Ҡатындар - 16

— Баланың бер ғәйебе лә юҡлығын аңламай микән ни ул Салпа? — тинем, ҡартәсәйемдең һөйләгәндәрен зиһенемдән үткәреп бөткәс.

— Аңы буталғандыр уның, ире гел башын төйөп бәргесләгән элек.

— Ә хәҙер?

— Хәҙер Салпа уның үҙен бәргесләй, ти, көйәнтә эләкһә – көйәнтә, уҡлау эләкһә, уҡлау менән.

— Әстәғәфирулла!

— Шулай тиең, ҡолоҡасым, һин дә ҡыҙ бала, алама кешенән Хоҙай үҙе аралаһын. Ҡатын-ҡыҙҙың бәхете — ирҙән ул.

— Салпа үҙе ғәйепле бит?

— Кисерер ине, ирен әйтәм, йәшкә лә олораҡ, йәмәғәте лә булған Сәғүрәгәсә. Ул йомшаҡ мөғәмәләлә булhа, ҡатын ни баҫылып, бала бағып, әүрәр ҙә китер ине. Сәғүрәhе лә, дыуамаллығына барып, үҙенә теймәҫте даулап... Кемдең мөхәббәте булмаған йәш саҡта, ә кеме ҡауышҡан тәүге һөйгәне менән? Меңгә берәү ҡауышалыр...

— Меңгә — берәү?!

– Яҙмыш ғәли йәнәптәре, ҡолоҡасым, яҙмыш...

Был һөйләшеү тағы сөгөлдөр баҫыуында һәләк булған ете апайҙы иҫемә төшөрҙө. Араларында йәш кенә ҡыҙ ҙа бар ине, бәлки, бисараҡай йәр һөйөп тә ҡарамағандыр әле. Яҙмыш! Ниңә шулай аяуһыҙ? Ни хаҡына?! Татлы тамыр өсөн көрәшеп... Риүәйәт булып ҡалған "Ете ҡыҙ"ҙың ҡаһарманлығын аңлайым да, аҡламайым да әле — үҙҙәрен ҡорбан итеүҙәре намыҫтары, сафлыҡтары хаҡына! Ә сөгөлдөрсө “ете ҡыҙ” — йәшен ҡорбаны. Юҡ, йәшенгә һылтау дөрөҫ түгел. Улар — битарафлыҡ, буш вәғәҙәләр, проценттар ҡорбаны. Хаҡ әйтте теге юлы кешеләр. Йәшен ҡайтарғыслы будка булһа, фажиғә уртаға ярылған ҡайындың ҡара яныуы менән генә сикләнер ине. Ә былай, еүеш тәндәр, тере йәндәр аша үтеп киткән шул үлемесле ток...

Америкала иң ҡурҡыныслы енәйәтселәрҙе электр ултырғысында язалайҙар, ти. Таллының "ете ҡыҙ"ының ни гонаһы бар ине һуң?! Берәй ҡасан күңелемде айҡауҙан туҡтар микән ошо хәтлем оло ҡаза, белмәйем…

Ике көн уҙғас, Гөлбикә апай менән мине ауыл Советына саҡырҙылар. Салпа Сәғүрәне тикшерәләр икән. Мин ҡартәсәйем менән барҙым, балиғ түгелһең әле, тип ул үҙе эйәрҙе.

Махсус комиссия йыйылған. Ҡатын-ҡыҙҙар ойошмаһы, мәктәп вәкилдәре һәм, әлбиттә, Сәмиғуллин.

“Нимә эшләгән?” тигән һорау юҡ, ауыл энәнән епкә белә хәлде. Нишләтергә, ниндәй сара күрергә – мәсьәлә шулай тора. Салпаның тетмәһен теттеләр генә. Төрмәгә ябырға итәләр әллә? Менәүәрә лә шунан ҡурҡты, ахырыһы, илап ебәрҙе:

– Әсәйемде ултыртмағыҙ, зинһар, өс туғаным бар өйҙә. Тик мине уға бирмәгеҙ, өләсәйемдә ҡалам.

– Эшкә эшкинә башланың бит, ҡас, ана шулай, – тип әрләшергә иткәйне Салпа, Сәмиғуллин тороп баҫҡас, ауыҙын йомдо.

– Бала Толпарлыла, өләсәһендә, йәшәһен, уҡыуы барыбер ошонда. Тағы ла бер ҡул күтәрһәң уға, әсәлек хоҡуғынан мәхрүм ителәсәкһең. Закон балаларҙы яҡлай һинең кеүек бәғерһеҙ әсәләрҙән, статья бар!

Сәмиғуллин күн папкаһын асып, ниндәйҙер ҡағыҙға текләп шуларҙы әйтте лә папкаһын шап иттереп япты, бүлмәләгеләр терт итеп ҡалды.

15

Һуңғы аралағы йән тетрәткес ваҡиғалар ауылдағы ләстит баҙарын баҫырып торған икән. Йөрәккә ҡаҙалған теге ҡырҡ шырпы һынып төшөүгә, ҡолаҡтар тағы ишетә башланы.

Ауылда бер түгел ике тыума донъяға килгән, бер нигә ҡарамай үҫеп яталар, имеш. Былтыр көҙ сөгөлдөр ташырға килгән һалдаттарҙан, ти. Бәлки, уларға япhараларҙыр? Әммә Ҡарағаш танмай, маҡтанып әйткән хатта: “Һеҙҙең кеүек ауыл хөрәсәндәренән түгел, полковниктан малай таптым!” – тигән. Унда фатирҙа майор торғанын белә ләһә халыҡ. Фәстереп ебәрә инде. Бер арала район колхоздарында эшләгән хәрбиҙәрҙе тикшереп, ҙурыраҡ званиелыһы ла килеп киткәйне, шул полковник булдымы икән ни? Шунан эләктереп ҡалды микән малайҙы Ҡарағаш?

