Ҡатындар - 52

– Вот-вот, тағы ярты ғүмер, то есть хотя бы до восьмидесяти йәшәргә обязан, – тине Фатих, дуҫының арҡаһынан ҡағып. Мин дә һүҙ ҡаттым:

– Халыҡ медицинаһы ярҙам итмәҫме? Андыҙ төнәткәйнем, тағы ике көндән әҙер була.

– Андыҙ ул девясил буламы?

– Эйе. Ә иң һәйбәте – алтын тамыр, родиола йәғни. Мин уны түтәлдә үҫтерәм. Дарыуға тип, тамырын турап спиртҡа һалам да баҙға ҡуям, ҡараңғыға. Көнөнә өс тапҡыр бишәр тамсы эсергә, ашарға ярты сәғәт ҡалғас.

– Башта ҡаралып ҡайтһын әле, гастроэнтерологтан үтеп. Минең диагноз: почти язва, эрозия.

– Значит, точно так, Фатих Рамазанович, һеҙ бит диагност от Бога, – тине Искәндәр.

Башын баҫып дауахана яғына атлап барған егеттең артынан тәҙрәнән ҡарап ҡалдыҡ. Икебеҙ ҙә бер юлы көрһөндөк. Яҡын кешебеҙ ҙәһә. Фатихтың диагнозы дөрөҫләнде. Искәндәр тәмәкеһен ташланы. Дауаланды, мин эшләгән дарыуҙы ла эсте. Һөттән-ҡатыҡтан да өҙмәнем. Бер айҙан тағы тикшерелгәйне, «зарубцевалось» тип ҡайтты. Иншалла.

– Маладис, коллега, – тине Фатих. – Инде һаҡлан, ҡустым. Етәр, мөхәббәт сиренән ҡотол, баһаңды күтәр, ана, ауылда ҡыҙҙар бөтмәгән, помани пальцем, һиндәй егеткә...

Әллә Фатихтың һүҙе фәрештәнең «амин» тигән сағына тура килде – күп тә үтмәне, дауаханала физиотерапия бүлеге асылды ла яңы белгес килде – үҙебеҙҙең Әхиәрҙең ҡыҙы лаһа! Йәше егерме биштәр тирәһендә барҙыр. Ауылда егеттәр күп, кемеһенең өлөшөнә төшөр көмөш икән? Ә ҡыҙ Искәндәргә ғашиҡ булды. Тәү күреүҙән. Серен миңә систе башта. Улай ҙа иҫкәрттем ҡасандыр Миләүшәне ныҡ яратыуын, оҙаҡ яңғыҙ йөрөүен – бәс, балалыҡ дуҫымдың ике ул араһында һөйөп кенә үҫтергән ҡыҙы лаһа. Егеттең дә дәрте ҡуҙғалды, сирләп алыуы ла уға йәшәү тәмен бирҙе, күрәһең, яңы врачты үҙенә ылыҡтырҙы.

Фатих хәлде Әхиәргә белгертте. Уныһы Искәндәрҙе, үҙ милләтем түгел, етмәһә ҡарт абышҡа, тиеберәк ҡыр типкәс, ашыҡма, башта әҙме-күпме һынашһындар, тип күндерҙек. Тыңланы дуҫыбыҙ. Егеттең арыулығын, башҡортлашып та бөткәнен аңлап алғас, йәштәргә аяҡ салманы. Искәндәрҙең өйләнгәнен белгәндәй, юрамалдай, шул тирәләрҙә Испаниянан олпат ҡына бер сеньор менән ыҫмалалай ялтыр ҡара сәсле, ҡуңыр йөҙлө ике малайын эйәртеп, Миләүшә ҡайтып китте ауылға. Гөж килде Толпарлы. Туған-тыумасаһына ғына түгел, күрше-күләненә лә бүләк таратҡан, ти. Сеньоры, ире икән, байҙыр, күрәһең. Икәүләшеп урамдан үтеп-һүтеп йөрөүҙәре үҙе бер тамаша ине: Миләүшә һомғол кәүҙәһенә һыланып торған күлдәк кейеп, тауис ҡоштай елпенһә, тегеһе сигара тартып, тирә-яҡҡа иҫе китеп, һәлмәк кенә атлай, уның бер баҫыуына, эргәһендәге ике-өс баҫа. Ә иң ҡыҙығы клубта булған, мин күрмәй ҡалдым уныһын.

Өфөнән концерт килтерәсәктәрен белә инем, ниндәйҙер мәшәҡәт сығып, бара алманым. Шунда булған теге ҡыҙыҡ. Миләүшә, баш ҡала артистарын нисек күндергәндер, сәхнәгә бейергә сыҡҡан. Испандарҙың данлыҡлы «Фламенко» тигән бейеүен башҡарған, ти. Нисек килештергәнен, ауыл сәхнәһендә ут өйөрмәһеләй өйөрөлөүен күреп, өфөләрҙең күҙе дүрт булды, тип ғорурланып һөйләне күргәндәр. Үҙебеҙҙеке! Ә инде сеньорҙың сәскә гөлләмәһе тотоп сығып, бар ғәм ҡарап торғанда Миләүшәнең алдына теҙләнеүен, уның ҡулдарын үбеүен ҡабат-ҡабат сурыттылар. Мин иһә ҡайҙалыр уҡыған юлдарҙы иҫкә төшөрҙөм: «Испанский танец – это огонь, вихрь, любовь, смерть...» Таштояҡты ауыл ғәфү итте. Булған-бөткән, буяуы һеңгән, йәғни. Бәхетен тапҡан даһа. Мәҡәл, ҡатын ҡырҡтан уҙған, уҡаһы ҡойолған, тип торғанда, әҙәмде шаҡ ҡатырырлыҡ итеп бейер, кәттә кейенеп уйнаҡлап йөрөр өсөн бәхетле булыу кәрәктер ҙәһә?!

