команда пунктын утҡа тотто, һөҙөмтәлә баҫҡынсылар, утрауҙы ҡалдырып, сигенергә мәжбүр булды.

– Бының менән генә бөтмәйәсәк әле, – тине Әмин абый дикторҙың асыуҙы килтергес тантаналы тауышына ҡаршы.

– Талпан һымаҡ бит ул ҡытай, бер ҡаныҡһа...

Толпарлы был араларҙа тәүлек әйләнәһенә радиоһын һүндермәне, гәзит уҡыны – Даманский яғынан килгән хәбәрҙе юлланы. Үтеп китте, ахырыһы, был афәт, тип иркен һуларға өлгөрмәнек, ике аҙналап ваҡыт уҙғас, ғәрәсәт ҡабат ҡупты. Әлеге утрауҙа нығынған сик буйы һалдаттарына ҡытайҙыҡылар артиллерия һәм минометтарҙан йәнә ут асты. Был юлы ла алыш оҙаҡҡа һуҙылманы: тәүлек эсендә хәрби конфликт баҫылды. Ярай ҙа, көслө илебеҙ! Оборона сәнәғәтенә иң күп сығымдар китеүе сер түгел, әммә нисек бының менән ризалашмайһың – ана бит, яр аҫтынан яу сыҡҡан, халыҡ әйтмешләй. Дуҫ, күрше булып йәшәгән, беҙҙең арҡала япондарҙан азат ителгән ҡытайҙар теш ҡайрай – башҡалар нишләр, ҡоралланмаһаң? Һаҡ булырға, агрессияға әҙер торорға мәжбүрбеҙ.

Даманский ваҡиғалары хаҡында тулы дөрөҫлөктө толпарлылар апрель аҙағында белде: Харис өс көнгә генә ҡайтып китте. Ҡатнашҡан теге бәрелештә, дөрөҫ һиҙенгәнмен. Иң яҡын заставалағы отряд тотошлайы менән тиерлек һәләк булған. Ғөмүмән, беҙҙекеләр 58 һалдатын юғалтҡан, ҡытайҙыҡылар – йөҙәрләгәнде, ти. Харис 15 марттағы алышта ҡатнашҡан, был юлы пограничниктарға Хабаровскиҙа ул хеҙмәт иткән частың ғәскәре ярҙамға килгән. Беренсе тапҡыр ҡеүәтле «Град» установкаһы ҡулланылған, ысын яу шартында һынап ҡаралған. Яуҙа булып, хәлде үҙ күҙе менән күреп ҡайтҡан һалдатты, әлбиттә, мәктәпкә осрашыуға саҡырмай ҡалманыҡ.

– Дошмандың яр буйындағы позицияларына залп менән ут яуҙырырға тотондоҡ – ҡайһы ярыҡҡа инеп китергә белмәне бөрсәләр,– тине Харис шунда һәм усын усҡа бәреп шапылдатып ҡуйҙы, әйтерһең, бөжәкте шулайтып юҡ итте лә, үсе ҡанып ҡалды. Уны шым ғына тыңлап ултырған балаларҙың йөҙҙәрендә ҡурҡыу сағылды. Ил менән ил, кеше менән кеше дошманлашмаһын ине бер ҡасан да! Юғиһә, һуғыш ҡомары, ҡон ҡайтарыу тойғоһо ҡырағайлыҡҡа һөйрәй. Ниндәй генә изге маҡсаттар, юғары идеалдар менән аҡлама, атыш-ҡырылыш кешене йыртҡыс халәтенә индерә, тәүтормоштағы инстинкттарын ҡуҙғата, артҡа – ҡырағай саҡҡа ырғыта: баҫҡынсыны ла, ерен-халҡын яҡлап көрәшеүсене лә.

Харис күп нәмәгә күҙебеҙҙе асты. Халыҡҡа белдермәһәләр ҙә, аҙаҡ Кремлдәгеләр, уйлашып-килешеп, Даманскийҙы ҡытайҙарға ҡалдырғандар икән. Уларҙың сигенә яҡыныраҡ та ул утрау, беҙгә кәрәге лә юҡ – яҙ һайын һыу баҫа, нимәлер төҙөп, ниҙер үҫтереп файҙаһын күрерлек түгел. Ә ниңә башта уҡ биреп ҡуймағандар – нәфселәрен һуҙа ҡалһалар, арт һабаҡтарын нисек уҡытасағыбыҙҙы белһендәр өсөнмө?

