Ҡатындар - 03

Донъябыҙ былай бөтөн ҡаласаҡ: баҙ тулы бәрәңге, ҡабаҡ уңды, көнбағышыбыҙ ике тоҡ булды. Аҙбар ҡыйығында – тыңҡыслап тултырылған бесән, лапаҫ аҫтында – ике-өс йылға етерлек утын, бысып ҡына түгел, ярып та өйөлгән. Быларҙы ҡартәсәйем ҡабат-ҡабат барлап сыға, үҙен шулай йыуата. Ә мин "ир ҡулы тейгән донъя", "атайлы бала – арҡалы" тигән һымаҡ һүҙҙәрҙең башымда уралыуына сыҙаша алмай, иларға тулышып йөрөйөм.

3

Атайым, Васяһынан хәбәр килгәс, туғандарымдың тыуыуын да көтөп торманы, теге дүрткел сумаҙанын тотоп Карагандаға сығып китте. Һөйләшеп ҡуйған кеүек, дүртебеҙ ҙә күҙ йәше күрһәтмәнек уға, оҙатҡас ҡына буҙлаштыҡ.

— Өйөмдөң өрлөгө ишелде! — тип иланысы шул көн ҡартәсәйем. Күтәрелеп ҡараным – өрлөк шылт та итмәгәйне?!

Март уртаһында, үҙ сәғәтендә, кесе йыhан ҡабағы асылды – минең туғандарым унан Оло йыһанға сыҡты. Ҡыҙ һәм малай!

Атайымдан әллә нисә хат килде. Игеҙәктәр тыуыуын hөйөнсөләп хәбәр иткәйнек, шуға яуабында: "Ятаҡта айырым бүлмә алғас, һине ҡайтып алам, Гәүһәр, борсолма", — тип яҙған. Миңә тигән айырым юлдарҙа ул: "Әсәйеңде һаҡла, ҡартәсәйеңде, өләсәйеңде тыңла", — ти ҙә ҡабатлай. Һаҡсылыр шул мин йә тәртипһеҙ бер ҡыҙыҡайҙыр. Йәнем көйҙө лә (ана ҡайһылай тип көйә икән ул йән), әсәйемдең яуап хатындағы бер асыҡ урынға үҙ ҡулым менән яҙҙым да ҡуйҙым: "Мин — шәп ҡатын!" Китте ул хат Карагандаға. Әсәйем әллә күрмәне яҙыуымды, әллә күреп тә өндәшмәне. Ә мин бер ыңғайҙа уның хатын уҡыным да ҡуйҙым, рөхсәтһеҙ булһа ла. Еңел уҡыным, әсәйем эре хәрефтәр менән яҙа, асыҡ ҡына итеп. "Ике имсәк балаһын күтәреп әллә ҡайҙа бараһым юҡ, үҙең ҡайт!" — шулай яҙғандыр тиһәм, ләм-мим был хаҡта. Ете ят Васяны һорашырға, уға сәләм әйтергә белгән, ә игеҙәктәре менән төндәр йоҡламай ыҙаланыуын яҙмаған. Әйтер инем мин сәләмде ул Васяға, ҡәҙерле кешемде ситкә олаҡтырып алып сығып киткән ҡотҡосоға. Атайымдың былай ҙа оҙон-оҙаҡ моряк хеҙмәтенән байтаҡҡа hуңлап ҡайтыуына ла шул урыҫ ағай ғәйепле икән, икәүләп портта аҡса эшләп йөрөгәндәр, ти. Әйтәм, теге дүрткел сумаҙан тулы бүләк ине. Ана, миңә алып ҡайтҡан ҡупшы башлығы – хәҙер тотоп утҡа ырғытам! Уф… Икмәк мейесендә дөрләп янған утындарға битем бешә яҙғансы оҙаҡ итеп ҡарап торҙом да ҡырт боролдом: атай төҫө булып ҡалған әйберҙе ни, яндыра алманым... Ҡыш етhә, кәрәге лә тейер, бәй. Ә үҙем атайымды шул тиклем һағынам! Ҡартәсәйем һиҙенә, ҡыҙ бала ла атайҙы шулай яҡын итер икән, тип аптырап ҡуя берсә. Ҡыҙ бала... Йөрәге бар ҙаhа ҡыҙ баланың да!

Әлдә туғандарым тыуҙы, шулар менән йыуанам. Шул тиклем оҡшашҡан улар, айырып та булмай. Мәүлиҙә әхирәтем менән ҡыҙыҡ булып бөтәбеҙ: әсәйем береһен имеҙеп килтереп тотторһа, бәхәсләшә башлайбыҙ, Камилмы был, Камиламы, тип. Икеhенең дә бер иш йүргәктәрен тағатып ҡарайбыҙ, кемебеҙ еңгәнен белер өсөн. "Камил бит, мин дөрөҫ әйткәнем, — тип ҡыуана Мәүлиҙә, — ана лаһа турғайы!”

Ысын, әхирәтем тиҙ айыра игеҙәктәрҙе, ә мин йыш яңылышам. Ғәрләнәм аяуһыҙ шуға, үҙ туғандарымды бутап ултырғас ни.

—Мин бит ен ботағы Ишбирҙе туғанымды ҡарап үҫтерешкән кеше, — ти Мәүлиҙә.

— Ә шулай ҙа нисек айыраhың?– тип төпсөнәм.

— Малайҙарҙың маңлайы туң була, — ти ҙә рәхәтләнеп көлә әхирәтем, — туң баш бит улар!

Инде икәүләшеп йығылып ятып көләбеҙ.

