Ҡатындар - 11

– Шаяртыуға һапламағыҙ әле, мин бит бер ауыҙ урыҫса белмәйем. Командир, исемең кем, тип һораһа ла, әйтә алмай торормон инде... Әлеге Шырмый Иҡсан егеттәргә күҙ ҡыҫып алған да (юҡҡа таҡмағандар ҡушаматын!) әйтә ҡуйған:

– Нимәһе бар уның, һинең исемең урыҫса Комбат була. Уңарсы Мәмбәттең сираты еткән теге бүлмәгә инергә. Хәрби кителдәге абзый, ысынлап та, башта исемен һораған.

– Комбат буламын, – тигән Мәмбәт, йылмайып.

– Ҡасандан бирле Комбат, – ти икән хәрби, был егет минән көлә, тип уйлап, ҡаты ғына тауыш менән.

– Тыуғандан бирле Комбат, ана, егеттәр белә, бер ауылданбыҙ. – Мәмбәт ни, үҙенсә, дөрөҫөн һөйләп тора...

Ҡыҫҡаһы, Мәмбәт комиссиянан ғүмерлеккә Комбат булып ҡайтып ингән Толпарлыға. Шуғалыр инде ҡара эшкә йоғонмай, хужаларҙың әмерен халыҡҡа таратып ҡына йөрөй?

Был юлы Комбат ағай әсәйемде иртәгә клуб бинаhында буласаҡ колхоз йыйылышына саҡырып китте: сөгөлдөр баҫыуҙарын икеләтә арттыралар икән, hүҙ шул хаҡта барасаҡ, ти. Әсәйемде, Рабиға апайҙы ла кирбестән алып, сөгөлдөргә төшөрәсәктәрен былай ҙа белә инек – бригадир алдан әйтеп ҡуйғайны.

– Унда бик ҡаты, тиҙәр эште, ныҡ зарлана бисәләр, – тип ҡуйҙы ҡартәсәйем.

– Кирбес һуғыуҙан да былайыраҡ, тиме?– Һүҙ ҡыҫтырмай ҡалманым. Бәй, хаҡым бар, минһеҙ эш бармаясаҡ ул сөгөлдөр баҫыуында ла. Тыйнаҡ булырға апаруҡ өйрәндем, әлбиттә, әммә телhеҙ түгелмен дәhә.

Мәктәптә уҡыу бөтөр-бөтмәҫтән, тиҙ-тиҙ генә темаларҙы үткәреп, контроль эштәр эшләтеп, отметка сығарҙылар ҙа өлкәнерәк синыф уҡыусыларын, уҡытыусыларҙы, ата-әсәләрҙе – һәммәһен колхоз эшенә ектеләр, сөнки беҙҙең илебеҙгә Американы ҡыуып етергә, уҙып китергә кәрәк ине ул осорҙа .

Төрлө сезонлы эштә йөрөгәндәрҙе, балам күмәк, тип һылтаулап өйҙә ятҡандарҙы, иренә арҡаланған түрә ҡатындарын – тотош һепереп сығарҙылар сөгөлдөргә. Һәр кемгә пайҙар бүлеп бирелде. Ҡулынан килерҙәйҙәр, ишле ғаиләләр күберәк майҙан алырға тырышты, сөнки үҙең үҫтергәнде үҙең тапшыраһың, күҙҙән тейәп оҙатаһың сөгөлдөр ҡабул итеү пунктына һәм тейәр әжерен дә алаһың. Тотош бергә эшләгәндә егәрлеһе лә, ялҡауы ла, эш ҡалдырғандары ла бер иш хеҙмәт хаҡы алған, шуның арҡаһында ысвикла бисәләре әсе итеп телләшеү, хатта сәс йолҡоп талашыуға тиклем барып еткеләгән. Ә дәүләт хәҙер эшкә арыу ғына түләй башлаған, ҡулаҡса бик эләкмәһә лә, иген бирәләр, тоҡлап шәкәре лә эләгә.

Тәүге көндө үк баҫыуға әсәйем мине эйәртеп барҙы. «Пай бүләсәктәр, юллап һанап, остан-осҡа йүгерергә харап йәтеш булырһың, йәме, Нурия, етеҙ бит һин,”– тип юхаланы. Әсәйемдән йомшаҡ һүҙҙе һирәк ишетәм, хәйер, өләсәйем менән ҡартәсәйем наҙы булғас, быға бик мохтаж да түгелмен. “Берегеҙ – Ҡояш, берегеҙ – Ай”,– тип кенә торам үҙем дә ҡарсыҡтарға, әтеү улар мине көнләшеп тә ҡуялар үҙ-ара.

– Ике кешелек норма алһаң була инде һиңә, Гәүһәр апай, – тине пай өләшкәндә бригадир, былтыр армиянан ҡайтҡан үрге ос Искәндәр ағай, – ярҙамсың үҫкән дәһә. – Мине лә иғтибарhыҙ ҡалдырманы, hорашҡан булды:– Көҙгә унынсыға бараhың,шикелле?

– Ал, әсәй, ал! – Ирәйеп китеп, күндерҙем әсәйемде 18 юл сөгөлдөр алырға.

Иртәгәһенә таң менән, тәпке күтәреп, үҫентеләрҙе һирәкләргә барҙыҡ. Кисә улай уҡ түгел ине һымаҡ – бөгөн сөгөлдөрҙөң үҙе күренмәй ҙә, төн сыҡҡансы сүп үләне баҫҡан баҫыуҙы. Рәт аралары – торғаны йәшел келәм инде. Әсәйем, ҡартәсәйемә оҡшатып, бөйөрөнә таянып ҡарап торҙо ла шулай хәл итте: “Нурия, һин рәт араларын тәпкелә, ә мин сөгөлдөр буйын ҡул менән утайым. Юғиһә, саҡ тамыр ебәргән үҫентеләрҙе лә сапҡылап бөтөрөрбөҙ”.

