Ҡатындар - 19

Өлкәндәр баяғы сабыйҙың яҙмышын хәл итеү тәңгәлендә оҙон һүҙгә юлыҡтылар, ә мин Сәмиғуллин хаҡында баҫылып уйлап алып киттем. Бына бит, ят бауыр, тип әйт һин уны! Толпарсыҡҡандың иң ғәҙел, иң тоғро кешеләренең береһе ул ғәмәлдә. Һәр кемдең яҙмышын, холҡон белә, йәштәрҙе иһә үтә күрә, алдан киҫәтә яңылыштарын. Мәктәптә йыш була, әңгәмәләр уҙғара. Үҙенең “шыйыҡ” сағында, ФЗО-ла уҡығанда, ҡала шпаналарына эйәреп саҡ юлдан яҙмай ҡалыуын да йәшермәй һөйләгәнсе, 5 – 8-се синыф малайҙарын айырым йыйып алып. Ишбирҙе тиште быны ҡолаҡҡа. Уныһынан юрамал һорағайным (икеләнеүем дә бар ине), Сәмиғуллин үҙенең абруйын үҙе төшөргәнме шулай тип, көтмәгәнсә яуап бирҙе:

– Киреһенсә, хәҙер ул – минең кумир. Ун берҙе бөткәс, милиция мәктәбенә уҡырға керәм. Унда спорт ныҡ кәрәк, ти, ә миңә физрук абый “3”-тән артығын ҡуймай, дисциплинам аҡһай, имеш... Аҡһамаҫҡа тура килер, иветә?

– Бәс, һин бит шаян ғына, бөткән хулиган түгел! – Шулай тип нығытып ҡуйҙым Ишбирҙенең күңелен. Уның шуҡлыҡтары сиктән тыш булып та ҡуйғылай шул. Былтыр, мәҫәлән, дуҫ малайҙары менән Күрәнлелә йөҙөп йөрөгән ҡаҙҙарҙың береһен тотоп муйынын бороп, арлы-бирле йөнөн йолҡоп, япраҡ-фәләнгә урап тупраҡҡа күмеп, өҫтөнә ут яғып бешереп ятһалар, быларҙы Мәүлиҙә барып тапҡан. Әмин абый, белгәндәй, ҡустыңды хәҙер үк эҙләп алып ҡайт, тип бойорған икән. Әхирәтем малайҙарҙы «сволочь»тан ҡырҡып әрләгән (тимәк, ныҡ ҡыҙған, анау юлы Толпарсыҡҡанда һыу ингәндә Ишбирҙене “юғалтҡандағы” кеүек), сейле-бешле ҡаҙҙы тупраҡтан һөйрәп сығарып, шуның менән бәргесләгән өҫтәүенә теге шилмаларҙы.

Эйе, Сәмиғуллиндың әңгәмәһе арҡаһында бер Ишбирҙе генә йүнәлеп киткәндә лә – ҙур изгелек бит. Етмәһә, ул, ен ботағы, үҙ артынан унарлаған тиҫтерен эйәртергә һәләтле, бына хәҙер әйҙәһен ыңғай яҡҡа.

Рәхмәт инде Гуля-Гөлсөм апайға, шундай арыу кешене үҙенә ғашиҡ иттергәне, Толпарлыға еректергәне өсөн. Уның да ғәзиз йәнтөйәге, Стәрлебаш яҡтары бар ҙаһа – Күндерәкәй тигән йылғаһын һөйләп-һөйләп ала, ти, йыш ҡына. Сәмиғуллинға бәйле, ауылыбыҙҙың яманатлы Хәйри буры менән булған ваҡиғаларҙы берәй иҫләрмен, әле үҙебеҙҙең баштан кискән хәл хәтеремде айҡай.

...Бәғзеләр әсәйем, уға ҡушып Фариза еңгә хаҡында ла, спекуляция менән шөғөлләнә, көнбағыш, мамыҡ шәл һатып байый, ҡаланан әйбер алып ҡайтып ҡиммәткә осора, тип ғәйбәт тарата. Үткән ҡыш ул ғәйбәттең төйөнө сиселде, ниһайәт. Әсәйемдәр Стәрлегә йыйынып ҡына торалар (теге юлы Еҙемгә бата яҙғандан һуң Белоретҡа йөрөмәҫ булдылар), көнбағыш тултырып, ауыҙы тегеп ҡуйылған тоҡ ишек төбөндә ултыра, артмаҡларға тигән бауы ла эргәһендә әҙер генә ята ине. Кисен, һуң ғына, Гуля-Гөлсөм апай тәҙрә сиртте. Кемдер районға әсәйемдең өҫтөнән ялыу яҙған да, иртәгә шуның эҙенән тикшереү килергә тейеш, тисе. Бар, Гәүһәрҙе иҫкәрт, тип Сәмиғуллин ҡатынын үҙе ебәргән. Әсәйем ҡойолоп төштө. Нишләргә?! Теге тоҡто Гуля-Гөлсөм апай менән икәүләп ике ҡолағынан тотоп берсә баҙға төшөрөп йәшерҙеләр, берсә өй башына мендерҙеләр ҙә кире төшөрҙөләр – тиҙүк табасаҡтар. Ахырҙа аҙбар ҡыйығына, бесән араһына, күмделәр.

Иртәгәһенә, абау, беҙгә ысынлап та тентеү һалдылар. Мейес башын, карауат аҫтарын, соланды-кәбәркәне тотош ҡарап сыҡтылар. Баҙға уҡ төшөп торманылар. Йә Хоҙай, бер арый былар ҡыйыҡ яғына ла оҙаҡ ҡына ҡарап тапанып торҙолар, әммә күрәләтә терәп ҡуйылған баҫҡыс шик тыуҙырманы, күрәһең, унда үрмәләп торманылар. Һорау алдылар, ҡағыҙ тултырҙылар.