Ошондай хәбәрҙәр, тулҡын-тулҡын булып килеп, ишектәрҙе, тәҙрәләрҙе ҡаҡты, күңелдәрҙе болартты. Ҡырҡҡа китеп барған Ҡарағашты әллә ни сурытып һөйләмәнеләр, үҙе лә йәшереп тормағас, ҡарт көнөндә бер терәк булыр балаһы, тип хатта хуплағандай иттеләр. Ә бына ҡыҙлай хур булып, итәгендә бала алып ҡайтҡанды – тикшерҙеләр генә. Түбән ос Закир ағайҙарҙың ҡыҙы икән дәһә?

“Закир Мөслөйө, әйтәм, һөмһөрө ҡойолоп йөрөнө аҙаҡҡы ваҡыттарҙа. Бына, ышан ҡыҙҙарға. Атайлы бала бит әле...” Шулай һөйләнешәләр – ҡатындар ғына түгел, ир-ат та уларҙан ҡалышмай. Минең кеүек атайһыҙ балаларға әҙәп боҙһа ла ярай, уларса? Ошондай мәғәнәһеҙ ләститтәре өсөн ауылымды яратмай китәм ҡай саҡ. Атайһыҙ бала буламы ни? Йомортҡаһы атаһыҙ булһа, ҡаҙ сепейе лә яралмай донъяға. Шуны ғына белмәйҙәрме инде? Беләләр, белә күрә яһиллашалар...

Мәүлиҙә менән мин дә ситтә ҡалманыҡ, Толпарлыла ике бала яһап киткән оятһыҙ һалдаттарҙы бөтә белгән алама һүҙҙәр менән һүктек. “Кемдәр икән ул, беҙҙекеләр түгелдерсе?” – ти Мәүлиҙә. “Беҙҙекеләр” тип теге украин менән татар егетен әйтә инде.

– Булмаҫ, арыу кешегә оҡшағайнылар?

– Олексий алама егет түгелдер, – тип йүпләп ҡуйҙы Мәүлиҙә.

– Уныһы тағы кем?

– Алеша инде, Алексей. Украинса – Олексий. Ә минең исем уларса, беләһеңме, ҡайhылай?

– Ҡайhылай?

– Олена.

Асҡан ауыҙымды яба алмай торҙом. Телем тибрәлмәгәс, бармағым менән әхирәтемдәң түшенә төртөп, күҙ ҡарашым менән һораным:“Шул Олексийға ғашиҡ булып ҡалдыңмы әллә?”

– Юҡсы, – ти. Аңлаған һорауымды. Тимәк, ысын – күҙе төшкән украинға, сәсрәмәгере Дон казагына. Фуражкаһынан бөҙрәләрен өлпөлдәтеп сығарып, “дивчина” тип йөрөй ине шул уныһы, башҡорттоҡо кеүек ҡара күҙҙәренән осҡон сәсеп. Арбаған минең әхирәткәйемде!

– Хат алышаһыңмы? – Быныһын һүҙ юҡта һүҙ булһын тип кенә әйттем инде. Эштәр шуға барып етһә, мин беренсе белер инем. Улар һуңғы көндәрҙә генә күрҙе бит бер-береһен, адрес алмашып өлгөрмәгәндәрҙер. Оҙатҡанда ситкәрәк китеп һөйләшәләр ине, шунда Олена булып ҡалғандыр был Мәүлиҙә?

Теге ҡыҙҙың бала табыуы хатта былай ғәжәпләндермәгәйне мине – күрәһеләре шулдыр, өләсәйем әйтмешләй. Ә Мәүлиҙәгә ҡат-ҡат һынамсыл ҡарап ҡуймай булдыра алманым. Минән уҙҙырған бит! Ярай инде Әсмәһе, уның йәше лә етеп бара мөхәббәт өсөн, ә был – селбәрә, мәүеш... Уф, ниңә улай кәпкәкләйем әле бына тигән мап-матур әхирәтемде? Оят булып китте: әллә көнләшәм? Миңә егеттәр ҡарамағанға ул ғәйепле түгел дәһә.

Күңелем үҙгәләнде. Ҡайҙа барайым? Бүреһуҡҡан олатай менән Һарыгүҙҙе Балбабай (теге “Зөлхизә” ҡиссаһындағы Балбабайҙың улы, улар – нәҫеле менән умартасы, ҡушаматтары ла – нәҫел ҡушаматы) умарталыҡҡа алып киткән, йәйгелеккә. Элекке урман ҡарауылсыһына шунан да әйбәт урын юҡтыр, шатландым олатай өсөн. Фариза еңгәм йәйләүҙә һыйыр һауа, Хәйрулла ағай уны һуң ғына барып ала. Гөл менән Әл нишләй икән? Уларҙы бер-береһенән айырып алып булмай, татыу үҫкән апалы-һеңлелене... Бәс, Гөлбикә апайға инәйем, бая уның ҡапҡаһынан Менәүәрәнең кереп барғанын күреп ҡалғайным. Шунда йүнәлдем.

Былай мин ауылсы ҡыҙыҡай түгелмен, киреһенсә, йортауаймын. Бөгөнгөләй үҙемде ҡайҙа ҡуйырға белмәгән саҡтарҙа ғына кемгәлер бараһым, һөйләшәһем, ә, бәлки, сер уртаҡлашаһым килеп китә. Өйҙә – игеҙәктәр бәләкәс, икәү-ара йәм таба улар; өләсәйем – бик өлкән йәштә; ҡартәсәйем үҙенә бикләнеп йөрөй әллә нимәгә; әсәйем hис эштән бушамай – әле, сөгөлдөрҙән арынып торғанда, колхоз келәттәрен ағартып йөрөй, эш хаҡына иген бирәсәктәр, ти...

Шулай икән шул: Менәүәрә Гөлбикә апай менән сөкөрҙәшеп ултыра. Хәтәр дуҫлашты улар. Әйтерһең, әсәле-ҡыҙлы булдылар. Ә Салпа ике-өс көн һайын килеп, ике ҡыҙын, малайын етәкләп алып ҡайта Таллыға, улары, апайҙарын һағынып, бәпкәләрҙәй теҙелеп килә лә етәләр Биксәнәй осона. “ Ҡайт, туҡмамайым бүтән”, – тип әйтә икән Менәүәрәгә әсәһе хәҙер.