Төшкөлөккә ял итергә туҡтаныҡ, күрәбеҙ: бәғзе ҡатындар ҡырым сиреүе кеүек күмәк бала-сағаһына тәпке тоттороп, пайҙарының бер өлөшөн ҡара ергә ҡалдырған, сөгөлдөр үҫентеләре унда-бында ғына күренгеләй. Хәҙер, баҫыу осона сығып, үҙҙәре лә аптырағандай ҡарап торалар.

– Сусҡа һөрөп сыҡтымы әллә был ерҙе томшоғо менән? – тип ҡысҡырынды Искәндәр ағай ҙа, ат өҫтөндә сыҙамай, тегеләй-былай сабып. – Ана, күрегеҙ, нисек эшләргә кәрәк, понимаете ли? – Ул сыбыртҡы һабы менән беҙҙең яҡҡа төртөп күрһәтте.

Әсәйем сөгөлдөр үҫентеләрен тигеҙ итеп аралап, сүбен йолҡоп, рәт араһына ырғытып барған. Еп менән теҙеп ҡуйылғанмы ни беҙҙең рәттәр, әллә ҡайҙан ярылып ята! Абау, ошо ҡара эштән дә ләззәт табып була икән, күңелгә рәхәт булып китте.

– Биш-алты көндә һирәкләп бөтөрөргә, понимаете ли, аҙаҡ бесполезно, к черту буласаҡ бөксәнләп йөрөүегеҙ! – Ғәҙәтенсә, армияла өйрәнеп ҡайтҡан урыҫ һүҙҙәрен рәхәтләнеп ҡушып, баҫыу яңғыратып ҡысҡырҙы ла бригадир ары сапты – кукуруз баҫыуына. Унда ла эштәр хөрт икән, кукуруз яй күтәрелә, гөл һымаҡ итеп үҫтерергә тырышып ҡараһалар ҙа, көҙгә саҡ тумала башлай сәкәне. Сабып, силосҡа һалырға мәжбүр булалар...

Өйгә эңер төшкәс кенә, аяҡты саҡ һөйрәп ҡайтып керҙек. Әлдә ҡартәсәйем мунса яғып ҡуйған, шул ҡотҡарҙы, әтеү билдәр ҡатҡайны. Ә ҡулдар?! Сүп үләндәре уларҙы әҙәм ҡарағыhыҙ итә: hөтлөгән үләненең ыуыҙ ғына көйө лә hуты яман, бармаҡтарҙы имәнес һары-йәшел төҫкә буяй,билсәне энә кеүек сәнсеп, усты тишеп бөтөрә, кесерткәндең яуызлығын һөйләп тә тораhы түгел...

Йыуынып ултырғанда, әсәйем әйтә: “ Искәндәр ҡуша ла ул, биш-алты көн, тип, ә нисек? Әле көн буйына ике юл сыҡтыҡ остан-осҡа, аяуһыҙ оҙон... Ә шул ваҡытта өлгөрмәһәк, билсән билгә етәсәк, йылан һымаҡ сағасаҡ. Әле, ер яҙғы дымын тотоп торғанда, үҫентеләр, тамыры ҡуҙғалһа ла, бирешмәй, сүп үләне, өҫтән ҡояш ҡыҙҙырғас, тәпке сапҡандан һуң кире терелә алмай. Искәндәр дөрөҫ дыулай…”

Шуларҙы ҡартәсәйемдең дә ҡолағына тиштем.

– Килен, мин дә әҙерәк барып ҡыймырлайым әле шунда, – тине ул иртәнсәк, төйөнсөгөн әҙерләп тә ҡуйған үҙе.

– Кит, әҙәм аптырар, былай ҙа, Гәүһәрҙең бөтә эшен өйөндә ике ҡарсыҡ бөтөрә, тип артымдан һөйләп ҡалалар.

– Дөрөҫ түгелме ни, бәс? Ҡул ҡаушырып ултырмайбыҙ ҙаһа. Игеҙәктәрҙән кисә түтәлдәргә һыу һиптерҙем әле, ҡара һуған сыҡмай ята... Һәр кемгә эш табыла.

Әсәйем һүҙҙе оҙайтманы, ҡәйнәһе менән бәхәсләшеү файҙаһыҙ икәнен белә.

Ҡартәсәйем беҙҙең пайҙың баш-башындағы сүп үләнен сапҡылап сыҡты. Унда үҫентеләр юҡ, ә барыбер тәпкеләргә кәрәк, юғиһә, тиҙ үк яу булып күтәреләсәк алабута менән кесерткән – унда тотош шул ике үлән үҫкән. Былай булғас, минең бурыс апаруҡ еңеләйҙе, шуларҙы сапҡылап әллә күпме ваҡытымды сарыф итер инем. Ере лә ҡаты баҫыу осоноң – көс кәрәк, тәпкене батыра һелтәргә.

Әсәйем бер буйҙы һирәкләп бөтөргәнсе, мин ике рәт араhының осона сыға яҙҙым. Уңарсы ҡартәсәйем тағанға элеп суйын сәйнүктә сәй ҡайнатҡан, ҡапҡылап алырға саҡырҙы. Төшкө ашҡа тиклем иртәрәк булһа ла, бара һалдыҡ әҙер ризыҡҡа. Ҡапҡылап алғас, беләктә ғәйрәт артып киткән кеүек булды.

– Нурия, мин әкренләп рәт араһын тәпкеләп ҡарайым, һин, ана, әсәйеңә үҫентеләрҙе һирәкләш.

Ҡартәсәйем шулай тигәс, әсәйемдең ҡайһылайыраҡ эшләгәнен ҡарап торҙом да яңы буйҙы алып төшөп киттем. Сөгөлдөрҙө берәр ҡарыш ара ҡалдырып һирәкләйем, сүп үләнен йолҡҡанда, бәләкәс кенә үҫентеләр тирәһендәге тупраҡты бер ҡулым менән баҫып торам, бергә ҡубып сыҡмаһын тип. Ҡулайлашып, ырамлы ғына утап алдым. Ҡартәсәйем дә һәттойоҡ һелтәп йөрөй тәпкеһен.

