Ҡатындар - 47

– Тогда саҡ ҡына тағы асам күҙегеҙҙе. 921 йылда Бағдадтан көнсығышта ятҡан илдәргә сәйәхәткә йөҙләгән кеше каруан менән сыға. Ислам динен таратыу миссияһы менән. Ибн Фаҙлан көндәлегендә ярһыу ағымлы Яйыҡ йылғаһын кискәндә байтаҡ кешеләренең һәләк булыуын яҙып ҡалдырған. Ул йылға һеҙҙең ерҙә әле лә ағып ята. Әл-башғард илендә, тигән, халыҡтар 12 Раббыға табына: Ер Тәңре, Ҡояш Тәңре... Ә бер Тәңреләре – Ат. Үзбәкстан менән Афғанстан сигендә, Амударъяның үрге ағымында, Башҡорт тауҙары бар, тигәне лә дөрөҫкә оҡшай – башҡа тарихи сығанаҡтар быны кире ҡаҡмай. Хәҙерге Файзабад тарихында ла башҡорт эҙҙәре шәйләнә. Атамаларҙың этимологияһына ғына иғтибар итһәң дә. Бәлки, ныҡлап, «ҡаҙаҡланып» ултырып өйрәнергә форсат тыуыр бөйөк халыҡтың тарихын, әлегә күҙ йүгерттем генә. Бына Афғанстан картаһы, Илфат, ҡара әле, башҡортсаға тартым топонимдар – йылға, тау атамалары, ҡала исемдәре лә – бармы, булһа, уҡып ишеттер?

– Шаран, Даулатабад, Кундуз, Акча, Ургун, Кызыл кала, Кабул, Тулак, Барак-барак, Майданшах, Мусакала... Командир, һинең ҡалаң бар икән афғанда!

– Шаран районы, Өргөн күле... дәүләт, ҡондоҙ, аҡса, ҡабул, тулаҡ – тай-тулаҡ, майҙан, шаһ, ҡыҙыл, ҡала, бараҡ – оҙон йөнлө эт, ҡаҙаҡтарҙа ла шулай. Оҡшашлыҡ бермә-бер бит! – Муса ла ихлас ғәжәпләнде.

– Төркиҙәрҙә уртаҡ топонимика ғәжәп түгел, шуны ла онотмайыҡ. – Люся әңгәмәне йомғаҡлауға ишараланы.

Муса ныҡ арығанын һиҙҙе, күҙ ҡабаҡтарын күтәрә алмай башланы, иҫе томаланды. Вертолетта оса кеүек, аҫта берсә ҡыҙғылт, берсә һары, берсә зәңгәрһыу-һорғолт һырттарын күтәреп афған тауҙары ята һәм, ярабби, уйһыулыҡта ҙур тәгәрмәс күренде! Түбәнәйә биреп, түңәрәкләп осоп йөрөнө лә аңланы – ҡала бит. Уртала – майҙан, уны уратып, бер түңәрәк, икәү, өсәү... Вертолетына әллә снаряд тейҙе, һелкенә башланы, бына-бына шартлаясаҡ. Муса парашютһыҙ-ниһеҙ ергә һикерҙе, инде бәрелдем тигәндә – аңы асылды: палатала ята, янында медсестра баҫып тора.

Муса Таминдаровҡа инвалидлыҡ бирҙеләр. Үпкәһе һыҙламай, тын алыуы башта ауырыраҡ ине, әкренләп күнегелде. Балтыры тартышып әрней, атларға ҡамасаулай, һум ит ныҡ уйылған шул. Эйе, тән йәрәхәттәрен дә, күңел яраларын күп алды афғанда. Һуғыш – театр түгел, унда бөтәһе лә ысын: үлем дә, йылға булып аҡҡан ҡан да. Берәүҙәрҙе был ҡот осҡос ысынбарлыҡ һындырҙы, икенселәрҙе, Муса кеүектәрҙе, сыныҡтырҙы. Тыуған Башҡортостанына ул милләтпәреүәр булып ҡайтты, афғандарҙың күпселеге аралашҡан дари-фарсы телендә был – илһөйәр, патриот тигән һүҙ.

Яҙғанымды Мусаға күрһәттем. Өндәшмәй генә уҡыны. Ҡаштарын төйҙө берсә, урттарын сәйнәне – күреп торҙом. «Апа, үҙегеҙ шунда йөрөгәндәй хикәйәләгәнһегеҙ, мин улай булдыра алмаҫ инем, – тине ахырҙа. – Тик баҫырҙар микән гәзиттә, мин һеҙгә асыҡтан-асыҡ һөйләгән ҡайһы бер әйберҙәр матбуғатта тыйылғандыр, тим».