Ни генә эшләһәм дә, йығылып ятып көлһәм дә, күңелем китек шул. Кистәрен, йоҡлап китә алмай, таҫрайып өрлөккә ҡарап ятам. Өрлөк... Әллә ниңә ҡартәсәйемдең анауы «өрлөк ишелде» тигән сәйер һүҙе иҫемдән сыҡмай. Ҡарай торғас, былай ҙа аҡ, шыма өрлөк ай яҡтыһында тағы ла ағарып, нурланып киткәндәй була, гүйә, атайымдың йөҙө. Ана, ике күҙе — күкшел-йәшел булып ялтырай... Шыбырлап ҡына өндәшәм:

— Атай! Атай, ҡайт, Камилды, малайыңды, күргең килмәйме ни? Ул һиңә иш булыр. Әлүктән ҡыр танаулы, һиңә оҡшаған. Камила ла — тас үҙең. Күрһәң, айыра ла алмаҫһың ул матурҡайҙарҙы. Мин йәмһеҙ шул, табаҡ битле, йәмшек танаулы ҡарасман — Зөлхизә өләсәйемә тартҡанмын, әллә шуға яратмайһың!? Ташлап китмәҫ инең... Әсәйем һылыу ҙа инде, уны яратып алғанһың бит, егетенән – Барый ағайҙан һалдырып алып, маңҡа ғына көйөңә. Ултыра хәҙер атайлы етемдәр ҡосаҡлап, бер түгел, өсәүҙе...

— Нимә мығырҙайһың, Нурия, йоҡла! Бәләкәстәрҙе уятаһың бит. — Эргәмдә үҙе лә йоҡламай, шым ғына уйға сумып ятҡан ҡартәсәйем яурыныма ҡулын һала. Өрлөк-атайым менән ҡысҡырып һөйләшә башлағаным әллә? Тағы ҡарайым өрлөккә: ике күҙ тигәнем тәҙрә яҡ баҡсала үҫкән сейәнең япраҡтары икән, ай нурында күләгәләре сағылған. Бәй, түшәм тулы икән ул серле "күҙҙәр", керпек ҡаҡмай миңә баҡҡандар...

Оҙаҡ арына алманым атайымдың ҡырға сығып китеү ҡайғыhынан. Үҙемде әле саҡ ҡалҡып килгән ҡанатын имгәткән бәпкәләй итеп тойҙом... Уҡырға төшөүемдең шатлығын да тойманым хатта. Күпме күҙем ҡыҙып йөрөнө мәктәпкә минән бер йыл алда барып уҡып йөрөгән дуҫ малайҙарыма, баяғы алтауға, күпме көттөм шул көндө, ә үҙем һөйөнмәнем дә ҡуйҙым. Тырышып-тырышып һөйөнөргә иттем – булманы, эсем бошоп тик торҙо. Ә уҡырға мине Мәүлиҙәнең атаһы Әмин абый (беҙҙә уҡытыусыларҙы "абый", "апа" тип йөрөтәләр), өйҙәгеләрҙән дә hорап тормай, етәкләп алды ла китте. " Етең тулып килә, әхирәтең менән бергә уҡырһың, һин унан да сосораҡ", — тине лә Мәүлиҙә менән икебеҙҙе бер партаға индереп тә ултыртты. Ул көндө оҙаҡ уҡыманыҡ, тиҙ ҡайттыҡ. Әй, хәреф танырға Әмин абый Мәүлиҙә менән мине йөҙ былтыр элек үк өйрәтеп ҡуйғайны инде. Атайымды аптыратырға ярап ҡалғайны лаhа шул белемем: тәмәкеhенең ҡабындағы яҙыуын уҡыным да бирҙем – “Каз-бек”. Үҙем тағы hорай hалдым, нимә ул, ҡайҙа ул Казбек,тип. Атайым бик етди итеп hөйләгәйне Кавказ тигән яҡтар, ундағы Казбек тауы, папаха кейеп, биленә хәнйәр тағып йөрөгән грузиндар, аварҙар, лезгиндар, чечендар hәм шул төбәктә йәшәгән башҡа халыҡтар тураhында... Папиросы бушағас, мин Казбек ҡабына кәнфит ҡағыҙҙары hалып ҡуйҙым – асмалы бит ул, тышына тау яғалап сапҡан, ҡара бурка кейгән hыбайлы төшөрөлгән .

Эсем бошҡанда, аулаҡта шуны асып ҡарап йыуанам хәҙер. Унда кәнфит ҡағыҙҙары менән бергә ялтыр шәшке ватыҡтарын да hаҡлайым, ике-өс матур төймә лә ята. Бәхетле, атайлы көндәр төҫө булып ҡалған тәмәке ҡабын еҫкәп-еҫкәп ябып ҡуям да тышындағы hүрәткә ҡарап уйға талам: тауға ҡарап елгән hыбайлы атайым кеүек күренә башлай күҙемә... Ярар, бошонорға ваҡытым инде ҡалмаҫ та, мәктәпкә төшкәс. Өлкәндәр риза булырмы әле?

— Мин уҡырға барҙым, тауар бирегеҙ, алъяпҡыс тектерәм Татар әбекәйҙән, — тигәс, ҡартәсәйем һикегә ултыра төштө. Ул ғына өйҙә ине, эше иртәле-кисле – колхоз кәнсәләрен йыйыштыра. Таң менән өс мейескә ут яға, кистән иҙән йыуа. Мин кискеһен ярҙамлашам ҡай саҡ, яҙлы-көҙлө ауыр уға, иҙәндәге бысраҡты тимер көрәк менән ҡырып ташлай тәүҙә, шунан ғына йыуа, йүкә йыуғыс менән. Мин өҫтәлдәрҙе һөртәм, рәйес бүлмәһенең иҙәнен һеперәм, унда таҙараҡ була ғәҙәттә. Хисапсы сулаҡ Мансур ағайҙың, әсәйемде алам тип йөрөгән Барыйҙың ҡустыһының инде, өҫтәлендәге сатнаҡ зәңгәр тәрилкә тулы тәмәке төпсөктәрен сүплеккә сығарып ташлайым. Күп тарта ул ағай, бүлмәһе лә, тәрилкәһе кеүек, зәп-зәңгәр булып тороп ҡала артынан. Ишекте асып, һепертке менән һелтәп ҡыуалайым зәңгәр тәмәке төтөнөн. Уф... Ҡартәсәйемә оҡшатып, үҙҙәре юҡта, кәнсәләрҙә эшләгән ағайҙарҙы орошоп йөрөйөм бер арый:

— Өйҙәрендә лә шулай ҡыланамы былар, итектәрен тышҡы тупһалағы ҡырғыста әҙерәк ҡырғылап керһәләр булмаймы? Үләнгә лә һөртөп алырға буласы, белекһеҙҙәр...