– Ҡайтмайым, – тигән ҡыҙыҡай. – Өләсәйемә лә ярҙамсы кәрәк. Туғандарым үҫер әле, яңғыҙ түгелдәр, унда ҡартәсәйем бар… – Ныҡ биҙҙергән Салпа был баланы.

Инде өсәүләп: Гөлбикә апай, Менәүәрә, мин татыу ғына сәй эсеп ултыра инек, ҡартәсәйемдең ҡаты тауыш менән: “Сәғүрә, туҡта!” – тигәнен ишетеп, тәҙрәгә ҡапландыҡ. Салпаның ярһып килгәне күренеп тора: ҡулдарын ныҡ һелтәп, итәген елп-елп килтереп атлай. Улай ҙа туҡтаны, инәй кеше ҡушҡас.

Ҡартәсәйем уның алдына сығып, Гөлбикә апайҙың ҡапҡаһына юлын кәртәләне. Беҙҙе шулай күкрәген ҡуйып яҡларға сыҡҡан даһа ул. Ни булыр икән?

– Сәғүрә, – тине ҡартәсәйем, – һин оло һүҙен тыңлауҙан уҙғанһың, буғай, шулай ҙа әйтмәй ҡалмайым. Әйтмәһәм, гонаһ алырмын Хоҙай ҡаршыһында. Ике һорауым бар, тураһын яуап бир!

– Һорау алырға һин милиция түгел.

– Телләшмә, мин һинең әсәңдән өлкәнерәк. Яуап бир: Аҡмәте егетен яраттыңмы, әллә уйнаш ҡына иттеңме?

– Яраттым. – Сәғүрә яуап бирҙе.

– Мөхәббәт бәхетен татының, тимәк?

– Шуға ла эҫенә алманым был иргә. Ҡанһыҙ ул...

– Кемегеҙ ҡанһыҙыраҡтыр, уныһын... Ә һин беләһеңме, беҙҙең олоғара ауылда күпме ҡатын үҙенең беренсе мөхәббәте менән ҡауышҡан?

– Әллә?

– Һиңә генә ғәзизме ни ул һөйгән йәр? Яҙмышына яҙмағас, күнә ҡатындар, бауырына баҫа һағышын. Бала хаҡына йәшәй, балаһының атаhына бирә наҙын, көткән донъяһына исрафлай көсөн. Менәүәрә ғәйеплеме һинең Аҡмәте егетенә тиң булмауыңа?

– Тиң булмауыма?

– Дүрт бала тапҡан ҡатынһың, күҙеңде ас, ергә төш! Ул – ғалим, профессор, ти бит. Ете синыф белемең менән, ни күстәрерһең? Һөйөшөп кенә йәшәмәй ҙәһә ир менән ҡатын, тиң тороп һөйләшергә лә тейештәр.

– Етенсене бөтөрә алманым... – тине һүнгән тауыш менән Сәғүрә.

– Ярар, белемең дә ҡамасау булманы, ти. Ә холҡоң? Һинең һылыулығың, бөҙрәләрең күҙгә лә күренмәй салпалығың арҡаһында. Ирҙе ир иткән дә – ҡатын, хур иткән дә – ҡатын, тигәнде ишеткәнең барҙыр?

– Мин уға уҫал булмаҫ инем...

– Һөйләмә! Холоҡто үҙгәртеүе, ай-hай, ҡыйын ул.

– Теләһәң, үҙгәртеп була инде! – Сәғүрә тағы салпалана башланы.

– Ә һин теләп ҡара. Бына бөгөндән, тот та үҙгәрт! Ҡыҙҙарың киләсәктә ир ҡатыны, ҡәйнә килене, бала әсәһе булыр,– кемдән үрнәк алырҙар? Бәхетhеҙ, имеш, берәү... Ана, 17 йәшлек Таллы ҡыҙы хәҙер хатта бәхетһеҙ йәр ҙә була алмай, гүр ҡуйынында ята... Ҡартәсәйемде этеп ебәреп, килеп инерме ҡапҡанан, тиһәк, инмәне Салпа, боролоп китеп барҙы. Тәҙрәгә ҡапланып ҡарап, тыңлап тороуыбыҙҙы күрмәне лә шикелле. Әҙерәк башын эйеп барҙы ла, ҡапыл турайып, шәп итеп атлап китте.

– Телеңдән һөйөн, Рәйхана инәй, – тип ҡаршыланы беҙҙең янға ингән ҡартәсәйемде Гөлбикә апай. – Шәп әйттең тегеңә!

– Ҡатыраҡ та әйтер инем, йәлләнем. Иҫәүән, әллә ҡайҙа аҙашып ҡалған йәшлек мөхәббәте өсөн үҙ сабыйынан үс аласы. Шул тиклем дә яратҡас, иргә бармай ултырыр инең, фәрештә булып. Ә ул Аҡмәте егете тағы килеп ғишыҡ уйыны уйнап китергә лә күп һорамаҫ... Әммә бит алмаған ҡатынлыҡҡа? Үлеп яратһамы, ирҙәр аҡты-ҡараны айырмай, үҙенеке итмәйенсә туҡтамай. Әйтмәнем инде. Башы булһа, бер аңлар? Ҡартәсәйем, шулай тип һөйләнә-һөйләнә, Гөлбикә апай ҡуйған мендәргә арҡаһын терәне, күлдәк тышынан йөрәген һыйпап ҡуйҙы. Салпа hымаҡты бороп ебәреү өсөн тел көсө генә түгел, йөрәк көсө лә кәрәктер ҙәһә? Хәтеремә киртеп ҡуйҙым: был фекергә мин үҙем, үҙ аҡылым менән килдем.