Әллә... Миңә ҡалһа, был бәрелеш совет – ҡытай дуҫлығын ныҡ ҡаҡшатты булыр. Океан аръяғынан аҫтыртын янап торған АҠШ алыҫ, ә ҠХР сиктәш кенә... Был ике держава әшнәләшеп алһа, беҙгә ҡон тотоп? СССР-ға ла башҡа берәй ҙур ил, мәҫәлән, Һиндостан менән бәйләнеш эҙләргә тура киләсәк. Дөрөҫ уйлайым һымаҡ? Харис, Әшрәф, Сабир, мин – дүртәүләп Әнкәләр осонда осрашып, армия хеҙмәте, халыҡ-ара сәйәсәт хаҡында фекер алыштыҡ. Бала саҡ иленән һәр даим беҙгә тауыш биреп торған алты малай менән бер ҡыҙыҡайҙы ла хәтерләнек…

Сәйәсәт тирәһендә оҙаҡ тапанманыҡ, әммә үҙемдең был йәһәттә томана уҡ түгеллегемде аңғарҙым – Алыҫ Көнсығыштағы сиктәрҙе нығытыу, ундағы ғәскәри көстө арттырыу бара икән.

Әсмәнең яҙмышы хаҡында әсенеп һөйләштек. Айыусылағы теге ҡот осҡос янғындың аяуһыҙ ялҡыны, гүйә, әле һаман һүрелмәгән, йөрәктәребеҙҙе өтөп алды.

…Район үҙәгенә бер мәйетте алып киткәйнеләр – икәүҙе ҡайтарҙылар: Рауил ағай юлда уҡ иҫен юғалтҡан да башҡаса аңына килмәгән. Өҫтөңә таҡталары-нийе менән өрлөк бүрәнәһе ишелһен дә, нисек имен ҡалмаҡ? Уны Айыусы зыяратында ерләнеләр. Тыуған төйәгенә һуңғы ҡайтыуы, мәңгелеккә. Артурҙың хәле әүәлгесә. Суфия апай иҫән. Сирле үлмәй, әжәле еткән үлә, тигәндәре... Имәндәй таҙа Рауил ағай гүргә инде, ә кеше көнлөләр тороп ҡалды – ейер ризыҡтары бөтмәгән, тимәк. Рөхсәт алып, ауыл ситендә, кескенә шишмә аръяғында ултырыуы арҡаһында уттан ҡотолоп ҡалған йәслә бинаһында йәшәйҙәр хәҙер. Яңы, уңайлы йорт, мейесе яҡшы, әҙ-мәҙ йыһазы ла бар. Ишек-тәҙрәләре икешәр ҡатлы, иҙән-түбәһе екһеҙ.

Әхирәттә тынғылыҡ тапты микән Миңзифа? Үҙенә үҙе ҡул һалмағансы, аңһыҙ үлемгә дусар булған – ярлыҡаныр ҙаһа? Йәнен аямауы – бер һөйгәне өсөн...