– Семечка сәсәһегеҙме? – тип һораны минән дә килгән ике кешенең береһе.

– Сәсәбеҙ әҙерәк, – тинем. – Ярамаймы ни?

– Үҫтерергә ярай, һатырға рөхсәт юҡ, – ти был кеше.

Сәмиғуллин шунда миңә уҫал ғына итеп ҡарап алды ла тик торғандан бер хәбәр сығарҙы:

– Аҡназар Сәйетовтың ҡыҙына һин һаттыңмы сәскә ҡаҙай торған заколканы?

– Миңзифағамы? Һатманымсы, ялтыр ҡайышҡа алмаштым, – тинем дә, һорауҙың төбөнә төшөп аңлағас, өҫтәп ҡуйҙым: – Маһибикә апай Өфөнән ундай ҡайыштарҙы күп итеп алып ҡайтҡайны. Заколкаларым берәү генә түгел дә ул, Шәрифә апайым бүләк итеп тора, ә Миңзифаның күҙе осло, иң кәттәһенә ҡыҙышты, йәл булһа ла, ҡайыш кәрәк булғас, алмаштым да ҡуйҙым. Ә Менәүәрәнең сәсенә өләсәһе иҫ киткес матур кәкре тараҡ ҡаҙаған, пенсия аҡсаһына эсбүкләмдән һатып алдым, рәйес бисәһенән, ти.

Түрәнең исеме телгә алыныу менән, теге кешеләр китә башланы. Ишектән сыҡҡанда Сәмиғуллин тура миңә боролоп ҡараны, күҙҙәренән атайҙарса бер йылылыҡ бөркөлдө.

Теге ялыуҙы көнсөл Маһый апай яҙған булып сыға? Сәмиғуллин ишара бирҙе бит. Ҡарға күҙен ҡарға суҡымаҫ, колхоз рәйесе бисәһен тикшермәҫтәр, тигәндер, беҙҙең хаҡҡа уны “һатҡандыр”. Их, Маһый апай, ҡайһылай яман икәнһең? Ҡыҙыңды ҡойоп ҡуйған спекулянтка итеп бараһың түгелме? Яңыраҡ ул мәктәп буйлап һатып йөрөгән ҡайыштар ауыл магазинына ла килеп тулды. Өсләтә осһоҙораҡ! Һиңә, машиналы түрә ҡатынына, ҡала яҡын шул, алданыраҡ өлгөрәһең. Шым ғына һинд сәйе һатып ятыуыңды ла беләм, улайға ҡалһа. Асыуымды килтерһәң әле! Үҙебеҙ үҫтергәнде аҡса иткән өсөн исем күтәрергә ни? Ҡулыңдан килһә, үҫтер, һат көнбағышты һин дә! Үҫтереүе бер – аҙаҡ эш итеүе мәшәҡәтле уны – эшләпәһен киҫеп алып, ҡояшта һурыҡтыраһың, шунан туҡмаҡ менән емешен туҡмап төшөрәһең, сүп-сарҙан аралап, көн битендә елләтәһең дә мейестә тотоп алаһың, кипкәс, һелкәүестә елгәрәһең, тағы бөртөкләп таҙартаһың. Шунан ғына тоҡҡа тултыраһың. Буштан-бушҡа һарыуың ҡайнап, ир күҙәтеп йөрөүҙән башҡа ни килә ҡулыңдан? Ай, артығын ҡыҙып киттем: йәсләлә ашнаҡсы лаһа, арыу ғына эшләй, тиҙәр. Бәс, нимәгә ҡаныҡты һуң ул минең әсәкәйемә?

Һорауыма яуап үҙ аяғы менән килде лә инде беҙҙең ихатаға көндәрҙән бер көндө – Маһибикә апай! Ярты йыллап ваҡыт уҙғайны шәт теге тентеү ғәрлегенә. Әсәйем, уны олоға һанлап, тупһаға уҡ ҡаршы алырға сыҡты. Ә ул, артынан ҡапҡа ябылыр-ябылмаҫтан, яулығын башынан һыпырып ергә бәреп тороп, сәрелдәргә тотонмаһынмы:

– Уйнашсы! Ир кәрәк булғас, үҙеңдекен эргәңдән ебәрмәҫкә ине! Бирермен мин һиңә иремде, тот! Эсбүкләм! Әсәйем аптырап ҡалды, ағарынып китте. Тегеһе уның һайын ярһый. Ҡартәсәйем анау ваҡыт Салпа Сәғүрәгә ҡаршы барған кеүек, мин дә, күкрәгемде ҡалҡан итеп, әсәйемдең алдына сығып баҫтым:

– Үҙең ул спекулянт, итәк аҫтынан һатыу итәһең, бишләтә хаҡҡа! Әбей-һәбейҙең бөтә пенсияһы һинең кеҫәңә кереп тора, бөртөклө сәйһеҙ йәшәй алмай ҙаһа улар. Райкомға яҙам! Иреңде эшенән алырҙар ҙа, өйҙә бикләп тоторһоң!

Шулай тинем дә, үҙ-үҙемде белешмәй ярһып, апайҙың туҙанда ятҡан яулығын тапап-тапап, ҡапҡа аша ырғыттым. Һаҡлыҡҡа тип, өләсәйемдең шунда һөйәүле торған таяғын ҡулға алдым: ҡоторған даһа Маһый апай, йә өҫкә ырғыр. Ырғыманы, галошын шарпылдатып һөйрәп сығып китте ҡапҡанан. Йәл дә үҙе? Көнләшеү әллә берәй сирме икән, кешене аҡылдан яҙҙыра торған?

Әлдә өләсәйем өйҙә юҡ ине, игеҙәктәр уны клубҡа колхоз ветерандарын хөрмәтләү кисәһенә алып киткәйне. Түҙмәнем, ҡартәсәйемә барып бушаттым эсемде. “Ир бирмәк – йән бирмәк”, – тип кенә ҡуйҙы ул, артығын сурытманы. Әсәйемдең гонаһһыҙ икәнен беләсе? Ир менән йән бер буламы, ир ҡайғыһы – итәктә ләһә?