Нишләптер, шул һүҙҙе әле килеп ҡабатлап әйттем дә ҡуйҙымсы, топ-тойоҡтан:

— Белекһеҙҙәр!

— Бына лаһа, һандыҡ аҡтарып ултырам, тауар эҙләп, сабыр ит! — тине ҡартәсәйем ҡаты ғына тауыш менән.

— Һине әйтәмдер шул.

Ҡартәсәйем үҙ хәбәрен сурытты:

— Үҙем дә бер уйлап ҡуйғайным, әллә бирергәме һине мәктәпкә, тип. Дәфтәр-ҡәләмдәрең бар, Шәрифә апайың посылка һайын ҡыҫтырып ебәрә. Шул атайыңдар өсөн борсолоп, иҫемдән сығарғанмын hине, ҡолоҡасым. Рәхмәт инде Әмингә, мөғәллим ҡустыға, ҡанатыңды бәпләп тора. Бүреhуҡҡан олатайыңа, Татар әбекәйеңә лә Алла ғүмерҙәрен бирhен, ошо баламдың күңелен үҫтереүҙәре уларҙың... Һин дә уҡымаhаң – башың тулы аҡыл. Әхирәтең дә барғас мәктәпкә, һиңә ни ҡала, уҡы шул, уҡы. Мәүлиҙә hинән йәшкә күпмегәлер өлкәнерәк, буғай... Ҡалышмаҫһың, уҙҙырып ебәрерһең әле унан, иветә?

— Иветә! — Шулай тинем дә, ҡартәсәйем биргән ике төргәкте, аҡ һәм ҡара сатинды, ҡултыҡ аҫтыма ҡыҫтырып, Татар әбекәйгә йүгерҙем.

Аҡ алъяпҡысым кискә үк әҙер булды, әбекәйемдең ваҡ-төйәк йорт эшен бөтөрөшөп, күҙҙән тектереп алдым.

— Бу бәйрәм алъяпкычы, купшы булсын, — ти әбекәй, — яурыннарына канат кебек итеп әберкә салам, сиңа беренче бу фасон, бел. Күргәч, бүтәннәр дә сорар инде шундыйны, барыбер сиңа — беренче, Нуриякаем! Кара алъяпкычны, көндәлеккә, ябаерак итәрмен, кесәләр басармын, яме. Иртәгә килеп алырсың.

И, Татар әбекәйем! Күпме эштәрен ситкә ҡуйып, мине, бер баланы, шатландырам тип, күҙ нурҙарын түгеп ултыра бит! Ҡосаҡлап, ике битенән үптем дә әбекәйемдең, ҡанатлы алъяпҡысымды күкрәгемә ҡыҫып, ҡайтыу яғына остом.

Башыма хәсрәт керҙе, йөрәгемә һағыш һарылды шул... Ә бит әле минең башым да, йөрәгем дә, Бүреһуҡҡан олатай әйтмешләй, ыуыҙ ғына. Яңыраҡ мине үҙе килеп алды, Ыласынды тағы күрһәтмәгә. Ҡышҡы каникул мәле – hөйөнөп эйәрҙем олатайға. Ярай, барғанмын, ярай, күргәнмен шул ҡошто, күкрәгемде бөрөп, ҡыҫып торған күҙгә күренмәҫ ҡулса ысҡынды hымаҡ, ниһайәт. Тыным иркенәйҙе.

Нисек башым еткән ошо Бүреhуҡҡан бабайҙы олатайым итеп алырға? Ауылда hуғыштан hуңғы осорҙа олатайhыҙ үҫкән бала әҙме ни, әлдә өлгөрөп ҡалдым, берәйhе уны үҙенә инселәмәҫ борон.

Атайым армиянан ҡайтмаҫ элек булды был ваҡиға. Ҡартәсәйем Бүреhуҡҡан бабайҙы кәртә-ҡура йүнәтешергә саҡырғайны, шунда, эш араhында, әйтеп ҡуйҙы:

– Нурия йәштәрендәге ике ейәнем бар минең дә, тиң генә үҫеп киләләр. Йыраҡталар шул, Иҙел аръяғында. Ни арҡаларынан ҡағып-hөйөп булмай, ни белгәнемде өйрәтеп, ҡолаҡтарына киртеп булмай...

Өйөлөп ятҡан hайғау өҫтөндә ултыра инем, hикереп төштөм дә бабайҙың салғыйына барып йәбештем:

– Мин олатай итеп алам hине, ҡайғырма!

Холҡома күнеп бөткән ҡартәсәйем дә аптырап ҡалды:

– Нурия ҡолоҡасым, нишләүең?

– Ә нейә, бик мәслихәт. Нишләп үҙемдең дә башҡа килмәгән был уй? – тип шатланып китте Бүреhуҡҡан бабай (хәҙер – олатай),– миңә хәләл ул, Һатыбал ҡорҙашым урынына олатай булам, аhа, нейә булмаҫҡа?

...Ошоларҙы әле килеп иҫкә төшөрҙөм дә:

— И, Бүреһуҡҡан олатай! Әлдә һин бар! — тинем уға, бала саҡтағы кеүек һырпаланып. (Эйе, теге кистә, өрлөк-атайым менән һөйләшкән кистә, бөткәйне кеүек минең бала сағым.)

— И-и, — тип ҡабатланы ул, мине үсекләгән ише, — Татар әбекәйеңдән отоп алдыңмы, башҡа кем шулай әйтә тағы?