Бәс! Әнәкәләр осондағы бүрәнәлә уйға һабышып бер яңғыҙым ултырып ҡалғанмын әллә?! Юҡ икән, эргәлә генә үҫкән ҡайын менән ҡарағай артында кемдер бар. Ул ике ағасты Аҡман ағай ултыртҡан, ти, Фәйрүзәһе Харьковҡа ҡайтып киткәс. Ҡарағайы – Аҡман, ҡайыны – Фәйрүзә... Сеү! Ҡыҙ менән егет серләшә ләһә унда, йәшеренеп кенә. Кемдәр икән? Ҡыҙҙың күлдәк итәге елгә елберләп күренеп-күренеп ҡуя – таныным: Гөлфирә! Егете кем? Харис икән – тауышы уныҡы. Нишләп ултырам ҡарасҡылай, ҡайтайым тип аяҡҡа баҫҡан ыңғайы, тыҡрыҡтан был осҡа күтәрелеп килгән Сәмиғуллинды күреп, һыҙғырып ебәргәнемде һиҙмәй ҙә ҡалдым. Алты дуҫым мине малайҙарса – теш араһынан алыҫҡа сыртлатып төкөрөргә, һыу өҫтөнән таш кәйпелтергә генә түгел, кәрәк булһа, әсе итеп һыҙғырырға ла өйрәткәйне шул. Минең сигналды ишетеп, Харис менән Гөл ағас артынан йылт итеп килеп сыҡтылар. Тыҡрыҡ яғына ымланым. Былар эргәмә ултырыша һалдылар, йәнәһе, икәүҙән-икәү түгелдәр. Сабиры менән Әшрәфен әйт, мине һаҡсы итеп ҡалдырғандар, үҙҙәре шым ғына шылғандар! Уңарсы Сәмиғуллин алдыбыҙға килеп тә баҫты. Харис, хәрбиҙәрсә, кәүҙәһен төп-төҙ тотоп, һикереп торҙо. Сәмиғуллин егеткә һынап ҡарап алды ла уң ҡулы менән ҡайышына беркетелгән кобураһын һыйпап ҡуйҙы. Һирәкләп кенә таҡҡылай уны, наганы бар икәнен халыҡ белә. Бөгөн ни хәжәте ул ҡоралдың? Аңланым – бер һүҙ ҙә ҡатманы, әммә ошо ҡиәфәте менән ҡолағына киртте егеттең, был ҡыҙҙы ҡыйырһытһа, ниндәй яза көткәнен. Эйе, атайлы – арҡалы! Сәмиғуллин ашыҡмай ғына атлап ары китте: йәнәһе, ошо тирәне ҡарарға сыҡҡан, тәртип боҙолмағанмы, тип. Мин бүрәнәлә ултыра бирҙем, Харистар тағы ағас артына ышыҡланды. Гөлфирәне көтөп, бергә алып ҡайтырға хәл иттем – бәләһенән баш-аяҡ – унан да ныҡлыраҡ берәүҙең (Әсмәнең, тимен) ҡайнар мөхәббәт һүҙҙәренән, ғашиҡ егеттең иркәләүенән сиселеп төшкәнен беләм әле мин...

Ҡайтышлай, Гөлфирә ҡолағыма шыбырланы: «Харисты («ағай» тимәй) хәрби училищеға ебәрәләр. Ул уҡып бөткәс тә өйләнешәбеҙ!»

Ҡайһылай тиҙ хәл иткән былар мәсьәләне? Хәйер, ниндәй мәсьәлә, бында бөтәһе лә ап-асыҡ: Харис+Гөлфирә=Мөхәббәт. Шулай, ҡанаты киҫелмәй генә лә килеп ҡуна икән ҡайһы берәүҙәрҙең яҙмыш ағасына бәхет ҡошо.

31

Яҙғы өҙәрем бер сама ялғанды, тайғалаҡ һуҡмаҡтар һурыға төштө. Был миҙгелдең булмышы шундай: йөрәкһендерә, иләҫ-миләҫ уйҙарға юлыҡтыра. Әтәстән дә элгәре уянам да, һөйләһәң әҙәм ышанмаҫ хыялдарға сумып, киләсәгемде үҙемсә күҙаллап ҡыялам. Бер таңды, шулай үрһәләнеүҙәремә сыҙамай, Таллыға йүнәлдем. Әсәйемде, кескенә Наҙгөлдө юҡһыныуым да сигенә сыҡҡайны. Яҡын ғына ул ауыл, мәктәп урамынан үтеп саҡ ҡына атлаһаң – тирәклек, артабан – Күрәнле. Беҙҙең тирәлә ярлауҙары бейек кенә, ә был төштә ул йәйелеп, таллыҡ араһынан аға.

Битемде тал көсөктәренең йомшаҡ тәпәйҙәре һыйпап-һыйпап ҡала. Сәңгелдәктәге бәпестәй, саҡ уянып, бөрөләрҙең тығыҙ биләүенән тағатылған йәш япраҡтар сафлыҡ аңҡыта. Ҡош тауышы, ер ҡыртышын ҡуҙғатып ҡояшҡа ынтылған үлән үреше... Тәбиғәттә – яңырыу, тыуыу мөғжизәһе бара, йәшәү асылы раҫлана. Ошо халәткә ирәбеләнеп, ирәйеп китеп, асыҡлыҡҡа барып сыҡтым. Ай! Тар ғына күпер бар ине, ҡайҙа булған? Күрәһең, яҙғы ташҡын ағыҙып алып киткән. Яңыһын һыу ҡайтҡас ҡына һаласаҡтар. Үргерәк ағымда кисеү барлығын беләм, һыуы йөҙлөктән саҡ ҡына ашыу, тик мин, иҫәүән, аяғыма туфли эләктереп алғанмын. Иртәгәме – ҡасан итек кейеп килеп сығырмын инде, яҙғы һыу һөйәкте зәңкетер ҙәһә. Кире боролдом. Көсөктәре саҡ моронлап килгәндәрен һайлап, талсыбыҡ һындырып алдым: өйгә лә инһен әле яҙ тыны.