Шунан тағы ҡайнар сәй эсеп, ныҡлы ғына ашап алдыҡ, төш ауғансы. “Йәйге көн оҙон, бер тамаҡ ялғарлыҡ ризыҡ ҡала, туҡтап ял итерһегеҙ” – тип бойороп, ҡартәсәйем ҡайтырға йыйынды. Ул киткәс, әсәйем менән эшләнгән эште самалап ҡарап торҙоҡ: кисәге хәтлем ерҙе эшкәрткәнбеҙ, әле тағы бер һыуһынға хәл бар. Былай булғас, ослап та ҡуйырбыҙ биш- алты көндә?

– Ҡартәсәйем шулай килгеләһә әйбәт тәһә, сәй ҡуйып торһа ла файҙа, – тигән булдым, әсәйемде һынамаҡ.

– Эштән ҡурҡмай әле ҡәйнәм, эш үҙе унан ҡурҡа – буйтым таҙартҡан, күр, – тине әсәйем, ихластан. – Кисә һыуыҡ сәй эсеп йөрөнөк, уның сихәте лә юҡ, шуға тиҙ арыныҡ.

Бөгөн өс юл ярым сыҡтыҡ, йәмғеһе – биш ярым, тороп ҡалды – ун ике ярым. Ҡайтҡанда эстән генә шулай иҫәпләп ҡуйҙым. Күберәк эшләнһә лә, кисәгеләй һамҫымағайныҡ. Өйҙә беҙҙе тағы еңелсә генә яғылған мунса көтә ине. Кирбестәгенән ауыр түгел hымаҡ сөгөлдөрҙә эшләүе, тип уйлап ҡуйҙым, йоҡларға ятҡас. Был төндө миңә ғәҙәттәгесә ҡыҙыҡлы, әкиәти төштәр кермәне, әллә төш, әллә һаташыу булды: минән дә бейек, йыуан бер билсәнде, әй, сабам тәпке менән, әй, киҫәм, сапҡан бер урындан ыҫылдап йылан килеп сыға, имеш, тип күрҙем. Нимәгә булыр икән?

Иртән торһам, ике ҡулды күтәреп тә булмай, гер таҡҡандармы ни, ауырайған, етмәһә, һыҙлай. Балтырҙарым өҙөлөп килә, уларына ни булған — ҡулдар, ярай, тәпке күтәрә? Әсәйем дә билен тотҡолап ала. Үҙе, мине дәртләндермәк инде, һөйләнгән була:

— Башта шулай инде ул, яйлап өйрәнәһең. Кисәгеhен бигерәк ныҡ ауыртынғайны тән, иветә?

Ысынлап та, өсөнсө көнөнә аяҡ-ҡул һыҙламай башланы, эштә лә таһыллыҡ артты.

Көн уҙғаны һиҙелмәй ҙә ҡала хәҙер. Тәүге ике көндә тәпкемде биш-алты һелтәйем дә ҡояшҡа ҡарай инем, ә ул һаман бер урында тик тора. Ә хәҙер башты ла күтәрмәйем, сүп үләндәрен арма-торма итеп ҡыям ғына. Әйтерһең, тап улар, ошо билсәндәр, алабуталар – минең хас дошмандарым. Ә дошманым, ысынында, бармы һуң минең? Юҡ та инде. Ярар, был сүп үләндәре – минең ике бабайымды һәләк иткән фашистар икән, ти! Әй, асырғанып ҡырам тегеләрҙе. Бына, һеҙгә – Рәхмәтулла бабайым өсөн, Зәйнулла бабайым, дан ҡурайсы Абдрахман олатайым өсөн! Ғәҙилә инәйҙе хыялый иткәнегеҙ өсөн!

Тап шул мәлдә Искәндәр ағай аты менән килеп туҡтаған икән.

— Аяғыңды яҙа сабып ҡуйма, понимаешь ли, ҡалай хәтәр һелтәнәһең? Тәпкене һинән күргәндәрме шулай баш осона күтәреп ергә суҡындырғанды? Ух, һеҙҙең менән с ума сойдешь, елки-моталки! — тип әрләргә тотондо.

— Һүгенмә, ағай, бригадир башың менән, — тинем тегеңә.

— Ҡара, ишшу телләшә, понимаете, елки-моталки.

— Ана лаһа, һүгенәһең яман итеп. — Кем һүгенә? Елки, тим бит, шыршы йәғни, шуны ла белмәйһең?

— Ярар, ағай, эште туҡтатма, черт возьми! — Шулай тип әйткәнемде һиҙмәй ҙә ҡалдым. Кәйефем әллә нимәгә күтәрелеп киткәйне: тағы һигеҙ юл ғына сығаһы ҡалды, теге фашист билсәндәр уңлы-һуллы ҡырылышып, һулып ята. Ур-ра! Искәндәр ағайҙың мине «тәрбиәләп» торорға форсаты юҡ инеме, – атын Рабиға апайҙар яғына ҡарап юрттырҙы. Унан тағы күкле-йәшелле тауышы ишетелде:

— Ишбирҙе, күҙеңә йөн үҫкәнме әллә, ҡалдыр сөгөлдөрөн, тотош ҡырып бараһың бит! Кем ҡушҡан һиңә баҫыуҙы һөрөргә, понимаешь ли?

– Сөгөлдөр түгел — ысвикла! — тип ҡысҡыра Ишбирҙе, үҙен туҡтатып алырлыҡ түгел, саң күтәреп һөрөп бара баҫыуҙы тәпке менән.

— Рабиға апай, ҡайҙа ҡарайһың? Был бандитыңды эйәртмә бүтән, былай ҙа ғәскәрең етерлек, слышь, Рабиға апай? Әсәйем менән бер-беребеҙгә ҡарашып көлөп алдыҡ. Кисә ине ул ғәскәр! Әмин абый ҙа килгәйне баҫыуға, иңләп алып киттеләр юлдарҙы, бер сыҡҡанда — биш юл. Ә Ишбирҙе бәләкәй тәпке менән рәт араhын ғына тәпкеләй, ҡайһы ваҡыт әллә онотоп китә – үҫентеләрҙе лә сапҡылап ташлай.