Муса хаҡлы булып сыҡты. Хикәйәмде тураҡлап, кескәй генә бер мәҡәлә йораты итеп, «Афғансы» тигән баш аҫтында бирҙе район гәзите. Өлкәгә, шулай булғас, ебәреп тә булашманым. Сәғәте һуғыр әле, тигән уй беркеттем дә башҡа яҙыуҙарым һаҡланған сумаҙаныма һалып ҡуйҙым.

*

• Джирга (пуштунса) – йыйын, түңәрәк ҡор.


• «Урал батыр» эпосынан.

52

Ҡыҙым менән улым йоҡлай. Фатихымды дауаханаға киске сәғәт ундарҙа ашығыс саҡырып алдылар, «экстренный случай» тип. Иремдең көн тимәй, төн тимәй эшенә атлығып тороуына өйрәндем инде. Ҡай саҡ йәнем көйөп киткеләй, әҙәмсә йәшәп булмай, йәнәһе. Әммә үҙемде тиҙ ҡулға алам, уның тап шундай булыуы һоҡландыра лаһа мине. Бәс, ул да минең йәмәғәт эштәрендә ҡайнап йөрөүемә, донъямды ташлап, төрлө походтарға, туристик путевка менән союздаш республикаларға яңғыҙым йөрөп ятыуыма күнә бит. Әй, күнмәһә лә! Ерле юҡҡа шулай эстән сыпраңлай башлаһам, өләсәйемдең, ҡартәсәйемдең изге рухтарына күҙ төбәйем. Һәм улар, көтөп кенә торғандай, гүйә, алдымда пәйҙә булып, йә маҡтай, йә ороша. Бына әле лә, ғәҙәтемсә, эстән генә әңгәмә ҡорҙом:

– Күңелем бөтөн кеүек тә, барыбер борсолам.

– Шөкөр ит! – Өләсәкәйҙең тауышын ишетәм кеүек. Ул, өлкәнерәк булғанғалыр, гелән беренсе булып өндәшә, әхирәттә лә әҙәп һаҡлау барҙыр шул.

– Өйөм-ғаиләм түңәрәк. Донъялар ғына тыныс түгел. Ана, афған һуғышы...

– Ҡолоҡасым, һәр кемдең күрәсәге кеүек, ил-ҡәүемдең дә яҙмышы алдан яҙылғандыр, тип уйламайһыңмы? – Ҡартәсәйем ошо фаразды ҡолағыма киртте.

Шул мәл Фатих ҡайтып инде. Ишекте асып-ябыуынан һиҙеп торам: кәйефе ҡырылған. Кухняға сәй ҡуйырға йүгерҙем.

– Келәт тыҡрығында йәшәгән бер ҡатын ярты айлыҡ сабыйын күтәреп килгән... – көрһөнөп һөйләй башланы ул. – Юлда ҡулында үлгән бәпесе. Зөһрә шунда уҡ әйткән, ярҙам итеп булмай, тип. Әсә кеше ышанмағас, мине саҡыртҡандар. «Ул иҫтән генә яҙғайны, ҡотҡарығыҙ! – тип ҡатын йәнасыҡҡа ҡысҡыра. – Килгәндә балам иҫән ине, күрәләтә үлтерҙең», – ти ҙә Зөһрәгә ташлана.

– Ай, Аллам!

– Внезапная младенческая смерть...

– Нисек?

– Шундай диагноз. Һирәк осрай, әммә була торған хәл.

– Хәҙер нишләмәк?!

– Йәш әсәне саҡ тынысландырҙыҡ, укол һалып. Тәүге балаһы икән. Атай кеше лә артынса уҡ килеп етте. Ҡойолоп төштө, хәлде аңлатҡас. Ағарынып китте, йөрәген тотоп лап итеп барып ултырҙы. «Инфаркт әллә?» тигән уй үтте баштан хатта.

– Әле ҡайҙалар?

– Дауаханала. Ҡатын бәпесен ҡулынан ысҡындырмай. Саҡ ҡына яҡтырыу менән район үҙәгенә оҙатырға инде.

– Диагнозды тикшерергәме?

– Эйе. Вскрытиеға. (Фатих ауыр һүҙҙәрҙе русса әйтергә тырыша, һынағанмын).