Һәм шул саҡ ҡайҙандыр ҡурай тауышы килеп ишетелде ҡолағыма. Дөрөҫөрәге, шарран асыҡ күңелемә моң ишелде! Уны өркөтмәҫтән, аҙым да атламай, баҫҡан еремдә туҡтап ҡалдым. Берсә, яҙғы ташҡындай ажарланып, шарлауыҡтай шуҡланып, берсә даръялай киңәйеп, олпатланып ағылды көй, берсә бөркөттәй күккә кәйелде, ҡалын урмандай геүләне, ялҡындай ҡайнарланып урғылды... Мин, гүйә, ай нурына сумған йәйге аҡланда Абдрахман ҡурайсының бармаҡтарынан күҙен алмай, ул һыҙҙырған көйгә ҡушылып йырлап торған Зөлхизәмен. «Ялан ғына ерҙән болан килә...» – Үҙ тауышымдан үҙем тертләп, хыялый халәтемдән айнып киттем: өләсәйемдең нәҙек тауышына килештермәк, сыйылдап тороуым... Их, Зөлхизә түгелмен шул! Ә ҡурай тынмаған, алыҫлашмаған да. Самалайым: ҡаршы ярҙа, кисеү тапҡырындараҡ яңғырай моң. Күҙемә аҡ-ҡара күренмәй, шул яҡҡа йүгерҙем. Кисеү – урынында. Тик теге сихри моңдоң эйәһе күренмәй. Ҡурай тауышы алыҫлаша башлағандай тойолдо ла бер килке, туҡталып ҡалды. Күпмелер ваҡыттан һуң ҡабат яңғыраны, яп-яҡында. Бәс, ана бит ул ҡурайсы! Йылға аша ғына – ҡояш сығышына ҡарап баҫҡан да һыҙҙыра ғына ҡурайында. Ашҡынып һыу ситенә килеп баҫтым. Кистем сыҡтым, эргәһенә барҙым баҫтым булыр тегенең! Кире сигендем. «Үҙем»дәрҙең иң ихтыярлыһы ярһыуымды ауыҙлыҡланы: «Сабыр ит, таныш та түгел берәүгә уҡталмай тор!» Буйһондом.

Тал араһына инеп боҫтом да тағы моң иркенә бирелдем. Үҙем аръяҡтағы егетте күҙәттем. Буйсанлығы Әсмәнең Артурына тартҡандай. Кейенеүе – ҡаласа. Сәстәре, иртәнге ҡояш нурынанмы, алтынһыу һары һымаҡ, шыма, оҙон – яурынына төшә яҙған. Ә барыбер килешә үҙенә. Күҙҙәренең төҫө ниндәй икән? Яҡындан берәй күрермен әле... Егет уйнауынан ҡапыл туҡтаны ла, ҡурайын түшенә тығып, оҙон-оҙон атлап Таллы яғына китеп барҙы. Ҡыуып етерҙәй, «Һинме минең көткәнем?» – тип һорарҙай булдым.

Икебеҙ ике яҡҡа атланыҡ. Араларҙың алыҫлаша барғанын тойоп өҙгөләндем. Бәлки, Таллыға ул ҡунаҡҡа ғына килгәндер, башҡаса бер ҡасан да осратмам даһа, китһә?!

– Нурия, күҙең тондомо әллә, күршеңде лә күрмәйһеңсе?

Гөлбикә апай, имеш. Кәнсәләрҙе йыйыштырып ҡайтып килеүелер. Башына ябынған яулығы һаман ап-аҡ. Күңеле лә, беләм, йөҙәрләгән аяҡ ташыған бысраҡты йыуһа ла, ҡараймай уның.

Энәгә һапланған ептәй, уға эйәрҙем, күгәрсенле ҡапҡа аша үттем, өҫтәл артына инеп ултырҙым. Гөлбикә апай менән иртәнге сәйҙе эстем.