— Мин әйтәм.

— Холҡоң Рәйханаға тартҡан, ул да күҙгә ҡарап, танмай һөйләшә. Әй, Һатыбал дуҫым йәл! Иҫән булһа, ошо Ыласынды икәүләп сығарыр инек һунарға. Уның яурынына ҡундырыр инем был бөркөттө. Киң яурынлы, мөһабәт ир ине ҡорҙашым, һинең ҡартатайың Һатыбал. Биҙгәк сиренән әрәм булды, йәшләй генә.

Һатыбал? Сәйер исем, ауылда берәү. Ниңә шулай ҡушҡандар? Бүреһуҡҡан олатайҙан һорарғамы әллә? Юҡ, аҙаҡ берәй төпсөнөрмөн әле. Хәҙер мин олатайҙың лапаҫына атлығам, шунда аҫырай ул Ыласынды. Оҙаҡ күрмәй торҙом ул ҡошто...

— Киләhе ҡыш ысынлап һунарға сығабыҙ. Ҡуянға, төлкөгә... Әлегә өйрәнсек кенә беҙ.

Шулай тип әллә үҙен, әллә Ыласынды өгөтләп, олатай лапаҫ яғына ыңғайланы. Унда иркен, бейек кенә, яҡты. Бер мөйөш түбәгә тоташтырып йыш ағас рәшәткә менән тотоп бүленгән, унда ҡайыры һыҙырылған тарбай ағас һөйәп ҡуйылған, ике түмәр ҙә тора — Ыласын ҡунырға. Лапаҫ ҡапҡаһын эстән бикләгәс, олатай рәшәткә ишекте асты, бөркөт ирәүәнерәккә сыҡһын, тип.

— Ҡайҙан тоттоң был ҡошто, олатай? Аҡбейектәнме? Һаман һорамайымсы?

— Фронтташ дуҫым Буранбай килтереп бүләк итте уны миңә. Үҙе йәшәгән яҡта, Ирәндек тауында тотҡан, бөркөттәр төйәгендә.

— Әле бөркөт, әле Ыласын тиһең?

— Исемен Ыласын ҡуштым, үҙе ысын бөркөт ул — ҡоштар батшаһы. Улым булһа, Ыласын тип нарыҡларға хыялланғайным... Бер бөртөк ҡыҙ насип итте Хоҙай, ул ни, ҡанатлы ҡоштай, осоп китеп барҙы ояһынан — күрше районда кейәүҙә,Үтәгәндә.

— Банат Батырова ауылындамы?

— Эйе, шилма ҡыҙыҡай, ишетмәгәне юҡ үҙенең. Ике ейәнем бар, hинең тиҫтерҙәр, тигәйнемме?

— Эйе. Ә был Ыласын?.. — ти һалдым, олатайҙың уйы әллә ҡайҙағы Үтәгән яғына китеп барыр, юғиһә.

— Дуҫымдың ошондай ҙур бүләген кире бора алманым шул. Атҡа тиң һиммәтле бүләк инде, аңлаған кешегә... Йәл үҙе, баштараҡ ҡаты бәғерле булырға кәрәк: уҫаллығын бөтөрөр өсөн ай буйы күҙен ҡаплап, бауға баҫтырып тоттом. Ун көн йоҡлатманым, бауын йыш-йыш hелкетеп торҙом. Бахырҡай, йыуашланды яйлап. Шунан күҙен ҡаплаған сепрәкте систем дә иркенерәккә сығарҙым, ҡулдан ашата башланым – мине хужа итеп тоя хәҙер. Хәлемдән килерме уны ысын һунар ҡошо итергә, юҡмы — әллә. Белгән һөнәрем түгел...

— Дуҫың, Буранбайың, ниңә өйрәтмәй?

— Эйе, ул белә, уның бөркөтсө булып теше сыҡҡан.Тәүге аулаған йәнлегенең йөрәген ашатырға кәрәк, ти, бөркөткә, әтеү бүтәнсә hунар итмәйәсәк, ти.

— Ә һинең бүресе булып сыҡҡанмы тешең?

— Әтеү. — Шулай тип кенә ҡуйҙы олатай, ярай ҙа, үпкәләмәне. Эй, ошо телемде! – Шәкетау бүреләренең ҡото осоп торор ине, мин hунарға сыҡhам!

— Шәке-шәке, әшәке,– тип ҡуйҙымсы ерле юҡтан.

— Әшәкенең бында бер ҡыҫылышы ла юҡ, “шәке” – борон бүре тигәнде аңлатҡан.

— Бүре тауымы, әтеү? Аңланым. Һөйлә инде тиҙерәк, Бүреһуҡҡан, әй, Әхмәҙин олатай, зарыҡтырма! Ыласын әле нимәләргә өйрәнеп өлгөрҙө? Ҡалай ҙурайған хәҙер, ҡанаттары яҫырған, ә суҡышы — хәтәр! — Шулайтып бабайҙы йүпләй һалдым тиҙерәк. Өҫтәп тә ҡуйҙым: – Һине хәҙер Бөркөтсө тиһәм дә була, иветә — бер үҙеңә өс исем?

Шаштырып ебәрҙемме, олатай миңә ҡарап башын сайҡап торҙо. Әммә яуапһыҙ ҡалдырманы:

— Әхмәҙинләп тормаһаң да була, ә Бөркөтсө тиһәң, нейә, ризамын. Инде миңә апаруҡ эйәләште, Ыласынды әйтәм, бына тигән һунар ҡошо яһайым унан. Заманында бүрене өрөргә өйрәткән кеше әле мин!

— Бүрең ҡасып китте бит урманға, этең әйләнеп ҡайтты, Һарыгүҙең, шул өрөп тора ла инде.

Был һүҙем, биллаһи, артыҡ булды – бабайҙың төҫө үҙгәрҙе, күҙ алдында бурлаттай ҡыҙарып сыҡты.