Кискә табаныраҡ, өйҙө йыйыштырып, иҙәндәрҙе йыуып сығарып ҡына тороуыма, Гөл менән Әл килеп инде. “Үгеҙ йөҙөк” уйнарға сығайыҡ, тип өгөтләйҙәр. Күптән уйнаған юҡ. Сорлауыҡ та онотолдо. Хәҙер, үҫкәс, бала-саға кеүек йәшенмәк уйнағы килмәй. Ә бына “баҙар”, “үгеҙ йөҙөк” – ҡыҙыҡ. “Баҙар”ы – парлы уйын, уны йәш-елкенсәк ярата, Күрәнле ярында гелән шуны уйнаған булып, йәнәһе, егеттәр менән ҡыҙҙар ҡултыҡлашып йөрөйҙәр.

Беҙ Әнкәләр осона йыйылабыҙ. Бөгөн дә шунда барҙыҡ. Юл ыңғайы Харис, Сабир, Әшрәф эйәрҙе, Мәүлиҙә лә ҡыуып етте. Фариза еңгә эшкә китеп бара ине, уны ла көсләшеп, бер генә уйнап кит, тип күндерҙек. Силәбелә “күмер йөҙөк” тиҙәрсе быны, тине Фариза еңгә, уйынға ихлас ҡушылып. Фантик алдыҡ та йырлаттыҡ еңгәне. Беҙгә, ҡыҙҙарға, күҙ ҡыҫты ла малайҙарға ҡарап йырланы ул: “Һандуғас һайраған була, тешен ҡайраған була. Ат туғарып егә белмәй, ҡыҙҙар һайлаған була...”

Рәхәтләнеп көлдөк. Шәп тә инде Фариза еңгәм, йырлаһа, йыры килешә, һөйләһә – һүҙе. Бәхетле ҡатындар шундай була микән? Әллә кемдән ишетеп, тағы бер нисә ҡыҙыҡай, улар артынса Кәбир килеп етте. Фантикка кемеһе таҫма, кемеһе ҡулъяулыҡ биреп, йүгереп араға инеп тә ултырҙылар. Уйын ҡыҙҙы. Бәләкәс кенә ағас киҫәгенән ғибәрәт “үгеҙ йөҙөк”тө Гөл йәшереп йөрөй, Кәбир эҙләп табырға тейеш. Бөтәбеҙ ҙә устарыбыҙҙы йомоп, эҙләүсенең күҙенә кереп барабыҙ, “миндә” лә “миндә” тип йоҙроҡтарыбыҙҙы Кәбирҙең танау төбөндә өйөрөлтәбеҙ. Ҡайҙан белде, үтә күрәме әллә – килде лә минең ҡулымды тотто: “Ас усыңды!” Астым... Хәҙер инде:” Был фантикка ни сара?”– Күмәкләп хаҡ түләтәләр. “Кәбирҙе үбергә!” – тип ҡысҡырмаһындармы бер тауыштан. Алдан һүҙ ҡуйышҡандармы? Юҡтыр, мин уйындың башынан уҡ ошондамын.

– Йә, үп тә ҡуй, битенән генә... – Мәүлиҙә миңә шыбырлай. Битенән булмай, ҡайһы еренән үбергә тағы? Беҙ оҙон йыуан бүрәнәгә теҙелеп ултырып уйнайбыҙ. Мине төрткөләп торғоҙҙолар ҙа күҙҙәрен шар итеп ҡарап ултыралар: йә, үп! Нишләргә? Уйынды боҙорға ярамай, хыянат менән бер буласаҡ. Кәбир тора бағаналай ҡатып, исмаһам, ҡаршыма килеп баҫмай. Бөтә батырлығымды йыйып, янына барҙым. Ни өсөндөр ике ҡулым менән беләктәренән тотоп алдым, әйтерһең, ул ҡасып китә? Кәбирҙең тәне һиҙелер-һиҙелмәҫ кенә дерелдәй һымаҡ тойолдо. Ҡурҡа әллә? Шул уй миңә ҡыйыулыҡ өҫтәне. Үрелеп битенән үптем дә ҡуйҙым. Камил менән Камила туғандарымды үпкәндәге кеүек, “суп” иткән тауыш сыҡты. Әллә тын да алмай күҙәткәндәр, шул тиклем дә асыҡ ишетелмәҫ ине...

Урыныма барып ултырҙым, өнмө был, төшмө, тип. Бындай хаҡты бер ҡасан да ҡуйғандары юҡ ине әле бер фантикка ла. Әтәс булып ҡысҡырабыҙ, һыңар аяҡта баҫып торабыҙ, йырлайбыҙ, бейейбеҙ, ә былай... Беләм, хәҙер китәсәк, бөтәһен дә сиратлап үбештереп сығасаҡтар. Тик мин – беренсе. Етмәһә – Кәбир менән!

Иртәгә тағы йыйылырға һүҙ ҡуйышып, таралыштыҡ. Тәмен тойҙоҡ уйындың?

Ҡайтып еткәс, Мәүлиҙә әйтмәй булдыра алманы:

– Үптең тәки Кәбирҙе, ҡыҙый?

– Һин уйлап сығарҙыңмы, Олена – дивчина? – тинем дә, үсегеп, йүгерҙем өй яғына. Үҙемә тейһәләр, мин яуапһыҙ ҡалмайым...

– Иртәгә сыҡ, Нурия, сөгөлдөр башланғансы уйнап ҡалайыҡ!

Мәүлиҙә шулай тип һөрәнләне. Тауышы көр сыҡты, мин уны үпкәләттемдер тиһәм, әлләһөйөнгән генә? Эйе шул, оҙаҡламай – тағы сөгөлдөргә, унда эштең иң ҡатыhы көтә: татлы тамырҙарҙы ҡаҙып сығарыу, таҙартып, тейәп дәүләткә оҙатыу.

Быйыл килер микән hалдаттар?