Был әле беренсе эшкәртеү генә икән, шуны белдек. Тағы аҙна-ун көндән — икенсе ҡатҡа төшөргә. Әлеге Искәндәр ағай ат өҫтөндә генә аңлатып йөрөй:

— Шәкәр сөгөлдөрө үҫтереү технологияһы, бер ҡараһаң, яп-ябай: ваҡытында эшкәрт — вот что мөһим, понимаешь ли... Ике ҡат эшкәрткәс, сөгөлдөр, ниһайәт, сүп үләндәрен баҫып үҫеп китте, ҡарағусҡыл йәшел япраҡтарын тарбайтып, йыуан тамырланып, нығынды. Беҙгә, ысвикласыларға, әҙерәк тын алырға форсат тыуҙы. Баҡсаңда бәрәңгең дә ҡул тейгәнде көтөп ята лаһа, ә бесән, утын әҙерләү хәстәре? Мин — атайһыҙ үҫкән бала, бөтәһен дә аңлайым.

Атайым үҙен hирәк-hаяҡ иҫкә төшөргөләп тора. Яңыраҡ унан тағы оло бер йәшник посылка килде. Кейем-hалым, дәфтәр-фәлән тултырып ебәргән. Үҙе тағы ҡасан ҡайтыр икән? Ғәжәп, Камил менән Камила уны әллә һағынмайҙар? Һөйләмәйҙәр ҙә, көтмәйҙәр ҙә. Ә минең ғүмерем, үҙемде белә-белгәнем бирле, "атайым ҡайтҡас, атайым киткәс, атайымдан хат килгәс" тигән ҡаршылау һәм оҙатыу арауыҡтарынан торған кеүек. Эйе, шулай. Әммә бит шул арауыҡ эсендә тағы "игеҙәктәр тыуғас, игеҙәктәр атлай башлағас, Ыласынды осорғас, Зөлхизә менән Абдрахман ҡиссаһын белгәс..." тигән ыҙандар ҙа бар. Шул ыҙандарҙа атайымдың эҙҙәре юғала бара, юғала бара. Һуңғы ҡайтҡанында ул фотолар күрһәтте: рационализаторлыҡ өсөн бергә миҙал алған иптәштәре менән төшкән. Бер фотола уға, йылмайып, матур ғына апай ҡарап тора, уны күреп йөрәгем семетеп ҡуйҙы, йөҙө таныш һымаҡ. Юҡ, таныш та түгел, ә нимәһе менәндер әсәйемә оҡшағансы. Күҙ ҡарашымы, ҡаш тирәһеме? Сырамыттым инде. Ҡартәсәйем дә оҙаҡ итеп, һынамсыл ҡараны ул кәртешкәне.

Уҡымышлы шул атайым, уның яҡшы инженер булыуы, әллә ниндәй яңы прибор уйлап табыуы ғәжәп түгел миңә. Нисек беҙһеҙ йәшәй ала, Толпарлыны күрмәй, Толпарсыҡҡанда ҡолас ташлап йөҙмәй нисек сыҙай — шуныһы ғәжәп. Үҫә төшкәс аңларһың, тигәйне лә, үҫтем бына — барыбер аңламайым?!

Арлы-бирле иткәнсе, мәктәпкә төшөргә аҙналап ҡына ваҡыт ҡалғанда, сөгөлдөр баҫыуында уңыш йыйыу башланды. Ысвикла бисәләре иң алама кейемдәрен кейеп, баштарына төҫө уңған иҫке яулыҡтарын сөйөп, көрәк, биҙрә күтәреп, "татлы тамыр өсөн көрәшкә сыҡты" (быныһын кәнсәләрҙә өйөлөп ятҡан бер гәзиттән уҡыным). Ҡарап торһаң, оҡшашлыҡ бар: ҡорал күтәреп фронтҡа китәләрме ни – кем йәйәүле, кем атлы... Сөгөлдөрсө апайҙарҙың татлы тамыр баҫыуында ысын мәғәнәһендә ҡаһарманлыҡ күрһәтеүҙәрен, хатта ки ғүмерҙәрен фиҙа ҡылыуҙарын әлегә мин ҡайҙан белгән?!

Һәр кем үҙенең пайындағы уңышты йыя. Кемдә – шәп уңыш, кемдә – хөртөрәк, сөгөлдөрө вағыраҡ. Әммә барыбер уңғайны татлы тамыр.

— Гектарынан кәмендә 250—300 центнер сығыр, моғайын, — тип, ана, бригадир Искәндәр ағай алдан уҡ ҡыуанып йөрөй. — Ямғыр яуып ҡына эште боҙмаһа, ҡарға ҡалмаҫбыҙ, оҙатып бөтөрбөҙ. Быйыл уборкаға иртәрәк тә төштөк, йылы шулай килде.

Минең иҫем китте: ҡышҡа тиклем ошонда йөрөрбөҙмө? Ана бит, эш ырамлы бара. "Беларусь" ҡуҙғатып киткән рәттәрҙәге сөгөлдөр еңел генә һурылып тора. Тик ул тракторҙар икәү генә, өлгөрмәйҙәр, береһе боҙолоп та ултырғылай...

Тәүге көн, эште самаларға, бригадирҙың күрһәтмәләрен тыңларға тип, еңелсә барғайныҡ. Ашарға ла алмайынса. Төшкә тиклем генә эшләп ҡайттыҡ.

— Ҡәйнәм, һинһеҙ булмаҫ. Таҙартып ултырырһың. Был баланың көсө етерлек түгел, эре булған сөгөлдөр. Уның бит япрағын бысаҡ менән ҡырҡып, батҡағын ҡырып өйөргә кәрәк. Йүнләп эшкәртмәһәң, кондицияһы түбәнәйә, ти Искәндәр. Әсәйемде бүлмәй генә тыңлап бөтөргәс, ҡартәсәйем өҙөп кенә әйтте:

— Минһеҙ булмай инде ул.