— Кем әйтте? Үҙемдең әбей ҙә белмәгән хәлде... Рәйханаға ғына һөйләгәйнем, аслан серҙе сисмә, тип ныҡытҡайным. Ышан был бисә-сәсәгә. Тоғро ҡатын, тиһәм... Ошо остоҡ ҡыҙыҡайға һөйләгән? Нисә йәш әле һиңә? Тыумағайның да ул саҡта.

— Нишләп мин "остоҡ" булайым. Белгең килһә, мин дә, ҡартәсәйем кеүек, "тоғро ҡатын", һүҙемдә тора беләм. Анттыр бына, берәүгә лә ысҡындырмам Һарыгүҙ хаҡында.

— Әйт шулай ҙа: кемдән ишеттең?

— Үҙем беләм, ҡартәсәйем бер нәмә лә һөйләмәне. Кесе йыһанда саҡта уҡ ишеттем... Һине нисек hатайым, ти, Ыласындың ғына түгел, үҙемдең дә ҡанатымды бәпләгән кешене!

Бүреһуҡҡан олатай (инде – Бөркөтсө) ғажиз булып, ҡул һелтәне. Әлдә төпсөнмәне, әйтәгүр, кесе йыһанда белгәндәремдең Оло йыһанда ла ҡай саҡ ысын булып сыҡҡанын уға нисек аңлатайым?

Мәңгегә килгәндәй булып, донъяны ҡалын ҡар менән бурап ташлаған ҡыш та үтте, гөр-гөр йырлаған гөрләүектәренә эйәреп яҙ ҙа ағып китте, йәмле йәй йәйрәне.

Бөркөтсө олатайға йыш, көн дә тиерлек йөрөй башланым. Әбейе, теге биш Сәғүрәнең береһе, — Көләкәс Сәғүрә инәй ҙә һөмһөрөн ҡойоп тормай, йылмайып ҡаршылай: "Иһи-һи (хәбәренән алда келтерләтеп көлөп ала), Гәүһәрҙең ҡыҙы килгән", — ти ҙә ихлас итеп лапаҫ яғына ишаралай, йәнәһе, бабайы шунда. Белә ләһә кемгә килгәнемде.

Мәүлиҙәне бер генә эйәрттем, апаһы уны ҡанат менән бәргесләгән көндө генә. "Ыласындың холҡо боҙола, сит кешегә күп күрһәтергә ярамай”,— тип олатай ҡаты ғына киҫәтеп ҡуйғас, ҡолаҡҡа элдем.

Ә Ыласын күҙгә күренеп эйәләшә Бөркөтсөгә. Яурынына, ҡулының һыртына килеп ҡуна, тырнаҡтарын ҡалын күн бейәләйенә батыра ла ҡаҡайып ултыра бирә. Мине лә ят итмәй, башын саҡ ҡына бороп, ҡырын ҡарап ҡуя. Әкәмәт ғорур үҙе! Ә аҡылы! Бөркөтсөнөң һәр ишараһын аңлап тора кеүек.

— Көслө сағымдараҡ килеп ҡунманы был Ыласын минең яурынға, әкренләп кәр кәмей, — тип мыжып та ала Бөркөтсө олатай. — Үҙһүҙле ҡош ул, бәғзе ваҡыт берәй нәмә менән алып бәрерҙәй булып китәм, фронтта бөткән нервылар сыҙамай... Буранбай дуҫ яҙа, бөркөт ғәрсел ҡош, асыуын онотмай, тейеп ҡуйма, тип. Яратһа, ныҡ ярата, тоғро ярата, хаслашһа, үлемесле дошман була икән был... Бер-беребеҙгә эҫенештек кеүек былай. Һәр хәлдә, ары-бире йәнде көйҙөрһә лә, мин уны яратам! Әлеге кәр китә башлауы ғына борсолдора, төндә йоҡлатмай, яралар һыҙлай...

– Үтә ҡарт түгелhеңсе, нисә йәш әле hиңә, олатай?

– Иллегә генә инеп барыш та ул... Һуғыш алып ҡалды беҙҙең йәшлекте лә, hаулыҡты ла, Нурия ҡыҙым.

— Мин һиңә ярҙамға Кәйҙеремде бирәйем, Бөркөтсө олатай! — Шулай тип ысҡындырғанымды һиҙмәй ҙә ҡалдым.

— Кем тағы уныһы?

— Кәбир ул, мин генә Кәйҙерем тип йөрөтәм. Исламетдин ағайҙың улы.

— Ә, Исламетдиндыҡы булғас, йүнһеҙ малай түгелдер?

— Унан да йүнле малай юҡ, олатай. Һыбай елгәнен күрһәң — оса ғына. Атаһының ярты эшен эшләшә кирбес һарайында.

— Бир, әләйһәң, миңә ул Кәйҙеремде, — тине Бөркөтсө, күҙен мут ялтыратып, хатта йәшәреп китте.— Һыбай йөрөү маһирлығы бик кәрәк беҙгә, бөркөтсөләргә.

Бөркөтсөләргә? Йүнле, тигәс тә, Кәйҙерем дә булғанмы бөркөтсө. Көләкәс инәй көлмөшләй, иһи-һи... Улай ҙа, әйткән һүҙ — атҡан уҡ, Кәйҙеремде килтерҙем эйәртеп Бөркөтсө олатайға. Күҙе ныҡ ҡыҙҙы тегенең, һикереп төштө, барам, тип. Дәртле ул, ҡушаматы ла шуға Кәйҙерем — кәйҙереп, шәп атлағанға. Әммә башҡа берәүгә лә форсат бирмәй үҙенә улай өндәшергә, йоҙроғо тос... Ә миңә теймәй, “Кәйҙерем”дән һалдырып тик йөрөйөм үҙен. Нишләп түҙә шуға? Әйтәгүр,үҙем таҡтым даhа уға ҡушаматты! Малайҙарҙың бөтә уйындарын да беләм, таhыллыҡта уларҙан уҙҙырып та ебәргеләйем – шул хаҡта әйттемме әле? Мәҫәлән, hыу өҫтөнән таш кәйелтеүҙә миңә етә алмайҙар. Йоҡаҡ ҡына ялпаҡ яҫы ташты кәйелтеп ебәрәм, әллә нисә ҡат hыуға сәпәтеп осорам ғына тегене. Нисә сәпәтәhең, шунса «ҡоймаҡ» ҡояhың. Кәбир бигерәк сәмле, бер мәлде, уғата мауығып китте әллә, хатта ки теле көрмәлде: “Иң күбе мин кәйҙерпелттем, ун ҡоймаҡ кәйҙергәнски!” – тип hөрән hалды. Миңә ни етә ҡалды...