Көтмәгәндә Асиябыҙҙан хат килеп төштө. Ҡайтҡылап тора, көн аша телефондан һөйләшәбеҙ, нишләп яҙырға булған, тип борсолоп киттем. Уҡығас, ҡойолоп төштөм, кейәүгә сығам, тигән дәһә. Саҡ өсөнсө курсҡа күскән... Фатихҡа шылтыраттым, ҡайтып әйлән әле, тиҙ генә, тип. Мин өйҙәмен – көҙгө каникул мәле. Аптыраптыр, шундуҡ, эшен ташлап, килеп тә инде. Ҡарашында хатта ҡурҡыу бар, улайтып ваҡытһыҙ бимазаламай инем шул.

– Ашығаһыңмы? – Үҙем күреп торам, өтәләнгәнен.

– Минең һәр минут хисаплы...

– Асиянан хат килде.

– Хат?!

– Кейәүгә сығырға йөрөй, имеш.

– Бер барғанда күргәйнем егетен, әйттем дәһә. Әллә?

– Ауырлы микән, тиһеңме? Уф!

– Нурия, хафаланма ул хәтлем. Медицина институтында студент ваҡытта өйләнешеү – ғәҙәти хәл, дөйөм ятаҡ коридоры тулы коляска...

– Бала?! Ә уҡыуы?

– Уҡыр. Кейәү егете лә шунда бит, бер үк курста, алмаш-тилмәш ҡарарҙар әле бәпестәрен. Ярай, төшкө ашҡа ҡайтҡанда тағы һөйләшербеҙ был хаҡта. Шылтыратмай тор әлегә, йәме, бәғерем.

– Йәме.

Мәктәпте алтын миҙалға бөтөп, шул йылды уҡ мединститутҡа инеп кит тә хәҙер ата-әсәңде шулайтып ҡайғырт, ә? Ошо уйҙан шып туҡтаным, тәүбә, ниндәй ҡайғы, юҡҡа туҙынмайым әле, тип. Шул минутта телефон шылтыраны. Асия икән.

– Хатты алдыңмы, әсәй? – Тәүге һорауы шул булды.

– Башҡа һуҡҡандай иттең.

– Вәсилдең ата-әсәһе отпускаға ҡайтты, уларҙы һеҙҙең менән күрештерергә инек.

– Вәсил? Урыҫ егетеме ни?!

– Юҡ, башҡортсо. Боронғо исем, ти. Рәйхана ҡартәсәйҙең дәфтәренән ҡара әле?

– Ярар. Ә ата-әсәһе ҡайҙан?

– Йәштән Себергә сығып киткәндәр, атаһы – буровик, әсәһе – бухгалтер. Өфөлә фатир һатып алмаҡсылар ошо килгәндәрендә. Ә сығыштары менән улар Дыуан районынан.

– Ҡыҙым, ниңә улай ҡапыл?

– Абортҡа бармайым!

– Тәүбә!

– Атайым асыуланыр микән?

– Асия, килегеҙ. Каникул саҡ башланып тора, ЗАГС, туй – бергә үткәреп ебәрергә лә ҡуйырға. Һуҙмағыҙ. Килеп һоратһындар башта!

– Беләм, әсәй, хәүефләнмә. Бына, буласаҡ ҡәйнәм янымда тора, трубканы бирәм. – Тағы ҡойолоп төштөм.

– Ҡоҙағый, шулай тиһәм дә ярайҙыр, балаларға ҡаршы төшмәйек. Беҙҙең ваҡыт наҡыҫ, бер ыңғай туйға әҙерләнеп барабыҙ, көтөгөҙ!

– Ярар, беҙ ҙә риза. – Шулай тинем дә өҫтәй һалдым: – Атаһы ни тиер?..

Аҙаҡ йәнем көйөп алды әҙерәк: ҡайһылай өҙөп һөйләшә, «Ул инәһе – губернатор, ҡыҙ инәһе – боҫоп ятыр» тигән әйтемде иҫеңә төшөрмәй түгел төшөрөрһөң. Уҫал ҡәйнә булыр микән?

Һөйләшкәнсә, ҡоҙа менән ҡоҙағый (беҙҙән йәшерәктәр икән), балаларҙы эйәртеп, тейәнеп килеп тә төштөләр. Өҫтәлгә ҡуйырға ризыҡты мул алғандар, бүләктәрҙе өйөп килтергәндәр.

ЗАГС үҙебеҙҙең ауыл Советында булды, туй – шул уҡ көндө ҡыҙ яғында, иртәгәһенә – Өфөлә, ресторанда ҡоҙалар уҙғарҙы. Себерҙә эшләгәндәрҙең кеҫәләре ҡалын икән, балаларға туй бүләге итеп бер бүлмәле фатир алып бирҙеләр.

Июнь аҙағында, ейәнебеҙ тыуҙы. Ғүмер буйы күңелемдә йөрөткән исемем, тип, ҡоҙағый уны Фидан тип ататты. Шунда иҫемә төшөп, ҡартәсәйемдең дәфтәренән кейәүемдең исеменә тәфсир эҙләп таптым: Вәсил – айырылмаҫ дуҫ, тиелгән. Бәс, Фиданы ла бар, мин уны бөтөнләй сит-ят телдән килгәндер, тиһәм, төркиҙән дәһә – фиҙакәр, тырыш мәғәнәһендә.

Ҡоҙа-ҡоҙағыйымдан уңдым. Фидан тыуғас, Асия менән кейәү июль-август беҙҙә йәшәнеләр, бала ҡулға эләккәнсе ҡараштыҡ. Сентябрҙә иһә ҡоҙағыйым Өфөгә килеп төшөп, Фиданды йәш ярымғаса тәрбиәләште, йәсләгә биргәнсе. Үҙемә декрет отпускыһы юллап алдым, ти. Шулай мөмкин икәнен белмәй инемсе?