16

Ошо осор яңғыҙлыҡ ярата башланым. Яңы өйҙә үҙемә тәғәйен эште үтәйем дә өләсәйемдең иҫке өйөнә кереп ултырам – ҡышын шунда быҙау ҡуябыҙ, оло hике аҫтына кәзә, һарыҡ бәрәстәрен бикләйбеҙ. Көнөнә бер яҡһаҡ мейесен – етә, бәләкәстәр йылыла ирәйеп үҫә. Беҙҙең дә йән тыныс, юғиһә, сатлама һыуыҡта бәрәстәр аҙбарҙа туңып үлгәне лә булды элегерәк. Яҙ килгәс, иҫке өйҙөң иҙәнен, һике аҫтын көл менән ҡырып таҙартып,тотош йыуып алабыҙ ҙа үҙебеҙ ҙә инеп ял иткеләп сығабыҙ. Ғөмүмән, көн йылыныу менән беҙ өс өй йыуабыҙ ул, өмә итеп. Өмә тигәс тә, шул Гөлбикә апай инде өмәсебеҙ, Фариза еңгәм ҡай саҡ булыша. Тәүҙә әле йәшәп ятҡан Яңы өйҙө, шунан баяғы иҫкеһен, иң аҙаҡтан етемһерәп ҡалған Атай йортон барып йыуабыҙ. Унда инер алдынан ҡартәсәйем ҡаты итеп тамаҡ ҡыра, тупhала уҡ доға уҡый. Йоҙаҡты асҡас, Өй эйәһенә һүҙ ҡуша башта: “Ғәфү ит, ташлап китте, тип асыуланма. Донъямды әйбәт көткәнһең, бур баҫмаған, ен эйәләмәгән, иншалла, рәхмәт һиңә...”

Ә мин иң тәүҙә ап-аҡ һөйән өрлөккә ҡарайым – барыбер ғүмергә атайым төҫө булып ҡалды ул.

Беренсе сиратта түшәм йыуыла, хәҙер буйым етә, йүкә йыуғысты ҡайнар һыуҙа кер һабыны менән күпертеп алып, өрлөктө ышҡыйым, сайҡағас, ҡулым менән һыйпап ҡуям. “Бүренең бүреһе, эттең эте үҙ юҫығына ҡайта...” тигән уй килә башыма. Әммә иламайым. Сөнки үҙемде һынағанмын, бер илай башлаһам, туҡтай алмайым, йылғам йырыла (әсәйем шулай ти).

Ҡартәсәйем йәл: уғата hағышланып китә был өйҙө йыуғанда. Күпме ғүмере ошонда уҙған даһа. Һатыбал олатайым ҡаҡҡан анау ҡара тимерҙән бөгөлгән боронғо ишек тотҡаһын. Түшәм таҡтаһындағы анау йыуан сөйҙә атайымдың, Шәрифә апайымдың сәңгелдәге эленеп торған... Шулай Зөлхизә өләсәйемдең иҫке өйөндә төрлө уйға сумып ултырҙым да Толпарсыҡҡанға һыу инергә барырға булып киттем. Яңы өйгә инеп ҡарсыҡтарыма күҙ-ҡолаҡ һалдым: өлкәне йөн тетеп, йәшерәге иләгән йөндө сиратып мәш киләләр. Минең әлегә кәрәгем юҡтыр, булһа, ҡартәсәйем күптән тәҙрә сиртер ине. Гелән шулай итә, мин уны иҫке өйҙән дә, баҡсанан да тиҙүк ишетәм дә йүгерә hалып килеп етәм. Күлгә үҙем генә йүгерҙем. Әйтәм дәһә, әллә нимәгә яңғыҙлыҡ көҫәйем. Етә килә, Толпарсыҡҡанда кемдер суптырлағанын шәйләнем. Тиҙ генә муйыллыҡ яғына ҡайырылдым, унан күлде күрәһең, ә үҙең күренмәйһең.

Ярабби! Күлдең ҡап уртаһынан ярға табан дүңгәләк-дүңгәләк тулҡындар таралды ла, бейеккә-бейеккә һыу фонтаны күтәрелде. Ҡояш нурына мансылып, һәр тамсы һыу, йөҙ ҡырлы аҫылташ кеүек, йәйғор төҫтәр балҡытты. Һәм шул сихри матурлыҡ эсенән ат башы күренде. “Толпар! Толпар сыға!” – тип һөрән һалғанымды белмәй ҙә ҡалдым. Тап шул мәлдә толпарҙың тотош кәүҙәһе hәм уның йылтыр шыма hыртында ултырған әкиәт батырының (Һәүбәнме?) һыны пәйҙә булды. Таныш таһа был батыр миңә: сандыр буй, төҙ арҡа, текә ҡаҡса яурындар – Кәбир?! Тап үҙе. Исламетдин ағайҙың Турайғырын йөҙҙөрә. Элек булһа, муйыллыҡтан йүгереп сығып, өндәшер инем мотлаҡ, был юлы оялдымсы– кемдән, Кәбирҙәнме? Бынағайыш...

Ул үҙе мине күреп ҡалған икән, осҡор күҙ. “Әйҙә төш, һыу йылы, – ти, – хәҙер Турайғырҙы ярға алып сығам да...”

Мин күп нәмәнән баш тарта аламдыр, моғайын, әммә Толпарсыҡҡанға килеп тә һыу инмәй ҡайтыу – быныһына көс етмәй.