Һөйөнөп бөтә алманым аҙаҡ Кәйҙеремде "бөркөтсө" итеүемә. Олатайға шәп ярҙамсы булды ла китте. Әллә нисек өлгөрә: атаhы егелгән колхоз йөгөн дә тартыша, өйҙә лә булыша, һыуына тиклем ташыша — торғаны Кәйҙерем инде. Өлкән малай шул ғаиләһендә, тағы ике бәләкәс һеңлеһе бар, уларын өләсәйҙәре бағыша. Әсәһе – сөгөлдөрҙә, ауыр эштә. Колхоздың йәшелсә баҡсаhында эшләгән беҙҙең әсәйҙәргә лә еңел түгел. Мәүлиҙә менән мин беләбеҙ инде, йәй буйы шунда елкәбеҙ сейләнгәс. Йәшелсәгә туҡтауһыҙ һыу һибергә кәрәк, елкәнән көйәнтә төшмәй... Таңғы һибеүгә уятмайҙар, ә кискеһенән беҙҙе ҡалдырмайҙар. Быйыл яҙ ҡоро килде, вәт күрҙек Мәүлиҙә менән күрмәгәнде! Һыуҙы көйәнтәләп тәүҙә һаҙлыҡтан ташыйбыҙ: яҡын да, һыуы ла йылы. Баҡалары һерәйеп ултырып ҡалғансы һығып алып бөтәбеҙ һыуын. Шунан Күрәнленән йырылған арыҡҡа йөрөйбөҙ. Үҙе тәрән, үҙе тар ул арыҡҡа ҡояш нуры төшмәй, һыуы зәңкеткес һалҡын. Эйелеп кенә алып та булмай һыуын, төшөргә кәрәк. Мин төшәм инде, Мәүлиҙә кәүҙәгә бәләкәй, биҙрәләрҙе аҫтан күтәреп бирә лә алмай. Дүрт биҙрәне тултырып өҫкә күтәргәнсе аяҡ иҫһеҙ булып туңа... Шуға, сөгөлдөр тураһында хәбәрҙәр ҡуйыра башлағас, эстән генә ҡыуандыҡ хатта. Ә ҡыуанырлығы булмаған ул эштең, тамуҡ көткән унда беҙҙе һәм беҙҙең әсәйҙәрҙе... Ҡайһы бер көндө йәшелсә баҡсаһына Кәбир килеп китә кәйҙереп кенә. Әҙерәк һыу ҙа ташыша, шул арала Ыласынды ла һөйләй һала:

– Буранбай дуҫы олатайға посылка һалған, Ыласындың башына кейҙереп, күҙен ҡаплай торған ҡаплауыс ебәргән. Күндән тегелгән, үҙе хас шлем hымаҡ, башҡортса торҡа инде – олатай шулай йөрөтә. Беҙ, бөркөтсөләр, беләбеҙ инде, — ти Кәйҙерем, оторо маҡтанып, — күптән өйрәткәнбеҙ Ыласындың күҙен ҡапларға. Бөркөттөң күҙе осҡор, юғарынан тотош ауылды, Аҡбейекте, Күрәнлене бер ҡарауҙа күрә, бәләкәс кенә сысҡанды ла ысҡындырмай, шундуҡ уны эләктерергә шыҡыя. Ә бит ул сысҡан аулай торған ябалаҡ түгел, ә бүре, төлкө кеүек эре йыртҡыстарға һунар итә торған ҡыйғыр ҡош! Белгең килһә, кисә Ыласынды hеҙҙең сабынлыҡҡа – Зөлхизә яланына алып сыҡтыҡ, үрләс ергә.

— Шунан?!

— Әһә, ҡыҙығырһың тигәйнем дә.

— Йә, һөйлә тиҙерәк! — тим, ә үҙемдең эсем бороп-бороп ала көнләшеүҙән: Бөркөтсө олатай менән мин йөрөргә тейеш тәһә. Әллә һиҙеп ҡалды хәлемде, Кәйҙерем ерле юҡтан ошо хәбәрҙе килтереп ҡыҫтырҙы:

— Һыбай мендек үрләскә. Бабай шәп йөрөй әле эйәрҙә, бирешмәй. Аңланым тел төбөн (мин һыбай йөрөй алмайым, йәнәһе), әммә белгертмәнем:

— Ул бит ғүмер буйы урмансы булған, өҫтәүенә һунарсы ла, гелән ат менеп йөрөгән, хәҙер генә — төнгө ҡарауылсы,– тинем.

— Беләм дә инде, янғын мискәһен ҡарауыллай. "Мин ҡарауылсы түгел, ә янғын һүндереүсе, пожарник!" — ти үҙе.

— Көләкәс инәй һөйләне инде уның нисек янғын һүндергәнен, иhи-hи! — Әйттем дә ҡуйҙым, Ыласынды минһеҙ яланға сығарғанына олатайға асыуым килеп. Әйтһә, мин дә барыр, күрер инем. Кәйҙерем менән бер атҡа ултыра алмайыммы ни? Хәҙер теге ләҡәпте һөйләргә тура килә инде был малайға...