Иртүк тороп, Бүреһуҡҡан олатай үткерләп биргән оҙон бысаҡтарҙы биҙрәгә һалып, бер көнлөк ризыҡ төйнәп киттек. Әсәйем менән мин сөгөлдөрҙөң япрағынан тартып сығарып, мин – өсәрләп, ул бишәр-алтышарлап тотоп, бер урынға ташыныҡ. Ҡартәсәйем, йәпләп ултырып, татлы тамырҙы таҙартырға тотондо. Бер нисә өйөм өйгәс, әсәйем дә уға ҡушылды. Тартып көс етмәгән тамырҙарҙы көрәк менән ҡаҙып сығарырға ҡалды миңә. Тәүҙә бер нисә тамырҙы ҡуҙғатам да шунан япраҡтарынан һөйрәйем. Ҡайһы берҙәре бик тәрәндә ултыра, тарта-тарта хәл бөтә. Шундай береһен тартҡанда, япрағы өҙөлдө лә шарт барып ултырҙым әле ҡаҙылмаған, эре-эре сөгөлдөрҙәре hерәйешеп ултырған рәткә. Ҡоймос һөйәгем сатнанымы тип торам, күҙҙән уттар күренде. Ғәрлегемдән илап алдым, әлдә әсәйемдәр алыҫ ҡына, күрмәйҙәр. "Атайым булһа..." тигән уйҙы килгән ыңғайы ҡыуып сығарҙым башымдан: ана, уҡытыусы атаһы булғандар ҙа эшләп йөрөй бында. Бөтә Толпарлы ябырылған сөгөлдөргә.

— Банат Батыровалар, Әсҡәпъямал Хөсәйеновалар, күрше ҡырмыҫҡалылар, Иҙел аша ғыналар, 500—600 центнер ала гектарынан, понимаете ли?! — тип Искәндәр ағай сабып үтә. Трактор тырылдап йөрөй, әле бер пайға, әле икенсеһенә төшә, сиратлап. Ҡайҙа ҡарама, оҙон бысаҡтарҙың йөҙө ялт та йолт килә. Ошо күренештәрҙән, тауыштарҙан минең күңелемдә ниндәйҙер тантаналы тойғо уяна: был баҫыуҙа, теге гәзиттәрҙә яҙылғанса, социалистик хеҙмәт бара, ярыш сәме тоҡана!

Әсәйемдең ҡулдарына күҙ ҙә эйәрмәй. Көс етмәҫтәй тамырҙы йәлпелдәтеп тора ҡулында, һә тигәнсә япрағын ҡырҡып ташлай, тупрағын ҡырып төшөрә, ҡойроғон юнып ырғыта һәм тос, таҙа сөгөлдөр өйөмгә гөрhөлдәп барып ята. Һанап торҙом: ҡартәсәйем берҙе таҙартҡансы, әсәйем икәүҙе эшкәртә һала. Тилбер минең әсәкәйем, уңған, тик, өләсәйем әйтмешләй, бәхете генә юҡ. Әммә, шул уҡ өләсәйем һүҙенсә, ирҙә генәме ни бәхет, алтын кеүек балалары бар ҙаһа.

Эйе шул, бына мин, иң ҙур алтын киҫәге, ҡайһылай ярҙамлашып йөрөйөм. Ике таҙартыусыға бер үҙем ташып өлгөртөп торам сөгөлдөрҙө. Кем әйтер мине, әсәһен бәхетле итер өсөн бөтә көсөн һалмай, тип? Шулай күңелем үҫеп, ирәйеп кенә йөрөгәндә, өс-дүрт пай аша ғауға ҡупты. Урыҡ-һурыҡ һүҙҙәр килеп етә, ел ыңғайына.

— Салпа Сәғүрә менән Сулаҡ Мансур бисәһе талаша, — тине әсәйем, тауыштарын танып.

— Нимә бүлешәләр икән? — Ҡартәсәйем, арығаны йөҙөнә сыҡҡан, әллә ни илтифат бирмәне.

— Һинекен генә ҡалҡытырға тейешме ни ул, хисапсы бисәһе тигәс тә! – Салпаның hүҙҙәрен ел беҙҙең янға теүәл генә көйө ташлап китте.

— Әстәғәфирулла, кемдең нимәһен ҡалҡыталар? — Ҡартәсәйем был юлы ҡыҙыҡһынып һораны.

— Эй, шул трактор өсөн талашаларҙыр, Салпаның ысвиклаһын ҡалҡытып өлгөрмәгән, моғайын. Тракторсы Насип та оятһыҙлана башлаған, ярты ултыртмаһаң, пайыңа кереп тә сыҡмайым, тигән Гөлбикә апайға. Ул, бахыр, былай ҙа яңғыҙ хитлана.

Теге яҡта ғауға туҡтамай, һаман ҡыҙа бара.

— Ярар, кеше ҡалдығы булмағас, һинең ише!

— Һин мине тикшермә, ана, үҙеңдең иреңде ҡарауылла. Сулаҡмын, тип тормай...

Киттеләр ҡыҙып, инде тауыштары тотош баҫыуға ишетелә. Мин туҡтамай сөгөлдөр йолҡам, өйөмгә өйәм, ары-бире тегеләр яғына күҙ һалам. Бәс, бер ҡараһам, ҡулымдағы тамырҙар һап итеп төшөп китте хатта: Салпа Сәғүрә апай Мансур ағайҙың ҡатынына артын асып күрһәтеп тора, шәрә осаларына шап та шоп һуға үҙе.

— Иманһыҙ! Ерле юҡҡа Салпа тимәгәндәр. — Ҡартәсәйем урынынан ҡуҙғалды, барып орошоп килергә йыйынды, ахырыһы, баяғы апайҙарҙы. Әммә, ул ҡатҡан билен, ойоған аяғын ыуғылап торғансы, Искәндәр ағай атын саптырып килеп етте.