– Ә, диагноз дөрөҫ ҡуйылмаған, тиһәләр?

– Стационарҙа, роддомда тапҡан баланы. Сабый бер ниндәй патологияһыҙ тыуған, патронаж ваҡытында үткәрелеп торған. Һалҡын теймәгән. Инфекция эҙе юҡ, тәү ҡарашҡа күк-фәлән, йәрәхәт күренмәй. Әсәһе, йүргәген алмаштырам тип ҡулыма алғайным, ҡапыл тыны өҙөлдө лә ҡуйҙы, ти.

– Уф! Йәштәрҙең тағы булыр ҙа ул балаһы, тик быныһын алмаштырмаҫ, унды тапһалар ҙа. Бигерәк тә әсәгә ауыр инде был фажиғәне кисереүе. Туғыҙ ай туғыҙ көн түгел дәһә, шунса ғүмер сабыйыңды кесе йыһаныңда һаҡлап-бәпләп бар ит тә, Оло йыһанға тыуғас ҡына юҡ булһын әле – нисек сыҙар, нисек күнер бисара ҡатын?!

– Эйе, әсәнең үҙенә ярҙам кәрәк хәҙер. Психолог ярҙамы. Ә беҙҙә бөтә районға бер психоневролог. Сит илдә һәр ғаиләнең үҙ психотерапевты бар, ти. Һәр хәлдә, был йәһәттән унда – цивилизация.

– Ә беҙҙә тик үҙ көсөңә, түҙемеңә таянырға ҡала. Әлдә бешебеҙ, сабырлыҡҡа бәләкәйҙән өйрәтеләбеҙ. Халыҡ педагогикаһы, ти ҙәһә ғалимдар, шул бар.

– Ярар, Нуриям, иртәгә – эшкә, һиңә лә, миңә лә, – тине Фатих, эсен бушатҡас. – Әлдә йоҡламаған инең. Саҡ ҡына еңел булып ҡалды, һин тыңлағас. Врачтар өйрәнеп бөтә үлемгә, тигәнде лә ишеткән бар – юҡ, күнегеп бөтөп булмай, айырыуса сабый вафат булһа... Ғәйепле тояһың үҙеңде, сәбәпһеҙгә лә.

– Ә Зөһрә?

– Ул ни, түгелеп иланы. Илаһын, еүеш стресс еңелерәк үтә.

– Еүеш стресс?

– Эйе. Ҡоро стресс – күҙ йәшһеҙ, йөрәккә бәрә. Ир-атта инфаркт, мәҫәлән, сағыштырмаса күберәк, ҡатын-ҡыҙҙа әҙерәк – улар еүеш стресс кисереүсән.

Һы...

Иртәгәһенә асыҡланды: Фатихтың диагнозы дөрөҫләнгән. Өфөнән үк махсус эксперт килгән икән.