Кәбир атын ярға сығарып йөрөгәнсе ҡойона һалып сығайым тиhәм, юҡ, өлгөрмәнем – һыуҙа донъямды онотам шул. Салҡан ятып йөҙәм күлдә, ул мине үҙенең ҡосағында һаҡ ҡына бәүелтә. Ә күктәге ҡояшҡа тура ҡарарлыҡ түгел, керпек аша ғына, күҙемде кәртәләп бағам. Шөһрәтле Күккә, илаһи Ҡояшҡа мин, Ер балаһы, рәхмәтле кеселеклелек менән, үҙемдең ябай бер әҙәми, тәбиғәттең бер күҙәнәге генә икәнемде аңлап табынам шул минутта. Ә эсемдәге тыумыштан хасил кесе йыһан, күңел-зиһенемдә киңәйә барған Оло йыһан?! Кесе йыһанымда мин, Аллаһ бирһә, үҙемә Ерҙә алмашҡа ҡалыр тоҡомомдо бар итермен, ҡаным менән һуғарып, хәтеремдәге бөтә мәғлүмәтте инселәрмен дәһә? Ә үҙемде Йыһан игеҙәге һымаҡ тойоуым, аҡыл һәм хыял сәме – Хоҙай үҙе биргән миңә был сифаттарҙы (тик миңә – әҙәм балаһына), тимәк, Оло йыһан менән кендек берлеге лә – ысын?! Ҡартәсәйем уҡыған дини китаптар ҙа томаналыҡ ҡалдығы түгелдер, сөнки уның тәфсирҙәре, уның өгөт-нәсихәттәре арҡаһында ла тыуа минең йәш башымда ошондай фекерҙәр...

Фани донъяла икәнемде иҫкә төшөрөп, Кәбир ярҙың иң текә урынынан күлгә һикерҙе. Тәрәнгә-тәрәнгә сумды ла баяғылай, нурға мансылып, ҡабат үргә атылды. Һикергәндә ҡулдарын ҡаушырып, аяҡтарын бергә ҡуйып, күл йөҙөн сирыштырмай ғына “суп” итеп төшөп китте ул төпкә. Һыуҙа балыҡтай йөҙә. Туҡта, ниндәй айҙа тыуған әле ул? Юҡ, “балыҡ” түгел. Августа уның тыуған көнө. “Арыҫлан?” Йондоҙнамә буйынса... тиҙ генә эстән барлап сыҡтым: көс, дәрт, ихтыяр, тоғролоҡ хас уға. Аҙаҡ, егет ҡорона кергәстер? Әле ни ул малай һымаҡ малай инде.

Шул саҡ Фариза еңгәм биргән китаптан уҡып белгән Һәүбән менән Нәркәс иҫкә төштө. Толпарсыҡҡандың иҫ киткес күл булыуы, тирә-яҡтағы гүзәллек тәьҫирендәлер, моғайын, Кәбир миңә Һәүбән һымаҡ күренде. Бына ул, һыу сәсрәтмәй генә, ҡул-аяҡтарын балыҡ йөҙгөсөләй итеп ишеп, эргәмә яҡынлаша. Мин, – гүйә, Нәркәс. Һәүбән, күрәhең, һыуҙа һүтелгән толомдарым менән шаярмаҡ булды, сәстәремдән ипләп кенә тартты ла: “Һаумы, Һыу инәһе, мин һинең тарағыңды таптым!” – тип битемә абаға япрағын ҡапланы. Мин үҙемде Нәркәскә тиңләһәм, имәнес Һыу инәһемен, имеш? Ул да Һәүбән булмаһын!

– Кит, шүрәле, ҡотто алдың! – тинем дә ярға йөҙөп киттем...

Әммә ҡайтҡас ни күреремде алдан белгән булһам, мин Толпарсыҡҡанда мәңгегә Һыу инәһе булып ҡалырға ла риза булыр инем!

Камила менән Камил, тыштан үрелеп, иҫке өйҙөң тәпәш тәҙрәһенән эскә ҡарап торалар. Ҡайтҡандар икән, Фариза еңгә уларҙы йәйләүгә эйәртеп алып киткәйне.Мин дә, шым ғына барып, быларҙың баш осонан өй эсенә күҙ һалдым. Ҡәҙимге өй, бер ҡыҙыҡ та юҡ: таҡта менән бүленгән түр яҡтың ишеге яртылаш асыҡ, ә унда – абау! Шүрәле, ти торғас, әллә ул өйөбөҙгә эйәләгән? Ишектән стена буйындағы һикенең бер өлөшө, урта тирәһе, күренә. Барсалы юрған өҫтөндә йыуан, тотош йөн ҡаплаған ҡул ята. Һыңар ҡул. Йымырлап арҡамдан һыуыҡ тир ағып китте. Күҙ ҡырыйым менән күрәм: өләсәйем менән ҡартәсәйем ҡайҙандыр ҡайтып киләләр. Гөлшәhүрә инәйгә барып әйләнгәндәрҙер, күп булhа, Гөлгәүhәр апай ҡунаҡҡа ҡайтҡан, тиҙәр ине.

Тәҙрәнән айырылырға итәм, юҡ, ҡуҙғала алмайым, әйтерһең, аяғым ергә ҡуша йәбешкән. Ул арала ҡарсыҡтар ҙа йәнәш тәҙрәгә килеп ҡапланды... Шып-шым торабыҙ шулай, бишәүләшеп.

Тора-бара башымда бер фекер остоғо ҡыймырланы: был ҡул таныш һымаҡ? Эсем әҙерәк йылынды был уйҙан, юғиһә Харис һөйләгәндәрҙе хәтерләп ҡотом алынғайны. Сорлауыҡ уйнағанда ул Ғәҙилә инәйҙең мунсаһына йәшенгән дә ләүкә аҫтында йөнлө, туғыҙ бармаҡлы ҡул ҡыймырлап ятҡанын күргән. Ҡурҡмайынса бармағын һанаған? Гелән шундай, юрамал, ҡот осорғос әкәмәт һөйләй ҙә йөрөй ул. Мин, әллә шул мунсалағы ҡул беҙҙең иҫке өйгә килеп ятҡанмы, тип торам? Бармағы бының бишәү...

– Ләғәнәт! – Ҡартәсәйем ҡапыл шулай тине лә игеҙәктәрҙе етәкләп алды. Миңә өләсәйемде өйгә индерергә ҡушып ымланы. Ошондай саҡта кемдеңдер ихтыярына тиҙ буйһонаһың, өләсәйемде тәҙрә эргәһенән ала һалып киттем. Ул да, Камил менән Камила һымаҡ, һис ни аңламай, мөлдөрәп миңә ҡарай. Әйтерһең, мин нимәлер беләм.