Барыбер аңламайым Маһый апайҙы, үҙ күҙе менән күргәндәй ҡылана? Анау юлы, Гөлбикә апай менән әсәйемде бутап хыялый була яҙған көнөмдә, берәү ҙә шәйләмәне Аҡназар ағайҙың беҙҙең урамдан сыҡҡанын. Шәйләһә лә ти, рәйес кеше кемдең өйөнә һуғылмаҫ, бәс. Ауыл ғәҙәтен белгәс, ҡурҡышымдан улай ҙа аңдып йөрөгәйнем шул араларҙа – ләстит таралманы. Тимәк, Маһый апай иренең әсәйемә күҙе төшкәнен һиҙенгән? Ә күҙе әсәйемә төшкәс, нишләп Аҡназар ағайҙың йөнлө ҡулы Гөлбикә апайҙы ҡосаҡлаған?

Ошо урында, фекерем ҡаяға ҡаҡлығып ағымын үҙгәрткән йылғалай, ҡапыл әлеге минутта барған ваҡиғаға боролдо. Фариза еңгәм ҡартәсәйемә кәңәш итергә, фатиха алырға килгән дәһә, ана ҡайһылай мөлдөрәп ҡарап тора уға. Гуля-Гөлсөм апай ҙа, әсәйем дә сабыр ғына ҡартәсәйемдән һүҙ көтәләр. Тик минең түҙемем етмәне, телемә килгәнде ярҙым да һалдым:

– Һинән дә шәберәк әсәй табылмаясаҡ ул ҡыҙыҡайға, еңгәкәйем, алаһың үҙеңә, үҫтерәһең, олоғайған көнөңдә изгелек күреп ултыраһың!

Ҡартәсәйем ҡарашы менән шелтәләһә лә (өлкәндәр эшенә тығылдым бит), һүҙе менән йөпләп ҡуйҙы: “Нурия әйткәс, раҫ инде, тәүәккәллә, килен”.

Күрәҙәлек ҡылдыммы? Хисле асылым – еңгәм һигеҙ йәшемдә үк шулай нарыҡлағайны – фараз еткерҙеме? Күңел күҙем күрҙеме? Күңел күҙе күрмәһә, маңлай күҙе – ботаҡ тишеге, тиҙәр. Ә ҡайһы төштәрәк икән ул күңел күҙе? Ни өсөн был юҫыҡҡа ҡайырылып киттемме – әлеге лә баяғы Әмин абыйҙың һандығындағы журналдарҙың касафаты инде. “Наука и жизнь” тигәнен дә алдыра башлаған абый, шунда өсөнсө күҙ хаҡында ғәжәп фекерҙәр яҙылған. Һәр кемдең дә бар, имеш, өсөнсө күҙе, әммә бик һирәктәрҙеке генә асылған, ти. Ҡартәсәйем әйткән күңел күҙе түгел микән шул “третий глаз”? Фариза еңгәмдең ҡыҙ баланы бәпләп ултырыуы, уны мәктәпкә оҙатыуы, кейәүгә биреүе – күҙ алдымдан үтеп китте ләһә, биллаһи...

19

Әсәйем, бер һүҙ әйтмәй тороп ҡалһа ла, Маһибикә апайҙың нахаҡ һүҙҙәренә ныҡ тетрәнде – һәр күҙәнәгем менән тойҙом. Шул осор ҡартәсәйемә лә һирәк барҙым, әсәйемде ҡурсаланым. Уның һаман да бөтәшеп бөтмәгән йөрәк яраларын яңыртты лаһа яһил апай. Әллә ниңә, үҙ күҙем менән күрмәһәм дә, Рамай ағайҙың ҡарама ботағында аҫылынған кәүҙәһе хәтергә төшөп тик торҙо: әсәйем ғәрләнеп бер-бер хәл ҡылып ҡуймаһын!

Байтаҡ ваҡыт эстән көйҙө ул, шунан, аныҡ бер ҡарарға килгәндәй, башын текә итеп күтәреп ҡуйҙы ла бүтәнсә эймәне. Иҫ киткес үҙгәреш бара уның хәсиәтендә – күренеп тора. Бик сиселеп бармай шул, уйын уртаҡлашмай, уның кеүектәрҙе тешләм холоҡло, тиҙәр. Өс бала менән яңғыҙ ултырып ҡалыуы еңел булғанмы ни уға?! Кескәй саҡтарында игеҙәктәр Свердловскиҙан килгән посылка йәшниктәрен “Атай!” тип барып ҡосаҡлағанда, үҙемдең йөрәгем ярыла яҙа торғайны... Йәнем әрнеп, өҙгәләнеп йөрөгәндә, беҙгә көпә-көндөҙ бер ағай килеп инде – сырамытам һымаҡ үҙен. Йөрәгем һеркелдәп ҡуйҙы, ҡапыл күҙем (теге өсөнсө күҙ!) асылып киткәнен тойҙом: әсәйемде алып китергә уйлаша был ағай, ниәте маңлайына яҙылған!

Әсәйем, ҡаушабыраҡ ҡалһа ла, ағайҙың маҡсатын белә ине шикелле. Килеүенә риза булғанға, хатта ки шатланғанға оҡшай. “Маҡтап йөрөйһөң, Самат ағай, самауырыбыҙ ҡайнап ҡына сыҡҡайны, үтеп кит”, – тип ҡунаҡты түргә саҡырҙы. Исемен дә белә, ә бит был кеше беҙҙең ауылдыҡы түгел. Өләсәйем дә аптырап ҡалған, йәшел бәрхәт камзулынан юҡ сүпте эҙләп, һыпырғылап бер була – уны беҙ хәҙер көн дә шулай байрамса итеп кейендерәбеҙ, ҡулынан ҡаты эш төшкән инде, ҡупшыланһа ла ярай.