Яҙ моронлап ҡына тора. Ҡояш, уйынсаҡ йәш килендәй, йылмайыуҙан бушамай. Көн битендә йылы, ҡышҡы кейемде хәҙерҙән яҙғыһына алмаштырғы килеп китә. Әммә был ниәтеңдән күпмегәлер ваҡытҡа сигенеп тораһың, сөнки ҡапыл ғына ҡуйынға боҙло һалҡын ел килеп һарыла – тауҙарҙағы ҡалын ҡар ныҡ ята әле, мәңге ҡымшанмаҫтай булып. Уйҙар ҙа, әллә тәбиғәттән күрмәксе, күңелең ҡыуанып, имшеп кенә торғанда, болоҡһоп килеп инәләр ҙә өшәндереп ҡуялар. Бына беҙҙең йән-фарман донъя көтмөшөбөҙ, үҙебеҙсә тырышып байлыҡ йыймышыбыҙ, саҡ ҡына тотонолған «копейка» тип йөрөтөлгән еңел машина һатып алдыҡ, «ВАЗ-01» инде, көндән-көн арыураҡ, етешерәк йәшәйбеҙ, бер ҡараһаң. Икенсе ҡараһаң, ябай халыҡ барыбер ауыр көн итә. Икәүләп аҡса эшләп, мал аҫырап та, саҡ тейендек машинаға, ә бит ул – транспорт сараһы, кәрәк әйбер, өй беренсә булһа ла ғәжәп итергә түгел дә бит. Толпарлыла тик ике машина: беҙҙә һәм Вафичтарҙа. Әшрәфтәр, ана, ала алмай, кем әйтмешләй, балаға баттылар. Өс малай – Артур, Нариман, Сыңғыҙ һәм ике ҡыҙ – Раушания менән Ләйсән. Шундай матур исемдәрҙе ҡайҙан табып бөткәндәр тиһең. Артуры, билдәле,– иҫтәлек. Әшрәф үҙе ҡушҡан. Шул тиҫтеремдең күңел йомартлығына һоҡланыуымдың сиге булырмы бер? Булмаһынсы! Нариманды ҡайны кеше һайлаған. Ҡартәсәйемдең исемдәр тәфсиренән ҡарағайным: батыр, ғәйрәтле икән мәғәнәһе. Сыңғыҙҙы Әшрәф менән Әсмә икәүләп һайлағандар, аҡыллы, дәртле дуҫыбыҙға оҡшаһын тип. Раушанияны ҡәйнәм күптән күңелендә йөрөтә ине, малайҙар килә лә тыуа, ниһайәт, үтәнек оло кешенең теләген, ти Әсмә. Ләйсәне апрель аҙағында, тәүге ямғыр – ләйсән яуғанда тыуған. Бына уларға, ишле ғаиләгә, кәрәкмәйме ни шәхси транспорт? Һаман мотоциклдан уҙа алмайҙар. Әшрәф көнө-төнө баҫыуҙа, эш хаҡы барыбер әллә ҡайҙа китмәгән, Әсмәнеке – ишемтәгә ҡушымта ғына. Малсылыҡта, сөгөлдөрҙә эшләгәндәрҙеке хаҡында һүҙ йөрөтөргә лә түгел, бала-сағаһына кейем йүнәтеүҙән ары китә алмайҙар. Ә бит еренең өҫтөндә шаулап иген үҫкән, көтөү-көтөү мал үрсегән, ҡалын урмандар шаулаған, ҡуйынында ҡара алтыны, хисапһыҙ мәғдәне булған иҫ киткес бай илдә – Башҡортостанда йәшәйбеҙ, эшләйбеҙ! Донор беҙ – тапҡаныбыҙҙың сиреге лә үҙебеҙгә йоҡмай.

Ярһып китәһең дә шулай, тағы кире сигәһең, тамаҡ туҡ, өҫ бөтөн, баш осонда пулялар һыҙғырмай... СССР – ҡеүәтле дәүләт, уның ҡанаты аҫтында хәүеф юҡ.

Яңыраҡ Сыңғыҙ менән Гөлсирен (Менәүәрәне хәҙер толпарлылар шул шағирәнә исеме менән йөрөтә) отпускыға ҡайтып киттеләр.

–Ҡарттар власҡа йәбешеп ята, мертвой хваткой, – сәйәсәткә күсә һалды Сыңғыҙ, бер кисте килеп һөйләшеп ултырғайнылар. Мин ирекһеҙҙән көлөп ебәрҙем, уның бынан егерме йыллап элек Политбюро ағзаларының мәктәп коридорындағы оҙон стенаға эленгән фотоларына ҡарап: «Көндәрегеҙ һанаулы, хөрмәтле ҡартластар!» – тип бармаҡ янағаны иҫемә килеп төштө. Ул да хәтерләне, буғай, ҡушылып көлдө лә дауам итте: – Күрәләтә Черненконы ҡуйҙылар, сирле кешене яфалап. Үҙгәрерме был ил берәй ҡасан, юҡмы?!

– Үҙгәрер! – тинем, телемдән тарттылармы ни.

– Ҡасан?! –Сыңғыҙ, һуңғы өмөтөн бағлаған бер оракулға ҡарағандай, төбәлеп торасы миңә. Аптырап ҡалдым да уйыма килгәнде әйттем:

– Оҙаҡламай. Торғонлоҡ мәңгелек була алмай ҙаһа! Йылға, ана, быуылһа, күпмелер тонсоғоп тора ла, барыбер яйын таба, йырып сыға, хатта ташты бүҫә, ә ҡая йә тау ҡалҡһа юлында, урап ағып китә – тормош та йылға һымаҡ бит ул!

– Фәлсәфәң дөрөҫ. Әммә сәйәсәт тәбиғәттән хәйләкәрерәк, аҫтан, аҫтыртын хәрәкәт итә. Бына, ҡуйынымдағы ҡатынымды ышандыра алмайым КПСС-тың илде ниндәй һаҙлыҡҡа һөйрәүенә. Партияны маҡтап туймай, дифирамбылар яуҙыра. Бер килеп күҙе асылыр, конечно, не дура же. Белдеңме?!