Ашығып ҡына Айгиз инеп сыҡты, Асияларға ебәрәһе әйберегеҙ юҡмы, тип. Ул ситтән тороп ауыл хужалығы институтында, үҙе хыял иткән урман факультетында, уҡып йөрөй, әле шунда сессияға йыйынған, тимәк. Яңы ағыҙған ҡаймаҡты көршәктән банкаға һалып тотторҙом. Айгиздең нимәлер әйтергә теләүен, ҡыйыулығы етмәй тороуын һиҙҙем.

– Нурия апай, һеҙгә Чечня һуғышына бәйле яҙмаларымды ҡалдырайым тигәйнем, бәлки, кәрәге тейер, романығыҙға ҡыҫтырып ебәрерһегеҙ, – тине ул, ниһайәт, ҡулыма папҡа тоттороп.

Урыҡ-һурыҡ булһа ла яҙышҡылауымды белмәгән әҙәм ҡалмаған, имеш. Роман тип тороп! Хәҙер ярты юлда туҡтарға түгел инде, бәс – ауылым күҙәтә. Осрағанда «ил көтә ләһә» тип ебәрә бәғзеләр был тәңгәлдә. Толпарлылар шулай ҙурҙан төшөп һөйләшергә күнеккән, ауыл – илдең түле, хәтер сығанағы, тип тә инанған улар.

Егет Мәҙинәгә өйләнде. Булатты (исемен шулай ҡыҫҡартып яҙҙырҙылар) уллыҡҡа алдылар. Был йәһәттә әллә ни ҡатмарлыҡтар тыуманы, илдә етем әҙәйгәндән кемгә зыян? Малай тиҙ эйәләште, хәҙер мәктәптә уҡып йөрөй. Шартлатып башҡортса һөйләшә. Үҙе зерә матур, ҡара бөҙрә сәсле, ҡылыс танаулы. Бейергә әүәҫ, биш йәшенән Зөлфәр уға тау халыҡтары бейеүен һалып бирҙе. Милли кейем кейеп ала ла теттерә генә бейеүҙе – ҡандан күскән гендар, ни әйтерһең?

Айгиз менән Булатҡа, икеһенә бергә, «чечендар» тигән ҡушамат йоғоп ҡалды. Нишләтәһең, буяуы уңмаҫ хәтирәләр бит, иҫ белгән баланан нисек йәшермәк нәҫел тамырҙарын – белеп үҫеүе хәйерлерәктер ҙә. Хәҙер ул өлкән ағай, ғаиләлә тағы ҡыҙ бала үҫә. Булаттың һеңлем тип йәнен бирерҙәй булып тороуы үҙе бер үрнәк тиҫтерҙәре өсөн. Тау халыҡтары уғата ла туғансыл була, тигәндәре лә ысын икән.

Күҙем һайлап ҡына һөҙөп ала ҡапылда Айгиздең яҙғандарын: «Һалдат әсәләре» комитеты мәғлүмәтенсә, Чечняла ун меңдән ашыу улдарыбыҙ башын һалған. Урындағы халыҡ араһында юғалтыуҙар һикһән меңдән дә кәм түгел, шул иҫәптә Зарина ла...»

Ярар, иркенләп ултырып уҡырмын тип, папканы ябырға итһәм, ике яҙма ҡойолоп төштө. Эйелеп алдым. Бик матур итеп, уҡытыусы теле менән әйткәндә, коллиграфик почерк менән яҙылған дәфтәр бите иғтибарымды тартты. Зарина Үмәрованың иншаһы булып сыҡты. Туғыҙынсыны тамамлаған, һуғыш арҡаһында унға бара алмаған, тигәйне Айгиз.

Бер табаҡ ҡағыҙ баштан аяҡ атыш-үлтереш күренештәре, һуғыштың сәбәптәрен төшөнә алмай асырғанған бала күңеленең тәьҫораттары менән тулған. Таныштары, күршеләре тарыған фажиғәләр тасуирланған. Ҡайҙа каникулдың күңелле мажаралары, кескәй йондоҙсоҡтар булып яуған ҡарға, аҡ бүрек кейеп алыҫтан бағып торған бәһлеүән тауҙарға һоҡланыу?! Бер урында: «Сунжа туңды. Уның йыры боҙ аҫтында тонсоҡто. Ҡарт чинара төбөндәге эскәмйәлә ғашиҡ парҙар ултырмай, сал сәсле олатайҙар гәп ҡормай», – тигән өс һөйләм бар. Һәм ошо өс һөйләм, тағатһаң, тотош романға торошло. Сунжа хаҡында әҙәбиәттән уҡығаным бар, ул – Грозный тупһаһынан аҡҡан йүгерек тау йылғаһы. Борма-борма, тип яҙалар, беҙҙең Һигеҙбөгөл һымаҡ микән? Сунжаның уртаһы, ағымы көслө һәм шәп булғанғамы, ҡыштарын туңып бармай, ҡаранлап ята, тигәндәре иҫтә ҡалған. Чечня урмандарында сәтләүек, бук, граб, имән, әлеге чинара, ылыҫлы ағастар үҫкәнен беләм – географмын даһа. Түбәләре күккә олғашҡан мәғрур тауҙар, текә таш ҡаялар һәм йәшеллеккә, сәскәгә сумған, емешкә бай тигеҙлектәр – тәбиғәте үк был төбәктәге халыҡты ҡылыҡһырлап тора кеүек.

Ә бала йөрәге фажиғәне нисек тәрән һәм нескә тойған: туңған йылға һәм тонсоҡҡан йыр!