Бәс, иҫемә төштө: был бит Аҡназар ағайҙың ҡулы! Кәнсәләр йыйыштыра барғанда гел күрә инем ул йөнлө ҡулды – таныш шул... Нишләп ята икән рәйес беҙҙең өйҙә? Сирләп киткәнме? Әллә үлгәнме?! Өләсәйемде ярты юлда ҡалдырҙым да солан ишеген барып тарттым. Эстән бикле?! Уңарсы әсәйемдең ҡупшыға кейә торған зәңгәр брезент туфлийы, ирҙәр ботинкаһы күҙемә салынды. Фәhем бирмәгәйнем тәүҙә, эстә, ишек башында, әсәйемдең ҡыҙыл борсаҡ төшкән аҡ штапель күлдәге лә тора ине ләhә? Башымда, мейемдең ҡап уртаһында, электр лампочкаһы шартланы, быялалары тотош күҙәнәктәремә сәнселде, гүйә. Оҙаҡ баҫып торҙом кеүек тойолдо миңә дөм-ҡараңғылыҡ эсендә.

Ниһайәт, күҙ алдым яҡтырҙы. Иҫемә килдем: өләсәкәй күтәрмәлә мине көтөп ултыра ( тимәк, әллә ни күп тә ваҡыт үтмәгән теге шартлауға?), уны ипләп кенә етәкләп Яңы өйгә индерҙем, hикегә ыңғайлатып, яҫтығына башын терәттем – серем итеп алыр. Игеҙәктәр уңарсы ниндәйҙер уйынға мауыҡҡан.

Ҡартәсәйем, һиҙәм, урттарын сәйнәп, ут йотоп йөрөй. Атайым һуңғы тапҡыр, бөтөнләйгә тип, киткәндә, шулай иткәйне: өс көн ҡан төкөрҙө, үҙем шаһит.

Ә мин хәҙер килеп ап-асыҡ итеп аңлаған хәлде уйымдан ҡыуып сығарырға, аңламамыш булырға серәшәм. Сытырҙатып күҙҙәремде йомам, сәбәләнеп ҡулдарымды һелкеп-һелкеп алам, толомдарымды сәс төптәрем ауыртҡансы тартам – юҡ шул, күрҙем шул, аңланым шул! Ҡараһам, ҡартәсәйем ҙур шәлен иҙәнгә йәйеп һалған да үҙенең әйберҙәрен төрлө урындан: сөйҙән, урҙанан, һандыҡтан алып, шунда ырғыта башланы. Әллә беҙҙән китергә йыйына? Ҡаршы төшһәм дә, тыңламаясаҡ, уны үҙ ниәтенән сигендерер әмәл юҡ, беләм. Ә миңә нишләргә? Ҡайҙа сығып ҡасырға?

Тиҙ үк төйнәне монаятын ҡартәсәйем. Башындағы яулығын сисеп, дүрт мөйөшөнән дә тотоп һелкеп, эйәк аҫтынан шаҡарып төйөнләп бәйләп яңынан ябынды ла, йөгөн йөкмәп, ишеккә табан атланы. “Хуш” та тимәне, ҡайырылып та ҡараманы... Мин иҙән уртаһында һерәйеп баҫып ҡалдым. Шарт итеп ябылған ишек тауышына тертләгән игеҙәктәр уйынынан айырылып, өләсәйем сеременән айнып, – өс пар күҙ миңә төбәлде.

Үҙ ғүмеремдә тәүге тапҡыр таянысым юҡ ине минең. Киреһенсә, өс нарасый килеп миңә һыйынды. Ә мин ҡартәсәйемдең ҡатҡыл иңдәренә, әсәйемдең мамыҡ түшенә, Бүреһуҡҡан олатайҙың тарамышлы йылы ҡулдарына башымды терәр инем бығаса – ҡайҙа улар?!

– Ләғәнәт! – шулай тип ҡысҡырҙым да тышҡа атылып сыҡтым. – Ҡартәсәйем белеп әйткән, һиҙеп йөрөгән. Ләғәнәт!

Ҡысҡырған ыңғайға, күтәрмәнән үк, шунда ятҡан утын ағасын иҫке өйҙөң тәҙрәһенә быраҡтырҙым. Шалтырап быяла ҡойолған тауышҡа, аңыма килеп, туҡтап ҡалдым. Күҙ алдарым томаланып, тупһаға ултырҙым. Шул саҡ иҫке өйҙөң ишеге асылды, унан ап-аҡ яулыҡ сөйгән баш һонолдо. Гөлбикә апай?! Бына ул, минең яҡҡа ҡарамаҫҡа тырышып, йәһәт кенә теге зәңгәр сепрәк туфлиҙарҙы кейҙе лә йүгерә-атлай урамға сығып китте. Уның артынса ишек тағы асылды, тотҡала теге йөнлө ҡул күренде...

Аҡназар ағайҙан алда ҡапҡанан сығып йүгерҙем, ҡартәсәйемә еткерәйем был хәлде, тип. Ахмалға төшөп барып керҙем уның янына. Иҙән уртаһында, сисеп тә ҡарамаған баяғы төйөнсөгө өҫтөндә суҡайып ултыра. Өнһөҙ-тынһыҙ. Илағандыр, ахрыһы, күлдәгенең түше еүешләнгән. – Барыбер ләғәнәт ул Аҡназар, – тине ҡартәсәйем, мин һөйләгәндәрҙе тыңлап бөткәс. Үҙе еңел һулап ҡуйғандай итте. – Гөлбикә...Килен менән бер иштән туфли алғайнылар, бер иштән күлдәк тектергәйнеләр шул... Күҙе алданған инде ләғәнәттең, ә бит барыбер боролоп китмәгән, тейгән шул бер ҡатлы ярты диуанаға ла. Уныhы ла, бер үҙенә бер өй була тороп, тота ла беҙгә йылыша...

Ысын, Гөлбикә апай йыш ҡына ҡул эше тотоп инеп ултырғылай иҫке өйөбөҙгә, әсәйем менән дә шунда иркенләп серләшәләр. Икеhе лә яңғыҙ бит, ике ҡанат – бер ҡойроҡ, йәғни.