— Штраф һалам икегеҙгә лә, понимаешь, общественный урында талаш ҡуптарған өсөн, черт возьми! — тип баш осонда сыбыртҡыһын болғаны бригадир.

— Үҙеңдең бисәңә һал ул штрафыңды, ана, трактористы әүрәтеп алған, тик уныҡын да Сулаҡ Мансур бисәһенекен генә ҡалҡыта! — тип телләште Салпа Сәғүрә.

— Бер тракторсыны бүлешә алмайҙар, тауыҡ баштар, елки-моталки! — тип Искәндәр ағай беҙҙең янға килеп туҡтаны. Ҡартәсәйемде күреп, атынан төштө.

— Эштәр барамы, Рәйхана инәй, һаулыҡтар нисек? — тип һүҙ ҡушты ул, ололоҡлап. – Поним... (яратҡан һүҙен ярты юлда туҡтатты). Ошо свекла бисәләренән яман бисә донъяла юҡтыр. Фермалағы һауынсылар тып-тыныс эшләп тик йөрөй. Ә былар...

— Ҡара эш күңелде ағартмай, ҡустым... – Ҡартәсәйем шулай тине.

— Алда әле бындағы мәхшәрҙең ҡуйыһы. Һеҙ тәүге йыл ғына свеклала, күрмәгәнегеҙҙе күрһәтер был баҫыу, их! — Бригадир әллә йәлләп, әллә ҡурҡытып һөйләнде лә: — Аҡназар ағай үҙе килеп туҡтаны түгелме? — тип үҙенә үҙе hорау биргәс , атына менеп, юл яғына ҡарай сапты. Беҙ бер эш туҡтағанда әҙерәк ял итеп, тамаҡ ялғап алырға булдыҡ, төйөнсөктәребеҙ ятҡан баланлыҡҡа табан атланыҡ. Пайыбыҙҙың уртаһында өйкөм ҡыуаҡлыҡ — шау баланлыҡ. Әлеге мәлдә баҙрап ҡыҙарып ултыра емештәре, суҡ үҙҙәре килеп. Ҡартәсәйем, берәй аҙна, исмаһам, ултырһын әле, тигәс, һындырмай торабыҙ.

Был баланлыҡ беҙгә Хоҙай биргән бер изем ине, буғай. Баҫыуҙың ике осонда ла ҡояшта күләгә табырлыҡ, яуында йәшеренерлек урын юҡ. Арғы башта әрәмәлек бар ҙа, бигерәк алыҫ... Ҡартәсәйем дә мин уйлағанды әйтеп ҡуйҙы:

– Хәжәт итер урын да юҡ, ҡола ялан. Әллә ҡайҙағы әрәмәлеккә кем бара – ана, бисәләр, алан-йолан ҡараналар ҙа ҡайҙа етте шунда сүкәйәләр. Ярай ҙа, беҙҙең баланлыҡ бар, Аллаһы Тәғәлә ошо баланы йәлләгәндер инде.

Унар бала мыжғышҡан пайға, исмаhам, берәй ҡыуаҡ бирер ине әле Алла бабай, беҙҙең бындағы хәлдәрҙе белһә? Хәйер, ундай ваҡ мәсьәләләргә ул ҡыҫылмайҙыр ҙа, кешенең үҙенә башты ни өсөн биргән, юғиһә? Улай тип ҡартәсәйемә әйтмәнем, әлбиттә, ҡолағымды борор, һүҙ тейҙермә Хоҙайға, тип. Йылдан-йыл диндарыраҡ була бара ул, имам ҡайныһынан ҡалған китаптарҙы өй ҡыйығындағы иҫке һандыҡтан алып төшөрөп, көйләп уҡып ултыра йыш ҡына. Мин дә ҡарышмай ғына байтаҡ доға ятлап алдым. Күптән түгел, белгәндәремә өҫтәп, тағы берҙе өйрәндем, юл йөрөгәндә бәлә-ҡазанан һаҡлай торғанды: “Бисмиллаһи-рахманир-рахим! Я шөғүфән шөхәлнә, я нуран әрсәләһү, аллаһу ахвазный минәл афәти, вәл ғафәти, бирәхмәтикә, я рахманир-рахимин, амин!” Шиғыр һымаҡ, көйгә килеп тора был доға. Шуғалыр мин уны, юлға сыҡмаһам да, сөгөлдөр тәпкеләп йөрөгәндә лә ҡабатларға әүәҫләнеп киттем.

Ашап ултырған еребеҙгә, йәйәүләп тороп, рәйес Аҡназар Сәйетов үҙе килә ята түгелме? Ғәжәп. Ҡартәсәйемә, йыйыштырыусы булғас, берәй йомошо бармы? Искәндәр ағайҙы саптырһа ла булыр ине йә кискеһен Комбат ағайҙы ебәрһә?

Аҡназар ағай – ҡырҡ йәштәр самаһындағы күрер күҙгә күркәм генә кеше. Кәнсәләрҙә күргеләйем уны, һуңға ҡалып эшләп ултыра ҡай саҡта. Эргәһендә гелән берәй балаһы көтәүелләп йөрөй. Бер кисте ҡатыны Маһый апай үҙе килде.

— Маһибикә, нимәгә бала-сағаңды ыҙалатаһың? Үҙең йөрө, ана шулай, — тине ҡартәсәйем, уны күргәс.

— Әй, йомошом бар ине лә, — ти Маһый апай, күрәләтә алдап. Кеше үҙ иренә йомошҡа килә микән?

— Ярар, үҙең беләһең. Тик бит бурҙы күҙәтсе еңмәй...

Был ҡартәсәйем әллә нимә һөйләй, Аҡназар ағай бур түгел дә инде?

Шулар иҫкә төшөп, беҙҙең янға килеп туҡтаған рәйескә күтәрелеп ҡараным. Ә уның ике күҙе әсәйемдә, һаулыҡ ҡушырға ла онотоп, уға ҡараған да ҡатҡансы.