– Нишләп һөйләшмәйһең, һиңмайландыңмы әллә?

Күршемдең тауышындағы хәүефте шәйләп, «уянып» киттем. Телемдән иң тәүҙә оста ғына эленеп торған һорау ысҡынды:

– Таллыға бер ят егет килгән, ҡурайсы, ти, – кем икән ул?

– Ят егет? Анау яңы зоотехниктыр, күп булһа. Төнә бер көн кәнсәләрҙә рә-йесте көтөп ултырғайны, шулдыр. Таң һарыһынан килгәнсе. Мин, ярай, эшемде бөтөргәйнем уңарсы.

– Шунан?

– Шунан ни, рәйес килде лә кабинетына эйәртеп индерҙе. Кәнсәләрҙекеләр, улар артынан бригадир-фәләндәр килеп тулғансы тип, ҡайта һалып киттем. Көнөнә бер генә барам эшкә – иртүк. Хәйрулланан асҡыстарҙы күп итеп эшләтеп алдым да, һәр береһе үҙенең бүлмәһен асып-бикләп йөрөй. Тышҡы ишек Сулаҡ Мансур өҫтөндә, ул һуң ҡайта, төнгәсә счет төймәһен шаҡылдатып ултыра. Әтеү ни, бер осор анау Маһибикәһе зитҡа тейҙе – ҡарауыллай ҙа йөрөй. Тотһон ҡойроғомдо, тинем дә...

Гөлбикә апай шарҡылдап көлөп ебәрҙе. Эскерһеҙ кешеләр генә шулай, алдын-артын ҡарамай, ихлас итеп көлә, һынағанмын. Бәс, ни хәсрәтем бар тызырайып йөрөргә – үҙем дә рәхәтләнеп ҡушылып көлдөм дә, ҡапҡаһы төбөндә бөйөрөнә таянып баҫып торған ҡартәсәйемде тәҙрәнән күреп ҡалып, сыға һалдым: «Ут күрше тигәс тә, иң алда бында, Атай йортона, инергә тейешһең!» – тип ҡысҡырып тора ине уның ҡиәфәте.

…Өс көн үтте. Ә ҡолағымда һаман ҡурай моңо яңғырай. Оҙон һары сәсле һомғол егет менән эстән генә һөйләшәм хатта:

– Һин кем?

– Һәүбән. (Мөхәббәт хаҡында уҡыған тәүге китабымдан булғанғамы, Һәүбән мәңге баҡый һөйгән йәр образы булып ҡалыр, ахыры, күңелемдә.)

– Ә мин – Нәркәс...

Был юлы Һәүбәндән мине пионер бүлмәһенә атылып килеп ингән малай айырҙы:

– Апа, директор саҡырта!

Хәйерлегә булһын, ниндәй ашығыс хәл килеп тыуған тағы? Хафаланып барып индем Сәкинә апаның кабинетына. Инһәм, бер егет тәҙрәнән мәктәп баҡсаһына ҡарап тора. Арҡаһынан уҡ сырамыттым: ул, Һәүбән! Ишек асҡан тауышҡалыр, ҡырҡа боролдо ла миңә төбәлде. Һәүбән түгел, ә һуйған да ҡаплаған Трубадур бит был – хайран ҡалырлыҡ оҡшашлыҡ. Һуңғы арала телевизорҙан йыш күрһәтелгән «Бремен музыканттары» тигән мультфильмдың геройы ул Трубадур – гитарала уйнап-йырлап, донъя гиҙә. Юлдаштары – ишәк, эт, бесәй һәм әтәс, улары ла йырлай. Беҙҙә төҫлө телевизор юҡ, шуға ла экран геройҙарының күҙен-ҡашын, кейемен үҙебеҙ теләгән төҫкә «буяп» ҡарарға күнеккәнбеҙ. Ә яңыраҡ почтаға Трубадур менән Принцесса төшөрөлгән төҫлө открыткалар килде: бына шул егет – ҡаршымда. Етендәй аҡһыл сәстәр, йәшкелт-зәңгәр күҙҙәр. Өҫтөндәге ҡыҙғылт-һары свитеры, клеш балаҡлы тар салбары ла уныҡы – Трубадурҙыҡы. Ошомо минең һушымды алған ҡурайсы? Торғаны – стиляга... Өҫтәл артында ниндәйҙер ҡағыҙҙарҙы әйләндереп-тулғандырып мөкиббән китеп уҡып ултырған Сәкинә апа тауыш бирҙе:

– Яңы мәктәп программаһы эшләнә икән. Киләһе уҡыу йылына... – Шунан, уныһы көтөп торор, тигәндәй, һүҙен ҡырҡа башҡа темаға күсерҙе: – Нурия, таныш бул, был ағайың колхозға килгән яңы белгес булыр. Зоотехник. Таллыла тауыҡ фермаһы төҙөләсәк, шунда эшләйәсәк.