Ә был хатта кемдең яҙмышы икән? Астым. Валера дуҫынан. Бер өлөшөн генә уҡыным да оҙаҡ ҡына өй эсенә, үҙемсә ҡәҙерләп, дәртләнеп йыйған-йыйыштырған күркәм генә донъяма күҙ йәштәрем аша ҡарап ултырҙым. Тыйыла алмай иланым. Донъям төҫ ташланы кеүек, иренемә, тамағыма тоҙло йәштәремдең ҡырҡыу әсеһе яғылды. «Хәтерләйһеңме, брат, таң атҡанда Грозныйҙың көньяғындағы тау теҙмәләре ғәжәйеп төҫкә инә торғайны, берсә алтынһыу һары, берсә йәшкелт, берсә күкшел. Шул мөғжизәне күрер өсөн ташланымы икән мине яҙмыш Чечня тамуғына? Сашок Пиаф, һине Мәскәүгә оҙатҡандан һуң ай ҙа үтмәҫтән, һәләк булған. Кәүҙәһен үҙ яғына ҡайтара алған икән командование. Сашок бәхетле, минең кеүек тере мәйет түгел. Күҙҙәрем генә ҡыймылдай, күрә, ҡолағым ишетә – шул минең терелегем. Ҡул-аяҡ йөрөмәй, һөйләшеүем дә ауырлашты. Ә миңә бит 22 генә йәш. Үҙемә ҡул һалырға тәүәккәллегем етмәй. Йәшәге килә, брат! Ә барыбер, төнгә ингәндә, әсәйем йоҡо дарыуы эсергәндә, уянмаһам да ҡуйһам ине, тип теләйем. Йоҡлар алдынан теге Кавказ армыттарын күҙ алдыма килтерәм: улар Каспийға тиклем һуҙылған – 150 километр. Вот так, браток. Хуш».

Хат аҙағында өҫтәмә бар: «Айгиз, Валераның әйткәндәрен мин, бер туған апаһы, яҙҙым. Уға, зинһар, яуап бирегеҙ, күңелен күтәрегеҙ. Үтенәм!»

Папканы япҡас, артҡы битенә эре хәрефтәр менән яҙып, аҫтына һыҙып ҡуйылған юлдар күҙемә салынды. Мәҙинәнең егете өс йыл бер чечен ауылында әсирлектә ҡоллоҡта тотолоп, ҡайтҡан, баш ҡалала милицияла хеҙмәт итеүен дауам итә икән. Уны, яйын табып, ете йәшлек кенә кескәй чечен ҡыҙыҡайы ҡотҡарған. Зиндан ишеген асҡас: «Рөхсәтһеҙ эш ҡылдым, тик тотолма, зинһар, Алла хаҡына!» – тигән бала. Шул балала, тимәк, ил-ҡәүемендә лә, бөтөнләй өмөт юҡ, тип нисек әйтәһең ошонан һуң? Барҙыр өмөт, иншалла, барҙыр.

Тәҙрәне оса-килә генә ҡарабаштурғай суҡып китте, уның мәшәҡәте артты шул һуңғы осор: Хәйри ағай олоғайып китте, өйөнән сыға һалып бармай хәҙер. Уңарсы ҡапҡа асылды, Аҡман Ҡара ағайҙың ҡыҙҙарының береһе күренде, почтальон сумкаһы Ҡарағаш Мәсрүрә иңенән уға күскәйне. Ҙур конверт болғап инеп килә, моғайын, Мәүлиҙәнәндер. Әхирәтем өс көн элек кенә шылтыратҡайны, бында йөҙҙәрсә гектар майҙанда Тәбиғәт паркы асылды, һиңә фотоларын һалып ебәрҙем,тип.

Ҡоҙаса ғына түгел, элекке уҡыусым да яңы почтальонкабыҙ, хатты өйгә үк индереп, ҡулыма тоттороп китте. Аса һалдым. Бер фотоға ҡарап аһ иттем: ҙур дүрткел таш өҫтөндә Ыласындың һәйкәле! Бүреһуҡҡан олатай ҡанатын бәпләгән, Толпарлы күгенә сөйгән ғорур ҡош – ҡойоп ҡуйған шул үҙе. Һандыҡташтың ҡабырғаһында соҡоп яҙылған һүҙҙәр шундуҡ күҙгә ташланды: «Прошлое, настоящее, будущее едины в тебе». Түш яғында ла яҙыуҙар бар, тик тотош уҡырлыҡ түгел, «Кто вы?.. Куда идете?.. Что ищете?..» тигән һүҙҙәр генә асыҡ төҫмөрләнә. Фатих менән өйләнешкән йылды Украинаға сәйәхәт итеүебеҙ, дала ҡосағында сайҡалған сал ҡылғандар иҫкә төштө. Хат ҡағыҙынан тимъян еҫе һирпелгәндәй итте. Һы... Еҫ-тойом хәтере кешенең тәүге, иң боронғо хәтере, ти ҙәһә.

«Паркка улым менән барып ураныҡ, – тигән әхирәтем. – Теге юлы һеҙ Олексий менән сәйәхәт ҡылған «Таш ҡәберҙәр» ҡурсаулығы ла уның эсенә ингән хәҙер. Петроглифтары, һин әйткәнсә, башҡорттарҙың боронғо тамғаларын хәтерләтә икән шул... Ә Ыласынды күргәс, иламай түҙмәнем, ҡыҙый! Таныныңмы?! «Бында ҡылғандың «Ҡыҙыл китап»ҡа индерелгән 12 төрө үҫә,»– тип аңлатты Радмир, минең бер ғәжәйеп үләнгә иҫем китеп ҡарап тороуымды шәйләп. Украин ҡылғаны, тик ошонда ғына һаҡланып ҡалған, ҡуш башаҡлы эфедра тип атала икән. Аграрныйҙы тамамланы бит улым, дипломды «Реликтные растения» тигән темаға яҡланы. Тәбиғәтте һаҡлау министрлығына ҡараған ведомствола эшләй.

Бөйөк далаға: «Һөйгәнем өсөн һин – «Земля батькив», миңә – килен булып төшкән ер. «Краси такой не зустрить ниде», – ти торғайны Алеша, тыныс йоҡлат уны ҡосағыңда, Донеччино!» – тип өндәштем. Хушлаштым. Уф,ҡыҙый, дала мине илап оҙатып ҡалды. Ышанаһыңмы? «Это кречет белый плачет, прощается с вами, чует», – тине улымдың шоферы...»