Сәй эскән арала белдек: ағай Таллы ауылынан икән. Мәңге онотолмаҫ йәшенле йәй фажиғәһенән һуң уҙған матәм митингыһында күргәйнем шул уны, иҫемә төштө. Тимәк... Инде шигем ҡалманы, ағай тәғәйен әсәйемде һоратырға килгән. Тол ир... Парһыҙ көн итеүгә күнер йәштә түгел, әсәйемдән саҡ ҡына өлкәнерәктер.

Күңелемдә, тәрәндә-тәрәндә ятҡан хис-тойғолар боларырға тотондо: был кешегә минең әсәйемдән башҡа яңғыҙ ҡатын бөткәнме ни донъяла, алһын, ана, Ҡарағаш Мәсрүрәне, уның малайы ла атай менән үҫер! Хәйер, ҡырҡҡа етеп тапҡан бер бөртөгөн үгәй атайға һыйындырмаҫ уныһы. Бәс, беҙ ҙә был ағайға үгәй булабыҙ ҙаһа... Үҙ атайыбыҙ иҫән була тороп... Ә ҡайҙа һуң ул – атай?! Әсәйем ғүмерлеккә нахаҡ һүҙ бысағынан язаланырға дусар ителһенме? Ысвикла бисәләре араһында төрлөһөн ишетеп йөрөгәс, беләм: иң асыуы килгән ҡатындарҙы «ир рәхәте күрмәгере» тип ҡарғайҙар... Уф! Әйтерһең, минең асылымда прокурор менән адвокат алыша. Кем еңер? Ғәмәлдә икеһе лә – үҙем инде. Ысынсы, миндә ул «үҙем»дәр әллә нисәү, йыуашы ла, уҫалы ла, бәғзе мәлдә салпаһы ла тауыш биреп ҡуя. Илағы ла бар, әҙәм ғәрлеге. Мине бер бөтөн итеп, нисектер һыйышып йәшәй «үҙем»дәр...

Игеҙәктәр уйнарға сығып китте, әсәйем уларҙы туҡтатманы. Ә мине, Мәүлиҙәгә барып килергә йыйынғас, күҙ ҡарашы менән генә тыйып ҡуйҙы. Һөйләшәһе һүҙҙә мине лә ҡатнаштырырға уйлайҙар икән, хуп, тыңларға кәрәк. Ағай бер өләсәйемә, бер миңә ҡарап алды ла һүҙ башланы:

– Зөлхизә инәй, Нурия һеңлекәш, оҙон һүҙҙең ҡыҫҡаһы: мин Гәүһәргә өйләнер инем, әгәр һеҙҙең яҡтан да ризалыҡ булһа? Әтеү, минең дә ризалығымды һорағас, был ағайҙы бороп сығарып ебәрә алам? Нишләргә?! Бындай ҙа яуаплы бурыс торғаны юҡ ине әле алдымда бығаса. Әсәйемә утыҙ ете генә йәш, беҙ тип ултыра, ҡыуарған гөлдәй. Ҡыуармағансы, сәскәһен дә ҡоймаған әле! Атайым өйләнде...

– Мин риза,– тинем өҙөп кенә. Бәғеремдә бер нескә еп ныҡ итеп киерелде, ауыртты, ләкин өнөмдө тышҡа сығарманым, күҙемдә сағылғандыр шул, әсәйем, хәлемде күреп, “аһ” тип ҡуйҙы.

Ошо һүҙҙе әйтер өсөн икһеҙ-сикһеҙ кисерештәр даръяһын йөҙөп сыҡҡанымды әсәйем, уңған, һылыу, үҙенсә сәмле лә, хисле лә әсәкәйем, барыбер аңлап етмәгәндер һымаҡ. Ул халәттә ҡартәсәйем генә тоя мине. Эйе, Таллы ағайының әсәйемде үҙ йортона алып китерен, өләсәйемдең дә, игеҙәктәрҙең дә минең итәгемә йәбешеп ҡалырҙарын, ҡартәсәйемдең хәсрәттәрен – бөтәһен дә уратып уйлап сыҡтым. Быйыл (ә, бәлки, бер ҡасан да) институтҡа уҡырға бара алмаҫымды ап-асыҡ аңлап, тағы нығытып ҡуйҙым бая әйткәнемде:

– Ризамын. Әммә, ағай, һүҙҙең тураһы кәрәк: әсәйемде рәнйетһәң, уны яҡлар кеше бар – бына мин!

– Ун өс йәшлек улым, ун йәшлек ҡыҙым үҫә. Ғаян менән Лира. Әсәйҙәре... теге йәшенле йәйҙә... – тине лә ир кеше, һүҙен тоҡос ҡына итеп ослап ҡуйҙы: – Эйе.

Ышаныслы, аҡыллы күренде ул миңә. Шул саҡ ҡартәсәйемдең, төйөнсөгөн күтәреп үҙ нигеҙенә ҡайтырға йыйынғанда, “килендең дә йәшлеге зая үтә, мин уның юлын бикләп ятҡас, мүкләнгән таш кеүек...” тигәне иҫемә төштө...

Мәүлиҙә менән Толпарсыҡҡан яғына барып әйләнергә һүҙ ҡуйышҡайныҡ. Көн салт аяҙ. Йүкәлек яғынан йылы ел иҫә, шипкерт кенә бал еҫтәре һирпелә ул елдән. Әле тап бал ҡыуа торған осор.

Ана, әхирәтем миңә ҡул болғаны ла йүгерә-атлай Толпарсыҡҡан һуҡмағына ыңғайланы. Моғайын, әлеге Ишбирҙенән эҙ яҙҙырыуы. Икәү-ара ғына серләшергә итәме? Күр-күр, ҡайһылай оҙон аҙымлай, ҡулдарын ҡырҡа һелтәй, бара торғас, үҙен үҙе йүпләгәндәй, башын ҡағып ала – ниндәйҙер ҡарарға килгән бит был?