— Һаумы, Аҡназар ҡустым, был ҡарсыҡты көн дә күрәм, тип телеңде йәлләп тораһыңмы әллә? — Ҡартәсәйем әйтерен әйтмәй ҡала торғандарҙан түгел шул.

— Иҫәнлек-hаулыҡмы, Рәйхана апай, Гәүһәр һеңлекәш, — тип теҙә һалды рәйес, ашығып. — Был матур ҡыҙҙы ла көн дә тиерлек күрәм, һаумы, ярҙамға килдеңме?

— Мин матур түгел, ҡарасманмын. Алдашмағыҙ! — Шулай тинем дә һалдым. Ҡартәсәйем менән әсәйем дә шаҡ ҡатты. Аҡназар ағай аяғын тегеләй баҫты, былай баҫты ла китеп барҙы. Рабиға апайҙар яғына ыңғайланы.

— Нимә йөрөй тапанып? Ерле бушҡа...

Ҡартәсәйемдең аптырағаны күренеп тора ине.

Ә иртәгәһенә көтмәгәндә беҙгә "шефтар" килеп төштө. Кәбир, Сабир, Фатих, Әшрәф, Харис, Әхиәр — минең сорлауыҡ уйнап үҫкән алты дуҫым: "Шефтар килде, рөхсәтме?" — тип, күктән төшкәндәй, тып итеп алға теҙелеп баҫтылар. Улар Саҡмайылғаға мал ҡыуышып киткәйне, ҡайтҡандар икән.

— Үҙегеҙҙең әсәйҙәрегеҙ сөгөлдөр алманымы ни? — Ҡартәсәйем әҙәп өсөн генә һорай, үҙе хәтәр һөйөнгән быларға.

Ҡайһылай буйға тартылып киткән минең тиҫтерҙәрем, әйтерһең, бөтөнләй башҡа малайҙар әйләнеп ҡайтҡан Саҡмайылғанан. Кәбирҙең сәстәре оҙонайған, бөҙрәләре беленә төшкән. Ҡайһылай килешә, сәсен ныҡ ҡыҫҡа итеп алдырмаһын ине бүтән. Сабир бәләкәйҙән төпөш йыуан ине – ҡапыл буйсанланған, ябыҡҡан. Әшрәф менән Харис, былай ҙа минең ише ҡарасмандар, ҡояшта янып сөгөн булғандар, ә Фатих бик үҙгәрмәгән, бит остарын соҡорайтып, ҡыҙҙар кеүек оялсан йылмайып тора. Һылыу шул ул Фатих, ысын. Аҡ йөҙлө, әллә кемгә оҡшап һары сәсле, зәңгәр күҙле. Ҡайҙан килеп сыҡҡан Толпарлыла зәңгәр күҙ?

Көн кискә ауышып бара ине. "Иртәгә әсәйҙәргә булышабыҙ, бөгөн — Нурияға",– тип дуҫтарым ҡутара эшләп ташланылар. Өс юлдың сөгөлдөрөн йолҡоп өйҙөләр, таҙартылған биш бәләкәй өйөмдө бер урынға ташып ҡуштылар. Искәндәр ағай ҡат-ҡат әйткәйне: ”Аҙым һайын, сысҡаҡ һыйыр шикелле, өйөм өймәгеҙ, машинаны бер урынға туҡтатып тейәрлек булһын”, – тип. Бына йәпле булды егеттәр килеп сығып. Эйе, мин уларҙы башҡаса малайҙар тип әйтмәйәсәкмен – егеттәр!

Икенсе көндө мин дә баҫыуға бысаҡ алып килдем, тамырҙарҙың бәләкәйерәктәрен таҙартыштым. Апаруҡ ыраттыҡ: туғыҙ юлдың сөгөлдөрө ҡаҙып-йолҡоп өйөлгән, шуның яртыһынан күберәге таҙартылған. Мәүлиҙә килеп ҡарап, өстән бер өлөшөн эшкәрткәнһегеҙҙер ул, тип самалап та ҡуйҙы. Математикаһын сөгөлдөрҙә лә онотмай минең әхирәтем.

Трактор күтәрткән сөгөлдөрҙө йолҡоп алып өйөмләп ҡуйҙым, әсәйемдәр таҙартып бөтөрөп килә. Тағы ете юл ҡалды. Көрәк менән ҡаҙып ала башлаһаң был хәтлем татлы тамырҙы, ай ҙа етмәҫ. Ҡаҙып булһа әле. Ҡойроғо оҙон, төпкә киткән, күпме ҡаҙһаң да, шул ебәрмәй тота. Ҡартәсәйем миңә көсәнеп тартырға ла рөхсәт итмәй, урынынан ҡысҡырып ултыра: эсең төшә, эсең түбәнәйә! Ҡайһылай төшәлер ул эс (тәүбә!), белмәйем, әммә бер ныҡ серәшкәндә, кендегемдән аҫтараҡ нимәлер тартылып ауыртып ҡуйҙы. Шөрләнем, үҙемде оҙаҡ аңдып йөрөнөм ул көндө, тағы һыҙлармы шул ерем, тип. Ҡабатланманы.

— Ҡайҙа, анау тракторсыға барайым, теге оста тырылдай шикелле, беҙҙе әллә онотто? — Әсәйем бысағын бер йыуан сөгөлдөргә сәнсте лә урынынан торҙо. Аҙаҡ шул бысағын саҡ һурып алдым, татлы тамырҙың тәне ныҡ тығыҙ икән. Бысаҡтың йөҙөн һыпырып, бармағымды ялап ҡарағайным: саҡ ҡына шәрбәте бар.

— Килен унда тауыш ҡуптармаһа ярай ҙа, — тине ҡартәсәйем. — Үҙгәрҙе ул... Саяланды.

— Ҡартәсәй, уныһы тағы нимә инде – белеп бөттөм, тиһәм, тағы яңы һүҙ?

— Халыҡтың теле төпһөҙ күл һымаҡ, буйларлыҡ түгел...