Хатын уҡығас та әхирәтемә шылтыраттым.

– Ҡайтаһыңмы, ҡыҙый?! Ҡайт! Бында эш тапмаҫһыңмы ни? Ана, Сыңғыҙға әйтһәм, хәҙер табып бирер, таныштары быуа быуырлыҡ. Сәнә лә бында талпыналыр, һине ҡалдырып китә алмайҙыр.

– Әлләсе. Бында мине ситләтеп ҡыланалар...

– Тәүәккәллә! Улың урында эшләй, үҙе ҡойоп ҡуйған украин, бирешмәҫ. Ә Сәнәне айырма Толпарлынан. Әмин абый өмөтләнеп йөрөй, ейән-ейәнсәрҙәрем сығанаҡҡа, шишмә башына ҡайта, тип.

– Сыңғыҙға әйтеп ҡара, әтеү. Сәнәгә эш табылырмы икән? Һөнәре һирәк – флорист, ауылда уның ни хәжәте? Ботаника уҡыта ала инде алыуын, ә мәктәптә кем уға сәғәтен бирергә тора тиһең.

– Бизнес асыр. Гөл үҫтереү, сәскә һатыу бизнесы. Эргәлә генә ҡалалар, машина зыйлап йөрөп ята.

– Заманы килде инде эшҡыуарлыҡҡа. Сәнәнең тәжрибәһе лә байтаҡ, колледжды бөткәс тә бер фирмаға урынлашты, маҡталып эшләй.

– Ә ул ултыртҡан ләлә-тюльпандар мәктәп оранжереяһында гөрләп сәскә атып ултыра, 15 сортҡа етте, тиҙәр. Нисәмә төрлө роза килтереп үҫтерҙе. Ҡулынан гөл тама ҡыҙыңдың, әхирәт.

– Ҡайтырға кәрәк, иветә, ҡыҙый. Бында сыҡҡан пенсиямдың, уны көтөп ҡалам тиһәм, Рәсәйҙә ярамауы ла бар, бүтән дәүләт... Әшрәфтәр ҙә ярҙам итер, балалар ғаилә ҡорһалар, мин дә буш ҡул ҡайтмам, әҙ-мәҙ аҡса төйнәгәнмен. Фатирымды һатырмын, улым риза.

– Әсмә хәҙер фермерша бит, беләһең. Башҡорт аттарын үрсетәләр. Талымһыҙ ул тоҡом, ҡыш та ҡар аҫтынан үлән типсеп, көтөүе менән тибендә йөрөй. Бүренән дә ҡурҡмай беҙҙең өйөр айғыры, маңлайына сәсрәтә тибә лә ҡуя, ти Әсмә. Шәкетау бүреләре килеп-килеп ураған бер осор... Әшрәф, МТС банкрот булғас, осһоҙға ғына трактор, комбайн, төрлө ҡорамал һатып алды, хәҙер баҫыуҙа үҙенең игенен үҫтерә, колхоз ғәмәлдә тарҡалды лаһа.

-Кем уйлаған, ҡыҙый, шундай көндәр тыуыр, тип?

–Мөхәрләм бүләрҙәре Күк юрға тоҡомон һаҡлап алып ҡалып, хәҙер еңел тояҡлы арғымаҡтарын аукциондарҙа һаталар. Бәхеттәренә, бер бай инвестор килеп тапты уларҙы.

– Ә бүтән халыҡ, кәсепһеҙ ҡалғандар нишләй?

– Көнләшеп, аяҡ салыусылар булды. Әшрәфтең «Беларусь» тракторының тәгәрмәстәрен балта менән сапҡылап киттеләр. Ишбирҙе тапты хаслыҡлыларҙы, оялыштарынан ауылдан сығып тайҙылар. Эҙәрлекләп торманы, Әшрәф тыйған. Һәр кем бизнесҡа тотона алмай инде, яңы байҙарға ялланып эшләйҙәр. Сыңғыҙ дуҫыбыҙҙың отдельный коммунизмы шәхси капитализм булып сыҡты.

– Атайым әйтә ине, быйма баҫыусылар, балаҫ һуғыусылар, тегенселәр әртиле ойошто, тип. Ресторан да бар, ти ҙәһә?

– Ресторан уҡ түгел инде, кафе – Ҡарағаш Мәсрүрәнең улы Радик асты.

– «Атаһын эҙләп тапҡан» тигәндәре ысынмы?

– Ысын. Үҙебеҙҙә, Өфөлә, йәшәп ятҡан.

– Мәсрүрә апайҙа адресы булғанмы икән?

– Юҡсы. Малайы барлығын ул хәрби белмәгән дә. Ҡыҫҡа ғына итеп һөйләйемме?

– Һөйлә!

– Радиктың кооператив техникумында уҡыған сағы. Үҙебеҙҙең ауылдың ҡыҙына күҙе төшкән, уныһының артынан тағы икенсе берәү йөрөй икән. Ике егет сәкәләшеп киткән. Тегеһе Радикка: «Атайым полковник, тип шыттыраһың, тыума! – тип ысҡындырған, – тыумаларҙың бөтәһенең дә атаһы йә военный, йә летчик, йә космонавт, йә хәрби бурыс үтәгәндә һәләк булған, тиергә йәтеш. Ныҡ ғәрләнгән Радик, әсәһенән баяғы хәрбиҙең исем-фамилияһын әйттереп, военкомат ашалыр инде, юллап тапҡан. Килеп төштө бер ваҡыт Толпарлыға, үҙ күҙебеҙгә үҙебеҙ ышанмай торҙоҡ: отставкалағы полковник, төҫкә һис тә бирешмәгән. Улын эйәртеп ауылды әллә нисә урап сыҡты, күргән берәү менән күрешеп. Уны танып белеүселәр етерлек, күп тигәндә ун һигеҙ йыл үткән. Улы барлығын белмәгән…

– Ә Ҡарағаш Мәсрүрә?