Гөлсирен йылмайып ҡына тыңлап тик ултыра. Журналист һуҡмаҡтары ҡайҙа ғына ташламай, кем менән генә осраштырмай, ниндәй генә яҙмыштарға юлыҡтырмай, үҙеңдән-үҙең кешене иғтибарлап тыңларға ғәҙәтләнәһең, сөнки тел асҡысы табыр, эске донъяһын асыр өсөн уның холҡон тойомларға кәрәк, тигәне бар ҙаһа. Ә Сыңғыҙҙың фекерҙәрен тап ошо минутта ғына иҫбатларлыҡ йә кире ҡағырлыҡ та түгел, уның күҙе-күңеле гелән киләсәктә.

Күп көтөргә ҡалмаған булып сыҡты үҙгәрешле заманды. Черненко власта бер йылдан саҡ ҡына артығыраҡ ултырып, мең туғыҙ йөҙ һикһән биштең унынсы мартында донъя ҡуйҙы. Өс йыл эсендә өс Генсекты ерләне халҡыбыҙ.

Сираттағы юлбашсы оҙаҡ көттөрмәне – Михаил Сергеевич Горбачев. Ниһайәт, сағыштырмаса йәш кеше, мәрхүм Черненконан 20 йәшкә кесерәк. Үҙәк телевидениенан тәүге сығышы уҡ уның бөтөнләй башҡа, журналистар яҙғанса, яңы формация кешеһе икәнен асыҡ күрһәтте. Матур һөйләй, телгә бай һәм уны тыңлағандан-тыңлағы килә, гипнозы бар тиерһең? Маңлайындағы миңе лә шундуҡ күҙгә ташланды, әлбиттә. Олораҡ быуын кешеләре ошо осор Ленинды, Керенскийҙы телгә алғыланы, уларҙың да, Горбачев һымаҡ, белеме буйынса юрист булғанлығын хәтергә төшөрҙө. Эште закондарҙы үҙгәртеүҙән башлар, моғайын, тип юраусылар ҙа булды.

Беҙ, уҡытыусылар, яңы Генераль секретарҙың һәр телмәрен тыңларға, үҙ-ара фекер алышырға ғәҙәтләнеп киттек. Бығаса ла сәйәсәт менән ҡыҙыҡһына инек, ә был юлы тормош ҡуласаһы ҡыҙыуыраҡ әйләнә башлағанын һиҙәбеҙ, хәбәрҙар булырға тырышабыҙ. Ауылда йәшәйбеҙ бит, урам уртаһында туҡтатып та аңлатма һорай башлай бәғзе берәү бәғзе сәйәси хәлгә.

Ә Горбачев закон сығарыуҙан түгел, идеялар биреүҙән башланы эшмәкәрлеген. Беренсеһе – «фәнни-техник прогресты тиҙләтеү». Тәүге битенә «Ускорение - 90» тигән баш ҡуйылған «Правда» гәзите килеп етеүгә, Башҡортостандың мәғлүмәт саралары ла шул һүҙҙе телдән төшөрмәне.

Ауыл хужалығында нимәне һәм нисек тиҙләтергә һуң? Фатих та, мин дә игенсе йә малсы булмаһаҡ та, шул хаҡта кәңәшләшергә тип, бер көндө беҙгә колхоз рәйесе Искәндәр ағай менән агроном Вилмир килеп инделәр. Сәсеү башланып торған осор ине.

– Понимаете ли, Фатих ағай. – Рәйес һүҙен шулай башланы, – эште тиҙләтер өсөн сығымдар кәрәк тәһә? Ә бит һалырға аҡса юҡ ул научно-технический прогресҡа!

– Һаман да семенаны пестицидтар менән протравливаем. Ана... – Вилмир, рәйестең тамаҡ ҡырып алыуын ишетепме, ярты һүҙҙә туҡтаны.

– Орлоҡто ағыулайбыҙ, тип әйт әле, Вилмир, пестициды ярай инде... – тигәйнем, ҡапыл йәпһеҙерәк тынлыҡ урынлашҡан арала ҡусты ҡыҙҙы ла китте: – Ағыулайбыҙ шул! Ана, ырҙын табағындағы моторист Таҡый ағай келәттәге семенаны, әй, орлоҡто, эшкәрткәндә ағыуланған .

– Респиратор кеймәгәнме, әллә бирмәгәйнегеҙме? – тип һораны Фатих.