— Мин һинең телеңдән тартманым, үҙең башланың, йә! — ти, ана.

Ҡотолоп булмай Кәйҙеремдән, һөйләтмәй ҡалмаҫ.

— Тыңла, әтеү. Илгә таратма! Ололар беләлер белеүен... Мин тыумаҫ борон булған ул хәл, ун йыллап элек.

— Борон шул!

— Шаяртма, бүлмә һүҙҙе!

...Ҡараңғы төшөп, кеше аяғы тынғас, бабай янғын һарайын бикләгән дә, сәй эсеп киләйем тип, өйөнә ҡайтып киткән. Шул арала бер келәттең мөйөшө янып киткән. Йәй көнө, келәт буш, ашлығы юҡ. Барыбер ҡаралты лаһа. Шул оста йәшәгәндәр күреп ҡалып, тиҙ генә һүндергәндәр әлдә. Ундай хәбәр ни, тиҙ йөрөй, колхоз рәйесенә лә барып еткән, ул ат менеп килә һалған. Шул саҡ яй ғына атлап беҙҙең бабай килә ята, ти. Үҙе аптырай икән, нимә тип шунса халыҡ йыйылып киткән бында, төнгә табан?

— Һин, ҡарт, ҡайҙа йөрөйһөң эш урыныңды ташлап, ана лаһа пожар сыға яҙған! — Рәйес ағай быны тетә башлаған. Ә беҙҙең бабайҙы беләһең дәһә, иҫе лә китмәгән:

— Ниңә әле һеҙ минең эшемә ҡыҫылып, һарай ишеген рөхсәтһеҙ ҡайырып асып йөрөйһөгөҙ? Янғынды ни, сыҡһа ни, яйлап үҙем һүндерер инем әле, — тигән. Һәм өҫтәп ҡуйған: – Рәйес ҡустым, фарман бир, иртүк йоҙаҡты йүнәтһендәр, мискәгә һыуҙы тултырып ҡуйһындар!

Рәхәтләнеп көлдөк. Шунан Кәйҙерем Ыласындың тәүге һынау көнөн тасуирланы. Мин, нишләптер, уның урынында тик үҙемде күрҙем.

...Бына, имеш, мин ҡуян тиреhенә hарыҡ йөнө тултырып яhалған ҡарасҡы тағылған оҙон бауҙы һөйрәтеп еләм. Һыбай елмәйем дәһә, ерҙән йүгерәм (алдаҡсы был Кәйҙерем!), теге «ҡуян» да саба. Ғүмерендә тәүге тапҡыр һунар ҡомарын татыясаҡ хәҙер Ыласын. Минең дә эшем яуаплы: шәп йүгерергә, бауҙы ҡулдан ысҡындырмаҫҡа, берәй ҡыуаҡҡа һөрлөгөп ятмаҫҡа тейешмен. Тырышам, артыма ҡарамай, алға йүгерәм генә. Олатай, башына кейҙергән күн торҡаһын сисеп алып, бөркөттө күккә сөйҙө. Бына бер мәл ҡыйғыр ҡош, атҡан уҡтай, мин һөйрәп килгән ҡарасҡыға йомолдо.

Ҡеүәтле ҡойроғо "ҡоп" итеп ергә ҡағылды, типкер тырнаҡтары «ҡуян»ды матҡыны. Мин, ҡурҡмай-нитмәй, бөркөткә ҡарап торам. Ул да туп-тура миңә ҡарай! Уңарсы олатай килеп етте, ул да бөркөт менән ҡарашып торҙо байтаҡ. Бер-береһенән ҡәнәғәт ине бөркөт менән бөркөтсө. Олатай кеҫәһенән сей ит киҫәге килтереп сығарҙы ла Ыласынға һондо, табышын ысҡындырырға ишараланы. Тегеһе буйһондо, үткер тырнаҡтарын бушатты, суҡышын асып, хужаһы ҡулынан итте һоғондо. Бөркөтсө олатай йәш һунар ҡошон күкрәгенә ҡыҫты, башына тағы торҡаhын кейҙереп, күҙен ҡапланы ла яурынына ултыртты...

Әйтерһең, кино ҡараным: бөркөт һунары хаҡында мауыҡтырғыс кино, ә бер геройы — үҙем. Түгел шул! Ана бит, эргәмдә баҫып тора ул герой, ауыҙын йырып. Минең уға Кәйҙерем тип әйткем килмәне лә ҡуйҙысы хәҙер. "Бөркөтсө Кәбир" — ошолай килешә. Олатайға ни, ҡатлы-ҡатлы ҡушамат нимәгә, әүәлгеhе, өйрәнелгәне менән йөрөр. Ләкин әлегә Кәбиргә бер ни тип тә өндәшмәй торам, былай ҙа, ҡабыҡ ҡанат, маҡтанырға мас ҡына.

Уңарсы дуҫым сер уртаҡлашырға тотондо :

— Ҡыш һунар итәсәкбеҙ Ыласын менән, әлегеhе өйрәнмеш кенә. Йәй уртаhында ҡуян-бүре ауламай hунарсылар, тыйылған... Ҡулыңа бейәләй, яурыныңа ҡаплауыс, ә Ыласынға тағы бер торҡа текһен, Татар әбейгә алып бар, тип олатай үҙенең иҫке күн итегенең ҡунысын ҡырҡып бирҙе әле.

Ана, тағы ҡупая. Көтөп торһон яңы ҡушаматын. Тағырмынмы, юҡмы әле ?!

Беҙ, дүрт ҡатын (бәләкәс Камиланы иҫәпкә алмайым, исмаһам, өс йәше тулһын, шунан беленер: шәп ҡатын сығырмы унан, сыҡмаҫмы), һәүетемсә донъя көтәбеҙ. Быйылғы йәй яңылыҡ артынан яңылыҡ килеп тора. Гел арыу яңылыҡтар. Зөлхизә өләсәйемә, элекке данын иҫләп, алты мөйөшлө өй һалып бирҙе хөкүмәт. Өмә итеп, тиҙүк күтәреп, башын ябып та ҡуйҙылар. Әле күрше Николаевканан Уста знакум тигән урыҫ бабайы мейес сығара. “Был арандай өйҙә мин нишләрем икән бер үҙем", — тип өләсәйем йөрөй уның янында ҡаңғырып.