– Индереп сәй эсергән, йоҡларға ҡалмайһың, даным сыға, тигән. Полковник үҙенең машинаһында килгән булған, Радикты ла ултыртып, Өфөгә ҡунаҡҡа алып ҡайтып киткән.

- Ауылда һөйләп кинәнгәндәрҙер инде?

- Хәтер яңыртып, һелкәүестән һелкеп, иләктән иләп алмай буламы тағы. Өҫтә еме генә тороп ҡалды: беҙҙең Мәсрүрә, теләһә, Толпарлыла ла таба ине һөйәрҙе, шул матурлығы менән, бисәләрҙе илатҡыһы килмәгән уның – вәт!

– Ә теге ҡыҙҙы алдымы Радик?

– Алды. Ҡыҙ үҙе лә, Мәсрүрә апайса, уға тас йәбешеп ятҡан. Үҙенә бер төрлө матур егет тәһә, сәсе ерән, бөҙрә. Ҡашы ҡара, әсәһенеке ише.

– Мәсрүрә апай арттырып та ебәрәлер. Полковниктан таптым малайҙы, тип фәстергәне иҫтә, бөтә әҙәм унда фатирҙа майор торғанын белгән ерҙән.

– Тимәк, чинын иң тәүҙә беҙҙең Ҡарағаш апай күтәргән? – Шулай тинем дә, үҙ хәбәремдән үҙем ҡыҙыҡ табып, көлөп ебәрҙем. Мәүлиҙә лә ҡушылды.

Әлдә илашмай ғына хушлаштыҡ, тип ҡыуандым. Олексий һымаҡ күркәм йәрҙе юғалтыуы еңел түгелдер, үҙ алдына әхирәтем һығылып-һығылып һыҡтайҙыр... Шуға теге шофер телгә алған кречет хаҡында, белһәм дә, һүҙ ҡуҙғатманым: ыласындар ғаиләһенә ҡараған ҡыйғыр ҡош ул, башҡорттар уны тойғон тип нарыҡлаған, илауы ла, бәлки, хаҡтыр, халыҡ беҙҙә хисле, нескә күңелле кешене лә «тойғон әҙәм» ти ҙәһә. Әйткәндәй, төйлөгәндең бала кеүек йәл итеп, һулҡылдап илағанын ишетеп ғәжәпләнгәнем булды бер, Бүреһуҡҡан олатай менән урман гиҙгәндә, бала сағымда...

Әхирәтемде өгөтләнем дә ул, ҡайт, тип, ә шул уҡымышлылығы менән эш таба алмай ҡаңғырһа? Диплом тотоп өйҙә ултырыусы йә Себергә китеүселәр, Мәскәү кеүек ҙур ҡалаларҙа урам һепереп йөрөүселәр әҙме ни?

Ҙур ауылда бик беленмәһә лә, бәләкәйерәк ауылдарҙа эшһеҙлек халыҡты ныҡ миктәтте ул. Аҡмәтеләгеләр тик баҡсаһындағы бәрәңгегә, мал-тыуарына күҙ терәп ҡалды. Мәҙинә, ундағы ике егет, аҡсаға алданып, һыңар бөйөрҙәрен һатҡан, тип иҫте китәрҙе. Мәскәүҙән килеп донор эҙләп йөрөүселәрҙең ҡармағына эләккәндәр. Егеттәрҙе Төркиә аша Израилгә алып барғандар, шунда операция яһап, самолетҡа ултыртып Рәсәйгә осорғандар. Доллар менән түләгәндәр. Ауыл кешеһе өсөн ҙур аҡса ла – «Жигули» алырлыҡ,ти, тик һаулыҡты аҙаҡ унлата түләп тә кире ҡайтарып булмаясаҡ таһа! Етмәһә, Аҡмәтегә мәңгелеккә «бөйөрһөҙ ауыл» тигән мөһөр һуғылды. Инде беҙҙең яҡтың тарихының бер өлөшө «Аҡмәте егеттәре бөйөрҙәрен һатҡан йылды» тип башланып китәсәк...

Ә бит ошондай хәлдәр күстәрелеүен инҡар итмәгәндә лә, Башҡортостан башҡа төбәктәргә ҡарағанда сағыштырмаса арыуыраҡ йәшәй. Толпарлылар, донъя буйлап йөрөп ятҡан, бәйләнеш тотҡан, Рәсәйҙе гиҙеп сыҡҡан халыҡ, быны ла күрә, ишетә. Ә иң мөһиме, торғонлоҡ мөһөрө һуғылған йылдарҙан һуң килеп иҫеп, демократия, билдәлелек һәм башҡа әүрәткес лозунгыларҙы елберҙәткән елдәрҙең ыңғай һөҙөмтәһе лә булды: уғата ҡиммәтлеһе – милләтебеҙҙең йоҡомһорап киткән үҙаңы асылыуы.