– Биргәйнек. Резина итек, перчатка ла бар – кеймәй. Кейһә лә, Фатих ағай, файҙаһы теймәҫ ине. Пестицидтарҙа ртуть бар бит, терегөмөш, ул инде ерҙе лә ағыулап бөтәсәк тора-бара.

– Вилмир ҡусты, елки-палки, етәр, паника таратма әле. Көҙҙән орлоҡто калибровать ҡына иттек тә алдан яҡшы итеп таҙартылған келәткә һалдыҡ, күрҙең бит, әйбәт һаҡланғандар. Пестицид ҡулланмаһаҡ та.

– Яңы, зарарһыҙ средство кәрәк. Орлоҡто эшкәртмәй булмай ул барыбер.

– Яҙып ебәр, ана, ғалимдарға, уйлап тапһындар, ускоряться итһендәр, черт возьми!

– Яҙҙым. Ебәрҙем.

Искәндәр ағай ҡул һелтәп кенә ҡуйҙы, «һинең кеүек баш-баштаҡҡа әйттең ни ҙә, әйтмәнең ни» тигәнде аңлатып.

– Ә Таҡыйҙың сиренең сәбәбен шундуҡ төшөнгәйнем, башта миңә күренгәйне бит. – Фатих һүҙҙе үҙ юҫығына төшөрҙө. – Терегөмөш парҙары бик ҡурҡыныс ул, егет үлемесле доза алған.

– Үлемесле?! Беҙ, тиҙҙән йүнәлеп ҡайтыр, тип көтөп тора инек, хәҙер моторисһыҙ... – Искәндәр ағайҙың тауышы ҡалтырап китте. – Йәш бит әле ул, яңы ғына өйләнгәйне.

– Райондан тура Өфөгә оҙаттылар, юҡҡамы ни?

– Иртәгә сельхозниктарҙың совещаниеһы була, подниму был мәсьәләне, понимаете ли, – тине рәйес.

– Мин уйлайым, партия программаһын тормошҡа ашырыу өсөн тип нигеҙләп, хөкүмәттән аҡса, техника һорарға кәрәк, төрлө инстанцияларҙан.

– Иламаған балаға имсәк бирмәйҙәр, – тип йүпләнем Вилмирҙе. Үҙ аллы фекерләүе, ҡыйыулығы оҡшаны уның миңә. Ни әйтәһең – Бүреһуҡҡан олатай ейәне.

Колхоз етәкселәре ҡайтып китте, ә беҙ уйға баттыҡ. Фатих үҙен ошоғаса ауылдаштарының эш шарттарын тейешенсә күҙ уңында тотмағаны өсөн битәрләне. Иремә шул хаҡта кәңәш бирә алмағаныма әсендем: уның бит күпме ғүмере ҡалала үтте, хәҙер – дауаханала, ә мин гелән ауылда, колхозсылар араһындамын даһа, теге юҡ, был етешмәй, тип мыжығандарын да ишетеп йөрөйөм. Уф! Бер нисә йыл сөгөлдөр баҫыуына ла барып урағаным юҡ. Йәнәһе, унда хәҙер эш механизацияланған. Ысвикла бисәләре роботҡа әйләнмәгән дәһә, тере йәндәр. Әсәйем дә ерле бушҡа ҡолағыма тишмәгәндер, әйтеп торҙо бит былтыр көҙ, һаман ҡул көсө инде, тип. Аҡназар төҙөткән будкалар ҙа ҡыйшайып бөттө, ҡыйығынан һыу үтә, ямғыр яуһа, ултырабыҙ әлеге ҡайындар төбөндә, тигәне лә хәтерҙә. Аллам һаҡлаһын, анауы йәшенле йәй ҡабатлана күрмәһен!

Көтмәгәндә, Кәбир шылтыратты.

– Ленинградта «Даная көндәре» үтә, күргең киләме? – тине, иҫәнлек-һаулыҡ һорашҡас та.

– «Даная»?!

– Живописҡа һөйөүең үтмәгән, Нурия. – Кәбирҙең, тауышында ҡыуаныс һиҙелде. – Ә мин үҙ стилемде таптым кеүек.

– Күҙ теймәһен. Ышана инем, Кәбир, сигенә торған егет һин түгел, бөркөтсө лә булып алғаныңды онотма!

– Ыласын... Бүреһуҡҡан олатай иҫәнме әле? Ул әйтте миңә, уланым, һин – рәссам, тип. Ябай ауыл ҡарты.