– Әйҙә, ҡайта һалайыҡ, тегендә өс сабый, өләсәйем менән игеҙәктәрҙе әйтәм, аптырап ҡалғайны, – тип ҡартәсәйемде ултырған еренән тартып торғоҙҙом.

– Юҡ, ҡолоҡасым, кире бармайым. Ошонда, үҙ нигеҙемдә үләм... – Шулай тине лә йүнәтеп ҡуйҙы ҡартәсәйем: – Үҙемә тейәр ризыҡты ейеп бөткәс уныhы. Килендең дә йәшлеге зая үтә, мин юлын бикләп ятҡас, мүкләнгән таш ише...

Мүкләнгән таш? Был хаҡта мин уйланмай ҡалмам, әммә хәҙер үк түгел, ә ҡасан да берәй ваҡытта. Әле минең йөрәгемә килеп ҡаҙалған ҡаҙаҡ – үлем төшөнсәhе. Унан ҡотолоу юҡ. Өләсәйем, ҡартәсәйем, Бүреһуҡҡан олатай – тоғро өс тағаным, улар ошо тәҡдиргә ныҡ яҡын торалар бит?!

Үҙем дә hиҙмәҫтән, ҡартәсәйемдең ҡаштарына күҙ hалып алдым: уның, үлем шәрифтәре ике ҡаш араhында ғына, тигәне сабый саҡтан аңға hеңеп ҡалған даhа. Был сәйер hүҙҙең мәғәнәhен тәрәндән аңлайым хәҙер. Мәңгелеккә тыумай әҙәм балаhы, фани донъяла ул баҡыйлыҡ алдынан hынау үтә, ғүмер ҡылы өҙөлөр мәлен бер кем алдан белмәй, әммә әжәлдең эргәлә генә (ике ҡаш араhы, ана, нисек яҡын) йөрөүен белеү фарыз – хаҡ ғәмәлдә йәшәү, яуап көнө мотлаҡ килерен иҫтә тотоу өсөндөр?..

– Нурия, бер көйәнтә ҡойо һыуы килтереп бирһәңсе, ҡолоҡасым. – Ҡартәсәйем, шөкөр, баяғы тетрәнеүенән мандып килә икән, донъяһын ҡайғырта башланы. – Хәҙер һиңә имгәк булабыҙ инде, мин дә, теге өйҙәге өсәү ҙә...

Бөгөнгө көн минең хәсиәтемде ҡапыл hәм ҡырҡа, уғата ҡырҡа үҙгәртте. Айырым асыҡ тойҙом быны. Бишектәге бала бишкә төрләнә, ти, – был нисәнсегә төрләнеүем?! Һәр хәлдә, биштән артты булыр...

Биксәнәй юлында, hыуҙан ҡайтышлай, хат ташыусы Зөмәрә апай осраны. Икеләнеберәк торғандай итте лә өндәште ахырҙа:

– Мына бер мәҙәк хат килгәйне, кемгә бирергә лә белмәй йөрөйөм. Адресы ауылдыҡы, ә кемгә – баш ҡатты. “Оленаға йәки Нурияға” тиелгән – Оленаhы юҡ инде беҙҙә, Нурияhы hинме әллә?

– Мин, миңә ул, – тип хатты тарта hалып алдым.

– Бәс, мына hиңә бер ҡыҙыҡ... – Зөмәрә апай аптырап баҫып ҡалды, ә мин, биҙрәләремде тамсы ла сайпылдырмай, ары юрғаланым. Шулай, осаны бер көйгә генә бәүелдереп, йүгерә-атлай юрғаларға Мәүлиҙә менән мине Гөлбикә апай өйрәткәйне. Мәүлиҙә, hы...Олена бит ул, ана лаhа теге Олексий ул дивчинаға хат яҙған. Фамилиябыҙҙы белмәгәс, ярай, башы еткән минең исемде өҫтәп ебәрергә конверт тышына. Ҡапыл битемә, хатта ки керпегемә, бер күбәләк килеп ҡундысы. Туҡтап, ипләп кенә тотоп алып, усыма hалып ҡараным: имгәнмәгән кеүек. Дүрт ҡанатында ла тауис ҡойроғондағылай биҙәк бар – дүрт күҙ, гүйә. Тауискүҙ тигән күбәләк тәhә был! Һирәк осрай ул, шатлыҡҡа булhын... “Бигерәк матурhың үҙең, дүртәүҙер hинең күҙең... өф-өф,ос-ос!”– тигәйнем, тауискүҙ ҡанаттарын яҙып осоп китте...

Ә мин юлымды дауам иттем. Ҡартәсәйемдең тыҡрығына боролғайным, ҡаршыма тағы Зөмәрә апай килеп сыҡты. Уны күргәс, теге хатты кеҫәмдән алып, ҡуйыныма тығып ҡуйҙым.

– Ҡурҡма, кире алмайым,– тине хат ташыусы,– былай ҙа ҡулыңа бирәм тип ике көн сумкамда йөрөттөм, осрамайhың да ҡуяhың үҙең. Әтеү ни, анау Закир Мөслөйөнә биргәйнем ҡыҙына тигән хатты, күҙ алдында йыртты ла ырғытты. Өс хат килде, өсөhөн дә ҡыҙына тоттора алманым, әсәhе әллә ҡайҙан күреп ҡала ла ҡаршыға уҡ сыға, ҡапҡа тышына уҡ... Өс хатты ла йыртып ташланы. Хәҙер ултыра ҡыҙы, исем күтәреп. Яҙмай бит бүтән теге hалдаты ла, суҡынмыш.

– Табам мин ул суҡынмышты, Алешанан hорап алам адресын,– тип әйттем дә ҡуйҙым. Шунан телемде ныҡ итеп тешләнем дә, апай ауыҙын асып hораштыра башлағансы, ҡыҙыу итеп юрғалап китеп тә барҙым.