– Минең инициатива! – тип ҡыҫтырҙы егет, апа быға иғтибар бирмәне. – Ата-әсәһе сығышы менән Таллынан.

– Эйе. Шуға ла телде, башҡортсаны, онотманым.

Нисек түҙеме етә директорҙың, тота ла бүлдерә уны бынау егет.

– Ә мәктәпкә Сыңғыҙ ҡусты бик матур ниәт менән килгән.

– Сыңғыҙ Әхмәтович, – тип өҫтәне егет. Абау, маҡтансыҡ! Туҡта, әллә анау Зәхмәттең улы микән?

– Апа, ферма эшенә минең ни хәжәтем бар?– тинем дә һалдым, йәнем көйөп.

– Әйтеп бөткәнде көт, бүлдермә! – Миңә тигәндә, шундуҡ асыуланды ла: – Сыңғыҙ Әхмәтович бер төркөм баланы ҡурайҙа өйрәтергә тигән инициатива менән килгән, – тип дауам итте Сәкинә апа, егеттең ауыҙынан сыҡҡан һүҙҙәргә баҫым яһап. – Нурия, 5 – 7-се кластарҙан ун-ун биш малайҙы һайлап алыуҙы һиңә ҡушам.

– Һайлауын үҙем һайлармын, ә бына йыйып килтереп күрһәтеү – пожалуйста.

– Пожалуйста! – Апа егеткә көлөмһөрәп ҡарап ҡуйҙы ла баяғы ҡағыҙҙарын ҡабат аҡтара башланы. Һүҙ бөттө, йәғни.

Мин пионер бүлмәһенә йүнәлдем. Сыңғыҙ Зәхмәтович (шулай тиергә тел ҡысып торасы) артымдан эйәрҙе. Бүлмәгә ингәс, иғтибар менән стеналағы портреттарҙы ҡарап сыҡты был, борғоно ҡулына алып ипләп кенә тын өрөп ҡараны, тауышын сығарманы әлдә, барабанды һуҡҡыланы ла күрһәтмә бирҙе:

– Ике көндән тағы киләм. Өфөгә барып әйләнәм. Үҙемдең остазыма ун ҡурайға заказ биргәйнем, шуларҙы алып ҡайтам. Аҡса әҙерләһендәр! Буштың атаһы үлгән...

– Беҙҙең Бужан тауында үҫә ләһә ҡурай, бәс.

– Әһә! Иҫкә төштө! Абдрахман ҡурайсы тартҡан ҡурай... Ул көпшәләргә лә барып етербеҙ. Бәлки, эш итеп һатырбыҙ ҙа. Эврика! Өфөлә хәҙер милли көйгә, милли инструментҡа интерес ҙур. Экзотика!

Берсә асыуҙы ҡуҙғытты, берсә һоҡландырҙы был егет. Уйында әллә тик аҡса? Мауығыусан, дәртле күренә, ихлас та һымаҡ: ана нисек тоҡанып китте күҙҙәре, Бужан ҡурайын телгә алғас. Абдрахман олатайым хаҡында хәбәрҙар, етмәһә.

– Мөмкинме, берәй көй һыҙҙырып алһам?– Ҡулында сумка тиһәң сумка түгел, йомро бер нәмә бар ине шул, ҡурайы шуның эсендә ята икән. – Затлы инструмент, һаҡлап ҡына йөрөтәм, – тип ыңғайына аңлатып та ҡуйҙы. Уф, әллә ваҡсыл да үҙе өҫтәүенә?