– Уның ябайлығы –бөйөклөк, бөйөклөгө – ябайлыҡ.

– Эйе.

– Ҡасан кәләшеңде күрһәтәһең беҙгә, Толпарлыңа? – Тоттом да шулай тип һоранымсы.

– Бик матур натурщицам бар, бәлки... Һиңә оҡшаған.

– Минең кеүек ҡараҡай, бәләкәс буйлы берәүме?

– Толомдары һушты алды. Мәскәү урамында икегә үргән ҡалын толомдарын сайҡалдырып китеп барғанын күрҙем дә йүгереп барып ҡулынан тоттом һәм башҡортса өндәштем: «Һинең ҡара сәстәреңде...» Хәтереңдәме?

– «Үрер ҙә һүтер инем, һүтер ҙә үрер инем...» – Хәтеремдә. Онотоламы ни ул үҫмер саҡ?!

– Һәм тәүге мөхәббәт.

– Онотолмай. Әммә ул, ләйсән кеүек, яҙ мәлендә генә тәүге күкрәү менән яуып үтә лә... Сафлығы йөрәктә ҡала. Шунан, теге ҡыҙ?

– Әй һылыуы. Әй тигән йылға буйында ултыра ауылым, ти. Миллион әҙәм араһында осраттым шул башҡорт ҡыҙын. Ғәжәпме?

– Ғәжәп. Мәсетле районынан, Башҡортостандан?

– Кем менән һөйләшәм, географ менән. Ә ҡыҙыҡ өсөн генә әйт әле: Непал тигән ил ҡайҙа?

– Гималай тауҙарында, бейектә-бейектә.

– Уларса нисек була «һаумыһығыҙ»?

– Әйт, әтеү.

– Намастэ! Әйҙә, шуны пароль итәйек икәү-ара?

– «Даная көндәре» ҡасаныраҡ? Барып күрергә ине. – Һүҙҙе осларға кәрәклегенә ишара бирҙем.

– Бөгөн башланған. Бер аҙна барасаҡ. Иртүк поезға ултырам да – Эрмитажға. Килереңде алдан белгертһәң, ҡаршы алырмын.

– Каникул бит, мин бер нисә уҡыусымды эйәртермен, моғайын. Хәбәрләшербеҙ әле.

Хушлаштыҡ. Кәбир хаҡында уйланып алып киттем. Непалда булған икән, тағы байтаҡ ерҙәрҙә. Рәссамға күҙҙе арбар, күңелде айҡар урындар, тойғолар фейерверкы кәрәк, ти. Ә кемгә кәрәкмәҫ ине?!

...Текә тау, әллә Аҡбейек, уртаға ярылған да, күҙ күреме етмәҫ тарлауыҡ хасил булған. Унда, төптә, шаулап йылға аға кеүек, тауышы ҡолаҡҡа салына. Эйелеберәк ҡарайым тиһәм, ҡоланым да киттем. Инде барып төшөп селпәрәмә киләм тигәндә, ҡапыл һауала туҡтап ҡалдым: ҡанаттарымды яҙып, осорға торам даһа! Белә инем, имеш, ҡанаттарым барлығын, уларҙың, күҙгә күренмәй, арҡамда ҡаушырылған икәнлеген. Һәм бына, иң кәрәк мәлдә, яҙылды улар. Тик оса алмай ҙа ҡуям. Шул саҡ, Ыласын, буғай, минең менән йәнәшә оса башланы. Уның ҡанаттары шундай көслө, мин уларҙың еленән елпенәм. Ниһайәт, иркенлеккә сыҡтыҡ. Ярлауҙың һикәлтәләрендә сәйер йорттар теҙелгән. Шунда ҡунаҡланыҡ. Бер йорт алдында ҡаҡса кәүҙәле ир заты баҫып тора һәм көләс йылмайып өндәшә: «Намастэ!» Ә баяғы Ыласын янымда юҡ, башымды күтәреп ҡараһам, ул һауала талпына, бейектә. Ҡанаттарын Ҡояшҡа яндырып ҡуймаһын, тигән хәүеф йәнемде бөрөп ала. Эргәмдәге көләс кеше тағы үҙ телендә һаулыҡ ҡуша. Ахыр мин дә сәләмләнем:

– Намастэ!

Ысын әйттем, күрәһең, үҙ тауышыма һиҫкәнеп киттем. Телефон эргәһендә креслола ултырған көйөмә уйға һабышҡанмын.

– Әллә нимә тинең, аңламаным? – Бәс, Фатих эргәмдә сәйерһенеберәк ҡарап тора.