Ҡартәсәйемдең һөйләшкеһе килмәй. Ә мин барыбер төпсөнәм:

— “Саянланды” кеүек яңғырай. Уҫалланды, артыҡ ҡыйыуланды, тигән мәғәнәләме? Саян тураһында Әмин абый һөйләгәйне. Саян йондоҙлоғо бар, тигәйне. Ноябрҙә тыуғандарҙың йондоҙлоғо. Улар үткер, бәғзе ваҡыт бәғерһеҙ була, ти. Яратҡан кешеһенә генә әйбәттәр, ти.

— Яратҡанына кем дә әйбәт...

— Ә мин Үлсәү йондоҙлоғонда тыуғанмын икән.

— Кеше күңелен аяп тормай, үлсәмәй hөйләйhең үҙең ҡай саҡ. Ташла шул холҡоңдо!

— Ташлап барам даһа. Үҙем дә беләм...

– Ҡоҙағый hиңә юҡҡа әйтмәй ул, hапам, тип, холҡоң урынына ултырыр, сөмбәлә мәлендә тыуҙың бит hин, ҡолоҡасым,– көн менән төн тигеҙ торғанда.

— Ҡартәсәй, һин ысын дөрөҫө ҡасан тыуғанһың?

— Йәй башында. Беҙҙең ҡағыҙҙарҙы анау алпауыт приказчигы, дүкәмит эшләтәм, төпкә теркәтәм, тип алып киткән дә, шунан онот булған. Әллә беҙҙе ҡол итергә ниәтләнгән? Сәүиттәр килгәс, Стәрленән шикелле, ике кеше килеп, өй беренсә кеше иҫәбен алып, исемен, тыуған йылын яҙып йөрөнөләр. Аҙаҡ метрикә алдыҡ. Мин үҙемде, үҙ белдегемә, 1 июндә тип яҙҙырҙым, йылыма шигем юҡ — 1907, айын-көнөн теүәл генә әйтә алманым. Шунан, кем булам инде мин hинеңсә?

— Һинме, hин – Игеҙәк йондоҙлоғо кешеһе, донъяла үҙеңә мотлаҡ иш кәрәк, аңлаған дуҫың.

— Булды минең ишем, Һатыбалым... Ҡайҙан белеп бөттөң, Нурия ҡолоҡасым, быларҙы? Күрше Аҡмәтелә элгәре Солтанай сәсәниә бар ине, йондоҙнамә аса, ти торғайнылар.

— Күрәҙәсеме? (Ул сәсәниә хаҡында белеүемде hиҙҙермәнем, ҡисса сере сиселә ләhә, әтеү.)

— Әллә... Холоҡ-фиғелең ниндәй, шул арҡала яҙмышың ҡайһылайыраҡ булырын әйтә алған.

— Ә, улай ғына Мәүлиҙә менән мин дә өйрәнеп киләбеҙ. Әмин абыйҙың бер китабы бар, шкафта йоҙаҡлап тота, үҙе юҡта шуны алып уҡыйбыҙ. Русса яҙылған, ”Гороскоп” тигән, аңлайбыҙсы.

— Бикле нәмәне нисек асаһығыҙ, емерепме ни?

— Юҡсы! Асҡыстың ҡайҙа икәнен Мәүлиҙә белә ләһә.

— Һы...

Ул арала әсәйем әйләнеп килде. Ярһыған. Еңен бер төрә, бер тағата, биленә быуған алъяпҡысын һыпыра ла һыпыра — шунан беленә ярһығаны.

— Бригадирҙан һора тракторҙы, тисе. Беҙ былай ҙа башҡаларҙан алда, пайыбыҙ ҙа бәләкәй, имеш. Ниңә, мин әйтәм, өс кешегә шунан артығын алып, йәнебеҙ сыҡһынмы ни?

— Ярар, килен, юҡҡа ярһыма, иртәгә иртәнсәк кәнсәләрҙә күререм, рәйестең үҙенә әйтеп ҡарарым, эшкә таң менән килеп ултыра ул, — тине ҡартәсәйем.

— Бригадиры ла шулай тисе, ана,имеш, Аҡназарҙан һора тракторҙы. Атының баҫыу осонда, агитбудка янында бәйле торғанын күреп, юллап барғайным уныhын да, Искәндәрен дә...

— Бәс, ул нимә өсөн ҡуйылған мында, әтеү. Һәр бер ысвикла бисәһе рәйес артынан йөрөй башлаһа?

Өлкәндәр мине өйгә ҡайтарып ебәрҙе, үҙҙәре, hаман шул тракторҙан өмөт өҙмәй, баҫыуҙа тороп ҡалды. Исмаһам, бер барып Толпарсыҡҡанда һыу инеп ҡалайым! Рабиға апайҙан инәлеп һорап, Мәүлиҙәне лә эйәртеп алып киттем. Иртәгә мин дә ярҙамлашырым, тигәс, ҡаршылашманы. Ҡаламы ни – Ишбирҙе лә тағылды.

Өйгә лә һуғылып тормай, күлгә елдерҙек. Күлдәгебеҙҙе йүгергән ыңғайы сисеп ырғытып, трусиктан ғына һыуға һикерҙек. Аһ! Тоноҡлоғо, йылымыс рәхәтлеге Толпарсыҡҡан һыуының! Көндәр көҙгә тартылһа ла, һыу йылы, ҡояшта имшегәндер.Танауҙы бармаҡ менән ҡыҫып тотоп, төпкә, тәрәнгә-тәрәнгә сумабыҙ — бер ҡасан да аяҡ тейгәне юҡ.

— Ҡайһы тирәһенән килеп сыҡҡан икән ул ҡанатлы толпар? — ти Мәүлиҙә, иләҫләнеп китеп.

— Уртанан (төштә күрҙем дәhә). Ана ниндәй тәрән унда, ҡарайып ята хатта. Әлдә ҡурҡмайбыҙ...

Әхирәтем шөрләңкерәй, ахырыһы:

— Ишбирҙе, ен ботағы, һин ҡайҙа? — тип ҡысҡыра һалды.