Әхирәтем биләндең уртаһында, билендә генә, туҡтап мине көтөп алды ла, беләгемдән һелкетә тотоп, алға әйҙәне:

– Тиҙ бул, әйҙә, һинең Шаһимаран түмәләсенә, тоғролоғоңа һынау бар! – ти. Теге юлы үҙебеҙҙең Италияға эйәртмәгәнгә үпкәләгәс, Мәүлиҙәгә күл ҡырындығы үҙем генә белгән кескенә ҡалҡыулыҡ хаҡында һөйләп, берәй күрһәтермен, тип аҡланғайным, шуны онотмаған. Ниндәй һынау икән ул тағы?! Тоғролоҡҡа, тисе? Ауыҙымды асырға ла бирмәй, әхирәтем дауам итте: – Нурия, мин Олексий эргәһенә китәм!

– Ҡасып китәһеңме?– Шаҡ ҡатһам да, Мәүлиҙәнең хәбәре мине аяҡтан йыҡманы, киреһенсә, юрағаным юш килгәндәй, ирәйеп киттем. – Шулай булырын һиҙгәйнем, ҡыҙый...

– Хат яҙыштыҡ, уртансы апайым район үҙәгендә больницала санитарка бит, беләһең, медицинскийға инер өсөн уға ике йыл стаж кәрәк, шуны эшләй, уның аша хәбәрләштек. Украинанан хаттар бында яуа башлаһамы – үҙең уйлап ҡара! Әлдә тәүгеһе һиңә юлыҡҡан, Нурия!

– Йә, тиҙ генә минең тоғролоҡҡа һынау үткәрә һал да, өйҙә эш күп,– тинем. Әллә нимәгә ҡапыл йән көйҙөсө?

– Һыу инмәйбеҙме ни, Толпарсыҡҡанға килеп етеп тә, унда йөҙмәй ҡайтҡан юҡсы?

Мәүлиҙә тиҙүк тота ялғанды. Кәзәләнеүемдең сәбәбен дә аңғарған:

– Бәхеттерме, бәхетһеҙлектерме – ашҡынам шул сит яҡҡа,– тип төшөнкө генә тауыш менән өҫтәп ҡуйҙы. Яҡшы белә холҡомдо, миңә кешене йәлләргә генә ҡуш, утҡа-һыуға инеп ярҙам итерҙәй булам да китәм.

– Унда нишләрһең һуң? Кейәүгә...

– Юҡ-юҡ, кейәүгә барырға ырғып тормайым, ышан, Нурия, ә Олексийҙы бик күрәһем килә, төштәремә керә бөҙрәләре суҡынғандың!

– Бәс, суҡынғандыр ул ысынлап та?– Уф, телемдән осто ла сыҡты был хәбәр. Әхирәтем үҙе лә бик ҡаты уйланған, күрәһең, тап ошо хаҡта, өҙөп кенә яуапланы:

– Хоҙай – берәү!

Шылдым был теманан:

– Мәүлиҙә, шул һәләтеңде әрәм итеп, уҡымай ҡалырһыңмы? Әмин абый күҙ терәп тора лаһа, биш йәшеңдән синус-косинустары менән сихырлап ҡуйғайны үҙеңде, хәтереңдәме?

– Әтеү. Олексий яҙа, Донецкиҙа быйыл ғына университет асылды, унда математика факультеты ла бар, тип. Шунда инәм!

– Бер генә күрҙең дәһә шул сәсрәмәгер хохолды, уныһы ла бәләкәй генә сағыңда?– тип әйтмәй булдыра алманым.– Шуны шулай яратаһыңмы?!

– Шулай яратам шул! Бер күҙ ташлау менән йөрәгем ҡабынды... Ҡабынды ла һүнмәне лә ҡуйҙы.

– Әсмә, исмаһам, Артуры менән үбешеп ҡалған, ә һин?

– Уныһы булманы! Булһа, һин белер инең тип нисә әйттем, һаман ышанмайсы.

– Хаттарын да уҡытҡыланың, йәшермәнең. Күҙҙәреңә ғашиҡ булдым, ти ҙә яҙа ул казак, иветә? Олена... Күҙҙәрең матур шул, ысын, ҡыҙый, керпектәрең ҡуйы, оҙон, ҡоралайҙыҡы кеүек... Ә шулай ҙа, Алеша һине нисек ғашиҡ итте үҙенә, әйт әле?

– Шундай итеп ҡараны ул миңә, Нурия, йөрәгемә үтеп инде ҡарашы, тием дәһә, тағы ҡайһылай аңлатайым?

– Шунан?

– Хушлашҡанда, баҫыуҙа, ҡолағыма шыбырланы: “Коханна!” Ҡайнар тынына яңағым янып сыҡты. Тотош тәнем дерелдәп китте, ҡурҡтым хатта...

– Ҡараны, тиһең, беҙҙең Фатих әҙ күҙләнеме ни һине үҙенең матур зәңгәр күҙҙәре менән? Партаһын да һине күреп ултырырлыҡ итеп һайлай торғайны.

– Миңә ҡарап ултырҙымы Фатих? Уф, һаташма! Һиңә ғашиҡ булған ул, мин – албырғатҡыс ҡына, белгең килһә.

– Юрамал әйтәһеңме? Бер Сабиры ла еткән... Уның, исмаһам, һиҙелә ине миңә күҙе төшкәне. Әлдә, ана, училищеһында бер ҡыҙға ғашиҡ булған, үҙе һөйләне: ”Баштараҡ бик ғазапланғайным, һин миңә иғтибар ҙа итмәгәс,– ти,– һимеҙлегемде яратмайҙыр, тип спорт менән шөғөлләнә башланым... Ҡыҫҡаһы, мөхәббәтем мине училищела көткән! Ә тәүге хистәрем, һине Кәбирҙән көнләшеүемә сыҙамай хаслыҡ эшләп йөрөүҙәрем, иҫеңдәме, киптерергә ҡуйған кирбестәреңә кемдер “Н+К” тип соҡоп яҙып сыҡҡайны – мин ул, шулар барыһы ла үҫмер ашҡыныуҙары, ысын мөхәббәткә репетиция булған, күрәһең...”