Кисә мәрәкә булды. Йүгереп кенә өләсәйемдең хәлен белеп сығайым тип инһәм, күрше ауылдан бер бабай килеп инде, мейессене күрергә тип. Юрый тыңлап торҙом, бабай Уста знакум менән ҡайһылайтып урыҫса һөйләшеп килешер икән, тип. Моғайын, мейес сығартырға тип йөрөйҙөр бит инде?

— Тоже печку надо? — тип һораны Уста знакум, яңы мейескә ымлап.

— Әбизәтелнә!

— Через два дня придешь. — Уста знакум ике бармағын күрһәтте лә нығытып ҡуйҙы: — Ладно?

— Әбизәтелнә!

Шулайтып, урыҫса бер генә һүҙ белеп тә, йомошон йомошлап ҡайтып китте бабай. Әкәмәт... Ҡайтҡас, көлә-көлә ҡартәсәйемә һөйләгәйнем: "Ерекленән Әбизәтелнә ағай булған, күрәһең", — тип кенә ҡуйҙы, бер ҙә аптыраманы. Көлмәне лә.

Камила менән Камилды бер ҡарауҙан айыра башланым: шул да яңылыҡ түгелме ни? Ике йәш тә булып китте уларға. Сирәмдә тәгәрәтеп уйнатып бер булам үҙҙәрен. Ҡыҙыҡ таһа: бүкән кеүек тәгәрәйҙәр – ике аяҡлы, ике ҡуллы, күҙле бүкәндәр. Шулай сағыштырам да, ҡурҡышымдан тиҙ генә тәүбә әйтеп, берәм-берәм күкрәгемә ҡыҫып һөйәм туғандарымды. Бәләләре бик төшмәй уларҙың миңә. Зөлхизә өләсәйем тағы гелән беҙҙә, ул ҡараша. Рәйхана ҡартәсәйем дә йәй һайын атҡарған кашауарлығынан (колхоз бесәнселәренә аш бешерә торғайны) баш тартты шул бәләкәстәр хаҡына. Ә нисек айыраммы? Кейеменән түгел: әсәйем уларға hаман бер иштән, оҙон ғына, тоҡ һымаҡ күлдәк ишараты кейҙерә лә ҡуя, бестәтәү ҙә йөрөгөләйҙәр. Юҡ, "турғай" ҡарап та тормайым... Хәҙер уларҙың, төҫкә ике тамсы һыу кеүек оҡшашһалар ҙа, айырмалары етерлек. Камилды бигерәк яратам. Атайымдыҡы кеүек йәшкелт күҙҙәрен йомрайтып ҡарап ултырыуҙары шуның! Камилаһы илаҡ, етмәһә – һейгәк. Инде тотаһың аяғын, инде күл итә лә ултыра... Икеһенә лә тыуа-тыуғандары бирле өйрәтә өләсәйем, белдерегеҙ, “бес” иткегеҙ килһә, тип. Камилы шуны аңлап, сәңгелдәктә сағында уҡ ыһылдап буҙарып бөтөр, аҫтына ебәрмәй, аяғын тотҡанды көтөр ине. Ә Камилаһы... Барыбер уныһын да яратамсы, үҙемдең бер бөртөк һеңлемде ни.

Ә иң ҙур яңылыҡ, өләсәйемдең ҙур өйөнән дә ҙурыраҡ яңылыҡ — атайым ҡайтасаҡ. Тотошлайға түгел шул... "Июль урталарында ҡайтып төшөрмөн, отпуск алам, — тигән хатында. — Гәүһәр, игеҙәктәр менән һине алып китәм, бүлмә бирҙеләр. Нурия ҡыҙым әлегә ҡалып торор..."

Шул хатты уҡығас, шым ғына урамға йүгереп сыҡтым да, Гөлбикә апайҙың соланына кереп, башымды бүрәнәгә бәреп-бәреп иланым. Башым күбеп-күбеп сыҡты, ауыртыуына тағы иланым. Ҡысҡырып-ҡысҡырып... Улай ҙа илағаным юҡ ине һымаҡ. Әлдә Гөлбикә апай өйҙә юҡ, был ваҡытта ул сөгөлдөрҙә.

Битемде соландағы һыулы биҙрәгә сумырып алдым да, ҡапылда өйгә ҡайтҡым килмәй, Мәүлиҙәләргә барып ураным. Әмин абыйҙың тауышы тышҡа уҡ ишетелә: «Өй тулаhы ҡатын-ҡыҙ, ә донъя бола, әйбер табырлыҡ түгел, ҡайҙа минең йыйылышҡа таға торған галстук?” – тип дыу ҡуба. Инеп торманым, үҙебеҙгә боролдом.

Ә үҙебеҙҙә ҡәйнәле-киленле икәү бер ҡарарға килеп ултыралар: ауылдан берәү ҙә китмәй! Әллә ҡайҙағы урыҫ араһында, әҙәм ишетмәгән Карагандала — нимә ҡалған унда?

— Мин урыҫса белмәйем, ҡала ерендә эш табыр һөнәрем юҡ, таш өйҙә бикләнеп, ҡасан ҡайтыр был, тип ситлектәге ҡоштай ултырырым...

— Аҡсаң бөтһә, һауып эсер һыйырың юҡ, барып төңкәлер кешең юҡ. Ете ят араһында... Бына килешкәндәр, икеһе бер төптән былар? Зөлхизә өләсәйемдән, хисапҡа алып, фекер һораусы юҡ инде, ә минән һуң — ниңә һорамайҙар? Мин дә бар бит әле был донъяла!