Тәҙрәгә күҙ һалдым. Баяғы ҡоҙасам, Фәриҙә бит әле исеме, Толпарлы почтаһын таратып бөткән дә велосипед менеп Аҡмәте яғына елдерә.Ҡайҙан беләмме? Йәйен – ҡышын, аҙнаһына кәмендә бер тапҡыр уның тап шунда барыуы беҙҙә һәр кемгә мәғлүм. Аҡмәтелә хәҙер мәктәп тә, магазин да юҡ. Почтальон, фельдшер ҙа тейеш түгел… Тамам бөлдө ауыл. Айыусы һымаҡ, бөтөп үк ҡуйырмы икән берҙән – бер көндө? Хәленән килгәндәр Толпарлыға, район үҙәгенә күсенде, яңғыҙаҡтар ҡалаларға ысҡынды. Ауылда туғыҙ мөрйәнән генә төтөн сыға. Арыуыраҡ йорттарын хужалары һүтеп алып китте, ҡалғандары, ҡарауһыҙ ҡалғас, етемһерәп, өңшәйеп ултыра … Ҡарт – ҡоро ғына йәшәп ята бөйөрһөҙ ауылда. Ана шул сараһыҙ бисараларҙың күҙ терәп торған кешеһе ул Фәриҙә: почта ла ташый, ризыҡ та алып бара, дарыу – фәләнде лә ҡайғырта. Уға был мәшәҡәтте берәү ҙә йөкмәтмәгән, үҙ теләге менән, түләүһеҙ башҡара. Көн матурҙа, велосипедта, бәғзе ваҡыт йәйәүләп тә, ҡышын – ат егеп бара Аҡмәтегә. Һәр саҡ арҡаһында ҙур рюкзак була. Яҡын тиһәң дә, өс саҡрымдан ашыу ара әле ул. Етмәһә, ауылға етәрәк, юлға арҡыры төшөп Ҡамалы йылғаһы аға. Йылға, тимәһәң, хәтере ҡалыр, кескенә үҙе, ә ярҙары бейек, текә, бирьяғы – ишелеп барған тупраҡ, аръяғы - һары мәте. Күпере оҙаҡ тормай, ишелеп төшөп китә, һуңғы йылдарҙа ике ярҙы һайғауҙан әтмәләнгән баҫма ғына тоташтырып ята. Ҡамалының (затлы тиреле йылғыр ҡамалар бында ҡасандыр булған, күрәһең?) ошо әтнәкәләре арҡаһында Фәриҙәнең даланы асылды лаһа бер килеп! Һигеҙ ҡыҙлы Аҡман Ҡараның алтынсы ҡыҙы булып, апай- һеңлеләре араһында бер үҙе кейәүгә сыға алмай ултыра ине…

Ишбирҙенең дә бәхете табылды шул Аҡмәте юлында. Ҡатыны ҡала ҡыҙы ине, Өфөлә уҡыған сағында табышҡайнылар.Район үҙәгендә йәшәүгә нисек тә сыҙаған, ә ауылға күсенеүгә теше – тырнағы менән ҡаршы булған, ә Ишбирҙе, мин ата - әсәмдең берҙән- бер улы, ҡартлыҡта таяныстары, тип ныҡ торған. Ул килендең һөнәре лә - художник- дизайнер, ауылда хәжәте юҡ. Улай ҙа, бер нисә йыл мыжый-мыжый йәшәне әле ул Толпарлыла, унда ла ҡалаһына китер ҙә юғалыр, китер ҙә юғалыр ине. Ахырҙа, бөтөнләй өҙөлөп ҡуйҙылар. Тоталҡаға, исмаһам, балалары булманы. Ишбирҙе артыҡ хәсрәтләнмәне кеүек, һәр хәлдә һиҙҙермәне. Йорт һалып сыҡҡайнылар, шунда бер үҙе көн итте, дөрөҫөрәге, төнәне, ризыҡланыуы Әмин абыйҙарҙа булды. Ауыл ҡыҙҙары уға, үҙе йәш, үҙе һөймәлекле буйҙаҡ иргә, күҙ атманы түгел, әммә береһе лә ҡарата алманы.

Шулай бер көндө, Фәриҙә Ишбирҙегә Аҡмәтеләрҙең үтенесен еткергән: һарыҡ - кәзәләребеҙ юғала башланы, участковый килеп тикшерһен, тигәндәр.

Артабанғыһын Ишбирҙе миңә үҙе һөйләне.

…Төшкә табаныраҡ, участковый Аҡмәтегә йыйына башланы. Һалҡынса яҙғы көн, күк йөҙө, томһайып, ямғыры ана яуам, бына яуам, тип тора. Ғәҙәттә яҡын-тирәгә, урман-ҡырға сыға торған мотоциклына ултырып, еңелсә сыҡты, машинаһын ҡуҙғатып торманы.

Алыҫтан уҡ күреп килә: Ҡамалы ярында ҡаҡҡан ҡаҙаҡтай, ҡымшанмай ҙа, берәү баҫып тора, ҡатын – ҡыҙ, буғай. Барып етәрәк, таныны - почтальонка Фәриҙә. Ҡыҙ мотоцикл тауышына боролоп ҡараны ла тағы ауыл яғына ҡарап ҡатты. Нимә булған?! Участковыйҙың күңеленә шом һарылды.

- Мине унда көтәләр! – Ишбирҙе килеп туҡтау менән һөрәнләне ҡыҙ. –Баҫма ишелгән…

- Иртәгә ағай – энене ойошторормон, оҙонораҡ һайғауҙар һалырға кәрәк булыр. Бөгөнгә, әйҙә, кире боролайыҡ.

Шул һүҙҙе ишетеүгә, Фәриҙә, арҡаһына рюкзагын аҫып, ике ҡулына ике төйөнсәк тотоп, ярлауҙан аҫҡа төштө лә китте. Умырылып барған тупраҡтан шылып тигеләй барып йылғаға төртөлдө.Ҡамалы был мәлдә ташҡан булып, ажғырып ята ул, тар булһа ла тәрән генә. Ә һыуы һалҡын, боҙҙан саҡ әрселгән сағы. Ишбирҙе, күп уйлап тормаҫтан, ҡыҙҙың артынан ташланды:

- Туҡта!

Фәриҙә былай ҙа ҡаушабыраҡ туҡтап ҡалғайны.Эргәһенә килеп баҫҡан участковыйға ул шундай өҙөлөп ҡараны, әйтерһең, ошо йылғаны кисеү-кисмәүгә уның яҙмышы, хатта ки ғүмере бәйләнгән.

- Был тоҡта нимәләр?

- Ризыҡ.

- Быларында?