– Репетиция, тиме, шул Сабир әйтәме?– Әхирәтем ышанмайыраҡ торҙо бер арый. Шунан баяғы һүҙен өҫкә сығарып ҡуйҙы: – Ә Фатихтың һине яратыуына шикләнмәйем, бына күрерһең!

Был йәһәттә хәбәрҙе ошонда туҡтаттыҡ та һәр ҡайһыбыҙ үҙ асылыбыҙға сумдыҡ. Ғашиҡ булыу өсөн бер ауылда үҫеү, бер синыфта уҡыу һис кенә лә мотлаҡ түгел – күптән аңланым, Фариза еңгә менән Хәйрулла ағай яҙмышынан уҡ. Татар әбекәй менән Әдисәй бабаҡай һуң?! Ана, атайым ҡырҙа тапты ишен... Уйымды ошонда уҡ шарт өҙҙөм. Етер ҙәһә ғүмер буйы һыҡтарға атай тип. Уҙған аҙнала хаты килде ҡартәсәйемә: “Әсәй, һинең менән уртаҡлашмай буламмы был шатлыҡты – ҡыҙыбыҙ тыуҙы, Майя (беҙҙеңсә Мәйсәрә) тип исем ҡуштыҡ. Киленең башҡорт милләтенән, ҡалала тыуып-үҫкәнгәлер, урыҫлашҡан, телде онотҡан тиерлек, әммә Майяны өйрәтәсәкмен туған телендә һөйләшергә. Әҙерәк үҫә төшһөн дә, алып ҡайтып күрһәтермен һиңә, таныштырырмын апайҙары, ағаһы менән. Баш иҫән булһа...”

Ҡайт, атай, ҡайт, тип үсекләштем шунда эстән генә, әсәңә, бындағы балаларыңа үҙеңде лә күрһәт! Ә теге Майя (ата бер туғаным даһа) кемгә оҡшаған икән? Барыбер Камил кеүек аҡыллы, Камила кеүек һылыу түгелдер! Йәпле, ҡыҙ бала тыуған, Камил – берҙән-бер Ҡарамырҙин. Хәйер, ул да – Аҡсурин, минең һымаҡ. Ә Майя, моғайын, атайым фамилияһын йөрөтәлер?

– Нурия, һин миңә сер һандығы бул,– тине Мәүлиҙә, урау уйҙарымдан ҡайтарып. Фекеремде әммә төйнәп өлгөрҙөм: әсәйемде, Самат ағайҙан бала тап, тип өгөтләйәсәкмен!

– Ҡайҙа киткәнемде тик һиңә генә әйтәм. Апайҙарым атайымдан йәшерә алмаясаҡ, Ишбирҙе иҫәп тә түгел, әсәйемде беләһең – ебеп төшәсәк. Уҡырға ингәс, хәбәр итермен өйгә: институт тигәндә, атайыма барыбер, ҡайҙа уҡыһам да.

– Әйтеп кит, шулай булғас?

– Алдан әйтһәң, Башҡортостанда бөткәнме ни институт, тиәсәк, бармаҡ бөгөп һанарға тотонасаҡ: Өфө, Стәрле, Бөрө... Ә Донецкиҙа уҡырға индем, конкурс беҙҙәгенән икеләтә ҙур ине, тип тә ебәрһәм, ғорурланып китәсәк хатта.

– Ә инә алмаһаң уҡырға?

– Инәм!– тине Мәүлиҙә, икеләнеп тә торманы.

Мин дә икеләнмәйем быға, һораным инде, тәртип өсөн генә.

– Бер кемгә лә әйтмәй шылһаң булмаймы?

– Юҡ, улай әллә нисек, хыянат кеүек. Атайым алдында аҙаҡтан аҡланырға кәрәк тәһә, Нурияға әйтеп киттем, тиермен.

– Таптың дәү дәлил, Әмин абый мине әрләйәсәк, ер һелкетеп ҡысҡырасаҡ.

– Ҡысҡырыр ҙа аҙаҡ маҡтар, тоғро дуҫ икәнһең, тип. Ә һин үҙең документтарыңды ҡайҙа тапшыраһың, Өфөгәме, Стәрлегәме?– Ниһайәт, миңә күсте иғтибар.

– Быйыл бер ҡайҙа ла бармайым.

Мәүлиҙә быны тыныс ҡына ҡабул итте:

– Гәүһәр апай Таллыға күсһә, һиңә ҡала инде ике ҡарсыҡ, игеҙәктәрең... Стаж эшләрһең дә, педвузға бер йыл да етә, ти, ситтән тороп уҡырға керерһең. – Үтә күреп тора мине әхирәтем... Әсәйем хаҡында ла ишеткән (ауыл белә, тимәк), әллә ошо Толпарлының кешене керпек тә ҡаҡмай күҙәтеп торған “өсөнсө күҙе” бар?

– Шулай ҙа уйлап ҡуям... Әле килеп, һин дә әйткәс, нығындым: заочно уҡыу минең өсөн иң ҡулайы булыр.

– Ҡыҙый, әтеү һиңә институтҡа тип Баязит ағай һалған аҡсаңды үтескә биреп тор, алыҫ юл бит – Украина... Миңә Өфөлөк кенә тотторҙолар.

– Атайым илле һум ебәргәйне, ҡартәсәйем бирҙе биш тәңкә – байыттылар. Ярар, күпме кәрәк һиңә?

– Ун һум бирһәң...