Бына бер мәл ул ҡурайын наҙлап ҡына һыйпап алды, ирендәренә яҡынайтты, гүйә, үпте, бармаҡтарын шыма көпшә буйлап йүгертте. Һәм илаһи моң ағылды. «Буранбай»... Бындай аһәңле, зарлы көйҙәре әҙме ни башҡорттоң! Иленә табаҡ-табаҡ хаттар яҙған ир-азаматтың яҙмышы телде бәғеремде – илап ебәргәнемде һиҙмәй ҙә ҡалдым. Көй үҙгәрҙе, «Сибай»ҙы һалдырҙы ҡурайсы. «Илама ла, Фатимам, ай, илама, йүгереп кенә ҡайтыр ҙа ер түгел...» Әллә минең күҙ йәштәремде күрҙеме? Йәшертен генә ҡараш ташлайым: уның миндә ҡайғыһы юҡ кеүек, кәүҙәһен һиҙелер-һиҙелмәҫ бәүелтеп, көйгә иҙрәп ҡурай тартып тороуы. Илаһым! Бүлмәнең берҙән-бер тәҙрәһенән түгелгән ҡояш нуры тик уны ғына ҡойондора: алтынһыу сәстәренән иркәләй, һығылмалы бармаҡтарын наҙлай, гүйә. Ирекһеҙҙән егеткә табан бер нисә аҙым атлап ҡуйҙым, тыным барып ҡағылырҙай ара ғына ҡалды. Тойҙо. Уйнауынан туҡтаны. Туп-тура ҡараны. Күҙҙәренән дә нур ағыла, уларҙың төҫөн тасуирларлыҡ та түгел – зөбәржәт менән зәңгәр яҡут балҡышы аралашҡан. Һәүбәнме һин?! Трубадурмы?!

– Сыңғыҙ мин. – Әллә ҡысҡырып әйттемме баяғы исемдәрҙе, тип ҡот китте. Юҡсы...

– Сыңғыҙ Әхмәтович – әйткәйнегеҙ.

– Нурия һылыу, отчествомды әйтеү һиңә обязательно түгел.

Әлеге лә баяғы ләҡәпте иҫләп, көлөп ебәрҙем. Тоттом да һөйләнем быға, иҫәүән кеүек хихылдап тороуымды аҡламаҡ булдым әллә?

– Ә минең атайҙың ҡушаматы Зәхмәт, – тип һалмаһынмы егет, Әбизәтелнә бабайҙы хәтергә төшөргән ыңғайҙа. Ихласлығын шәйләгәйнем, яңылышмағанмын.

– Беҙҙең яҡта исем тағыу – үҙе бер традиция, – тигән булдым. – Нәҫел ҡушаматтары быуындан быуынға эйәреп йөрөй.

– Традиция, тиһең инде? Ә, давай, миңә арыуыраҡ берәй ҡушаматты алдан уҡ тағып ҡуяйыҡ! «Зәхмәт» миңә оҡшамай.

– Ниңә?

– Мәғәнәһе тар.

– Һы... «Отдельный коммунизм төҙөйәсәкмен» тигәнең үҙеңдән алда килеп еткәйне. Ҡупырырға әүәҫ икәнһең. «Ҡупыҡ» ҡушаматы беҙҙә бар, һиңә батмаясаҡ. Ҡушамат тигәс тә, һәр кемгә түгел, ә үҙенсәлекле холоҡло, колоритлы кешеләргә генә эләгә ул.

– Колоритлы?

– Әтеү.

– Берәй шул колоритлыһын әйтеп ҡара.

– Комбат, Әдисәй... Ҡылығына, төҫ-башына төртөп тә күрһәтә халыҡ бәғзеләрҙең – Хәйри бур, Шырмый Иҡсан, Ҡарағаш Мәсрүрә, Аҡман Ҡара, мәҫәлән. Сәғүрәләрҙе генә һанап китәм: Салпа Сәғүрә, Ете ҡуллы Сәғүрә, Тыпый Сәғүрә, Һантый Сәғүрә, тағы Көләкәс Сәғүрә инәй бар ине... Иң таралғаны – һөнәренә ҡарап: тимерсе Хәйрулла, шорник Тимерғазы... Иренә баулап, ҡатын-ҡыҙҙы Закир Мөслимәһе, Мәҡсүт Кәшифәһе кеүек исем менән йөрөтөү ҙә бар. – Лекцияң өсөн рәхмәт. Ә коммунизмды төҙөп ҡараясаҡмын! Белдеңме?

– Хрущев төҙөмәгәнде?