- Почта, посылка ла бар.Төргәктә - дарыуҙар, уҙған аҙнала фельдшер өй беренсә йөрөп сыҡҡан, ай һайын шулай килә ул бында, өйөп рецептар ҡалдырған. Бер бабай диабет менән сирләй, манинил тигән таблеткаһы кисә бөткән, беләм, бөгөн уға дарыуҙы мотлаҡ алып барып еткерергә кәрәк, юғиһә…

- Бир әйберҙәреңде, үҙем алып сығам.

- Кемгә нимә тапшырырға икәнен белмәйһең бит, ағай? – Ишбирҙе ҡыҙҙың тауышында рәхмәтле, ҡыуаныслы тойғоларҙы шәйләне, уға иғтибарлап күҙ һалды: бит остары алһыуланған, яулығы башынан шылған, тулҡынлы ҡара сәстәрен яҙғы ел иркәләй… Ә ҡараштары – ҡыйыу, әммә тыйнаҡ.

- Хәҙер, уйларға ирек бир, - тине Ишбирҙе, башына ҡапылда бер фекер ҙә килмәй тороуына аптырап. Тирә- яғына ҡаранды.

- Ана, ағай, баҫма шылып төшкән, ағып китмәгән, - тине Фәриҙә, ярлау буйлап һуҙылып ятҡан һайғауҙарҙы күреп ҡалып.

- Хәҙер уларҙы һөйрәп килтерә лә, ағайың ярға терәй, йәбешеп сығыуы йәплерәк булыр, аҙаҡ өҫкә тартып алырбыҙ ҙа… - тип һөйләнеп, Ишбирҙе эшкә тотондо. Армияла, МВД мәктәбендә алған таһылдары ярап ҡалды: биленә гелән мотоциклында йөрөткән бәләкәс кенә көрәген, бау – фәләнен дә ҡыҫтырып алғайны, бәкеһе унан ҡалмай инде – кәрәктәре тейҙе. Һайғауҙы, тотонорға уңайлы булһын өсөн бысаҡ менән киртләсләп, ярҙың шыйғалаҡ мәтеһен көрәк менән баҫҡыслап, алдан үҙе үрмәләне, Фәриҙәне, ҡайышына беркеткән бауға йәбештереп, артынынан эйәртте. Хитлана торғас, менеп еттеләр.Бер-береһенә ҡарап йылмайыштылар. Ишбирҙе ҡыҙҙың йыш-йыш тын алған ыңғайына тибрәлгән ҡалҡыу түштәренә иғтибар итте, ҡабарынҡы ирендәренә ымһынып ҡуйҙы ла уртына тулған һеләгәйен сәсәй яҙып йотоп ебәрҙе, тулҡынланды: күптән татымыған ирлек теләгенең уяныуы ине был тамшаныу.

Һынмаһа ла, күңеле имгәнеп ҡалғандыр егетебеҙҙең, яратып өйләнгән ҡатынының елбәҙәклегенән, тип бошона ине толпарлылар. Һәм бына – ҡаршыһында Аҡмәтенең һары буяуына буялып, күрше ауыл кешеләре өсөн йән атып торған ҡыҙ уны гүйә тертләтеп йоҡоһонан уятты. Ошоларҙы күңел күҙем аша уҙғарҙым да Әмин абыйҙың һүҙен ҡабатлап ҡуйҙым : вәт!

Ә Ҡамалы аша халыҡ дәррәү күтәрелеп күпер һалып ташланы теге хәлдән һуң, «Фәриҙә күпере» тип йөрөтәбеҙ.

Тормош үҙенең ҡанундарын һис үҙгәртмәй, шатлыҡ менән ҡайғыны, тыуым менән үлемде сиратлаштырып тора. Ишбирҙе үҙенең Ишбикәһен тапты, тип ҡыуанып өлгөрмәне Толпарлы, ҡайғылы хәбәр ҙә араға килеп инде: Сәмиғуллин вафат булды.

…Ҡарлуғастар бала осора. Июнь башы. Ҡыҙылъяр ятыуы өҫтөндә кәйелешәләр. Алыҫтан бәләкәс кенә булып күренһәләр ҙә, осоштарынан таныйым. Улар мине ошо минутта хәсрәтле халәтемдән әҙгә генә йолоп торҙолар. Ҡайҙа икәнлегемде иҫемдән сығармаһам да, унлаған мылтыҡ көбәгенән сыҡҡан атыу тауышына тертләп киттем. Әммә был залп – ихтирам билдәһе, Толпарлының олоһо-кесеһе белгән, хөрмәт иткән, ваҡыты менән ҡурҡҡан да ҙур шәхесе менән хушлашыу ауазы.

Яугир, милиция ветераны Сәмиғуллинды бөтә ауыл оҙатты һуңғы юлға. Район комиссариаты һәм милиция бүлегенән форма кейгән кешеләр ыңғайына, хәрби оркестр ритмына баҫырға тырышып, халыҡ үҙәк урам буйлап үтте, митингыға йыйылды. Сәңгелдәктәге бәпестәрен дә күтәреп килгәндәр, берәү ҡалмағандыр өйөндә ултырып.

Әй, әттәгенәһе... Кәрәк саҡта йәшкә үҙенән өлкәнерәктәргә «атай» була алды ул заманында. Толпарлының тыныс йәшәүендә, ғәрәсәтле туҡһанынсыларҙа ла ҡот осҡос енәйәттәрҙең беҙҙе урап үтеүендә участковыйҙың хеҙмәтен баһалап та бөтөргөһөҙ. Тәртип боҙолғас ҡына сара күреп, йәғни ҡағыҙ тултырып районға оҙатыуҙа күрмәне ул бурысын, ә алдан алырға тырышты. Мәктәпкә көн ашалап килеп урар ине – кәүҙәһе күренеү ҙә иҫкәртте!

50 йыл хеҙмәт итте Сәмиғуллин Толпарлыға. Эшен шул тиклем дә яратҡан булған икән, тип уйланым да, эсемдән төҙәтеп ҡуйҙым: беҙҙе, кешеләрҙе, яратты ул!