– Кискә инеп сыҡ, утыҙ итеп бирермен. Сит яҡта аҡсаһыҙ тилмереп йөрөмәҫһең.

Ҡапыл ҡосаҡлашып илап ебәрҙек. Хәсрәттән түгел. Шатлыҡтанмы? Әлләсе.

Толпарсыҡҡанда һыу ҡойоноп алғас, тыштан да, эстән дә таҙарғандай тойҙом үҙемде. Мәүлиҙәгә ҡарап һоҡландым: һомғолланып киткән, сәстәре ҡуйырған, элек үрмес ҡушып нәҙек кенә бер толом үрә ине, хәҙер – тос ике толом. Ә керпектәре?! Мәүлиҙәнең бөгөлөп торған, ҡуйы, бәрхәттәй күренгән керпектәренә күҙе ҡыҙмаған ҡыҙ һирәктер. Белгәндәй, шундай оҫта итеп елпелдәтә ул шул матур керпектәрен. Үҙгәргән әхирәтем (миңә генәме ни әйләнгән һайын үҙгәрергә?), осҡон сәсеп торған һоро күҙҙәрендә тәүәккәл саялыҡ бар. Саян йондоҙлоғо уға ныҡ йоғонто яһай башланы, ахырыһы. Әлеге төҫ-башын күрһәме, йығылып китәсәк теге Дон казагы, биллаһи.

Етәкләшеп алдыҡ та биләндән йүгереп төштөк. Түбәнгә йүгерһәк тә, ниндәйҙер бейеклеккә үрләгәндәй булдыҡсы? Алда торған маҡсаттарҙы самалаған күңел халәтелер был, моғайын...

Ҡайтышлай атай йортона һуғылырға булдым. Ҡартәсәйем теге хәбәрҙе, Таллы ағайының әсәйемде һоратыуын, беләлер, күҙендә шул яҙылғандыр? Ярар, барғас күрермен. Әлегә тарҡауыраҡ булған уй-тәьҫораттарымды барланым. Мәүлиҙәнең ниндәй оҫта мутлашыуына хайран ҡалдым бит: алдамай ҙа, ҡапылда дөрөҫөн дә әйтмәй тора. Шәп ҡатын сығасаҡ унан. Ә минән? Әллә... Донъя көткәндә кәрәк ҡайһы бер таһылдар, холоҡ һығылмалылығы, мәҫәлән, етмәй миндә. Бының тулы ғаиләлә үҫмәүем, ир-ат булмышына яраҡлаша белеү мәктәбен үтмәүем арҡаһында икәнен аңлайым.

Ҡапҡа асыуыма, болдорона сығып ҡаршылап торған ҡартәсәйем мине тәү ҡарашҡа ваҡ хәбәр менән таң ҡалдырҙы: – Камиланы төшөр Биксәнәй юлына, ҡолоҡасым, бәләкәй көйәнтә-биҙрәләрең соланда тора, шул көйөнсә генә, хәҙер ул ташыр миңә эсәр һыуҙы. Күрәнле яҡын, тотонорға һыуҙы шунан Камил да йүгертеп килтереп ҡуя, ике ҡулына ике биҙрә тота ла. Бер кәзәм дә ун тауығым...

Мин ҡапылда әсәйем хаҡында өндәшмәйерәк торҙом. Инде һүҙ сыҡмаҫмы тиһәм, сыҡты барыбер:

– Игеҙәктәрҙе әкренләп эшкә күндер, тим, улар йәшендә үҙеңдең белмәгәнең юҡ ине. Ике донъяны бер үҙең көтә алмайһың даһа?! Бына ҡайҙа барып олғашты теге ваҡ һүҙҙең осо. Ҡартәсәйем тауышын күтәрә биреп ҡуйҙы ла уң ҡулы менән һул яҡ түшен һыйпап алды. Йөрәгенә тейгән теге хәбәр, теймәҫлекме һуң? Миңә лә еңел түгел, әсәң һынлы әсәңде ят кеше алып китһенсәле. Былтыр орғасы башмаҡты Әнкәләр осондағы берәүҙәргә тоттороп ебәрҙек, юҡһынып ҡалдыҡ артынан. Башмаҡ түгел дәһә, әсәйебеҙ сығып китәсәк был юлы урамыбыҙҙан. – Көсөм барҙа, – тип дауам итте ҡартәсәйем, – таян миңә, ҡурҡма, ҡолоҡасым. Беҙ, дүрт ҡатын (өләсәйем менән Камиланы ла иҫәпкә алды), бирешмәҫбеҙ. Баязитты көтмәне түгел, көттө, йөҙҙө ҡыҙартманы мир алдында. Үпкәм юҡ. Саматулланың нәҫелен беләм, арыу, эшсән улар. Уңып китер әсәйең.

– Иншалла, ҡартәсәй. Минең әсәйемә лә ир рәхәте күрергә яҙһын,– тинем дә телемде тешләнем. Тиҙ генә икенсе яҡҡа, үҙем дә көтмәгән яҡҡа, борҙом хәбәр тәртәһен: – Һин бигерәк йәшләй ҡалғанһың ҡартатайымдан, тағы ла тормошланырға башыңа инеп сыҡманымы? Әй, бер һорағайным шикелле, бәләкәй саҡта.

– Инмәне. Инмәгәс, сыҡманы ла, – тип көлөмһөрәгәндәй булды ла баяғыны үҙенсә һығымталап ҡуйҙы ҡартәсәйем: – Утын-бесән тип ҡайғырмаҫ килен, нахаҡ һүҙ күтәрмәҫ. Ирленеке – замана ул һәр дәүерҙә лә.

Бына тағы бер фәлсәфә: ирленеке – замана?

Әсәйемде Таллыға күсереп алып ҡайтып китте Самат ағай. Улын-ҡыҙын эйәртеп, арбаһына ҡупшы балаҫ йәйеп, ат егеп килгән. Ризалығын белдереп, ҡартәсәйем уны оҙатырға килде, әсәйемдең йөҙөнә шулай нур ҡундырҙы, рәхмәт төшкөрө. Самат ағайҙың ҡыҙы игеҙәктәр менән бергә уҡый икән. Улының – һонторайып үҫмер ҡорона инеп барған малайҙың – күҙендә тәрән моңһоулыҡ бар, һайығыр микән бер саҡ? Тиҙ генә үтә тиме ни ғәзиз кешеңде юғалтыу хәсрәте. Үҙемдән беләм: атайым ҡырға сығып киткәс, күпме һығылдым, һаман да эстән әрнейем... Ә был балаларҙың әсәйҙәре ҡайтмаҫҡа, мәңгелеккә киткән.

Кисен Мәүлиҙә килеп китте, усына аҡса йомдорҙом, иҫтәлеккә сәсемдән алып ҡаптырма бүләк иттем – көмөш төҫөндә ялтыраған шул биҙәүескә күҙе ҡыҙа ине гелән. Әхирәтем топ-тойоҡтан һорап ҡуйҙы:

– Ҡыҙый, һинең ҡоралайҙы күргәнең бармы ни?

– Юҡ әлегә, ә ниңә һорайһың?

– Үҙең дәһә, керпектәрең ҡоралайҙыҡына оҡшаған, тинең...

– Ә-ә... Әсмә һөйләгәйне ҡоралай тураһында, ул күргән, атаһы менән һунарға барғанда. Ҡаршыларына килгән дә баҫҡан бер ҡоралай! Атаһы йәһәт кенә мылтығын төҙәгән – реакция, Бүреһуҡҡан олатай әйтмешләй. Бәләкәй генә сатаҡ мөгөҙлө, оҙон нәҙек аяҡлы, һомғол кәүҙәле кейек, ти. Атаһы: “Был һаҡ, сапсан хайуанҡай нишләп улай күрәләтә аҡланға, кеше барлығын белә тороп, сабып сыҡты әле?”– тип аптыраған да мылтығын ергә һалған. Ә теге ҡоралайҙың күҙҙәрендә мөлдөрәмә йәш, ти... Шунда иғтибар иткән Әсмә, керпектәре шундай оҙон, төҙ, ти.

– Атҡандармы шул матурҡайҙы?!

– Юҡсы, атмағандар. Ҡоралайҙың имсәгенән һөтө сөрләп ағып киткәнен күргәс, Әсмәнең атаһы аңлап алған: бының балаһына бер-бер хәл булған, моғайын. Ысынлап та, киренән урманға инеп киткән ҡоралай артынан эйәреп барһалар, бәләкәсе ҡапҡанға эләккән, ти! Ысҡындырып, яралы аяғын бинт менән бәйләп киткәндәр.

– Һунарсының ни, дарыу-фәләне үҙе менән икән, ни хәл ҡупмаҫ урманда, иветә, ҡыҙый. –Теорема иҫбатлағандай, шулай нығытып ҡуйҙы ла, Мәүлиҙә һүҙҙе башҡа юҫыҡҡа борҙо: – Айыусыны ысынлап та бөтөрәләр, ти бит. Ярты халҡы район үҙәгенә барып төпләнгән инде, унда башҡорт мәктәбе асыласаҡ икән. Тағы бер нисә урман ҡасабаһынан да, булған делянкаларҙы ҡырҡып бөткәс, кешеләр шунда уҡ күсенәсәк, ти. Район үҙәгендә башҡорттар арта инде, әтеү, иветә?

– Әсмә, бер үҙем тороп ҡалһам ҡалам, Артурҙы көтөп алмайынса Айыусынан китмәйем, ти. Уҡыуы бер йыллыҡ ҡына бит уның, киләһе майға тиклем. Артуры: ”Жди, Асенька, жди, моя лесная фея, первым делом к тебе приеду!” – ти ҙә яҙа. Ә Суфия апайҙарҙы теге Тубыл ҡалаһындағы ҡыҙҙары килеп алып киткәйне былтыр уҡ.

– Уф, ҡыҙый, ниндәй яҙмыштар көтәлер инде беҙҙе киләсәктә! – Бер тауыштан шулай оран һалдыҡ та оҙаҡ итеп бер-беребеҙгә ҡарашып торҙоҡ. Күңелемә килгәнде фараз иттем:

– Һин бик оҙаҡҡа китәһең Толпарлынан. Әммә әйләнеп ҡайтасаһың, бик күп йылдарҙан һуң...

Мәүлиҙә яуап бирмәне. Күренеп тора: әле уға китеү мөһим, ҡайтыу тураһында уйламай. Ике көндән ул райондан Өфөгә үтешләй ауыл осонда туҡтай торған автобусҡа ултырып китеп тә барҙы. Әхирәтемдең ҡайҙа юл тотҡанын донъяла мин генә белә инем. Хәйер, тағы берәү, миңә әҙәбиәт аша ғына таныш Дон йылғаһы аҡҡан тарафтарҙа үҫкән егет, моғайын, беләлер. Көтәлер?!

Тауыҡтарҙың йәшереп һалған йомортҡаларын эҙләп алайым тип аҙбар башына менеп барышлай, баҫҡыстан тирә-яҡты байҡап торғанда, Әнкәләр осонда бер һыбайлы күҙгә салынды. Әллә Кәбир?! Ул ғына елә шулай: кәүҙәһен төп-төҙ көйөнсә саҡ ҡына алға иңкәйтеп, эйәренән ҡалҡынып-ҡалҡынып. Хәйер, башҡа берәүҙең нисегерәк елгәнен иғтибарлап ҡарап торғаным да юҡ. Төймәләрен ысҡындырғандыр – күлдәге елкән кеүек елферҙәп бара. Ә артынан, бер тотам ҡалмай, бөҙрәләнеп саң күтәрелә – эргәһендә тормаһаң, саң бағанаһы ла матур күренә, имеш.