– Намастэ тигәнмендер?

– Шулайыраҡ, шикелле. Уныһы ни тигән һүҙ?

– Непалса «һаумыһығыҙ» йәғни. Әле генә шул илдә, һауаға олғашып торған тауҙарҙа йөрөп әйләндем. Тәрән бер тарлауыҡҡа йығылып, һәләк булдым тигәндә, Ыласын килеп ҡотҡарҙы. Әллә һин булдың шул Ыласын?

– Бүреһуҡҡан олатайҙың бөркөтөмө?

– Эйе. Әй, Кәбир шылтыратҡайны. Сәләм әйтте. Непалға сәйәхәт иткән икән, шуны һөйләп алды. Эрмитажда «Даная көндәре» асылған, ти. Махсус буклеттар, кинороликтар һатыласаҡ, Рембрандттың бығаса күрһәтелмәгән картиналары, эскиздары күргәҙмәгә ҡуйыласаҡ, тип тә ҡыҙыҡтырҙы. Балалар менән әллә экскурсияға барырғамы, тип уйлап ултырған ерҙән Гималай тауҙарына барып сыҡҡанмын...

– Теге Ыласын, улайһа, Кәбир булған, – тине лә һалды Фатих.

– Бәлки. Мин уға бер осор Бөркөтсө тип тә исем ҡушып алғайным. Рәссамлығын ныҡлап белмәҫ борон. – Һаман баяғы үҙе ҡурҡыныс, үҙе илаһи күҙаллауымдан, хыялсан асылым халәтенән арынып бөтмәгәйнем. Аҡ халат кейеп янымда баҫып торған йәремә ҡараным да ҡапыл мейемә уралған уйымды әйтеп ҡуйҙым: – Һин, белгең килһә, Шаһимаран. Минең Шаһимараным.

– Уныһы кем?

– Аҡ йылан. Йыландар батшаһы. Уны күргән кеше бәхетле була. Бына минең кеүек.

– Әйтерһең тағы. Йылан?!

– Йә, сис халатыңды. Иртәгәгә тигәнен, ана, йыуып, үтекләп, пакетҡа һалып ҡуйҙым. Йәш кенә медсестралар араһында, мине оятҡа ҡалдырып, керлене кейеп йөрөй күрмә, тим. – Фатих өндәшмәне.

– Әллә үпкәләнең? Яратып әйтәмсе. Белгең килһә, мин ул әкиәти йыландар батшаһын күрергә хыял итеп йөрөнөм, ун дүрт йәшемдә.– Шулай тинем дә кухняға йүнәлдем.

– Хәҙер, иҫке ҡабығымды һалам да... Яңыһын, шыма ғынаһын кейәм дә... Һөйләрһең, йәме, бәғерем? – Район универмагынан матур эске майка алғайным, ебәктән, йоҡаҡ аҡ күлдәк эсенән килешер тип, ирем шуны кейеп алған да яныма килеп баҫҡан, имеш. – Кил әле, һыйпап ҡара Шаһимаранды, – тип устарымды түшенә ҡуйҙы. – Әйҙә, ҡотлайыҡ яңы тиремде, әй, ҡабығымды.

– Кит, бала-сағаланма, ана, уйнап туйғандар, балалар ҡайтып килә.

– Саға...ланмайымсы! Асия әле ҡустыһының битен-ҡулын, аяғын сайҡаясаҡ, унан үҙе оҙаҡ итеп йыуынасаҡ. Өйгә тиҙ генә инмәйәсәктәр, йәй көнө ни.

Минең дә айырылаһым килмәй ошо минутта был Шаһимаран-Фатихтан, биллаһи. Бармаҡтарым аша уның күкрәгенән ҡайнар ташҡын ағыла – гүйә, беҙ тоташҡанбыҙ: йөрәктәребеҙ бергә, бер ритмда тибә.

– Унисон, – тине Фатих, күҙҙәремдән яуап эҙләп.

Шул минутта, йәремдең ҡосағында тирелеп барғанымда, әлеге тынғы бирмәҫ телефон тағы шылтыраны. Фатих трубканы алды. Эшенәндер, тиһәк, түгел икән.

– Кәбир дуҫ, шәпме! – Фатих шулай һөйләшә башлағас, ғәжәпләндем: нишләп тағы шылтыратмаҡ булды икән ул? Көтөүҙән ҡайтып килгән һыйырымдың мөңрәүе ҡолағыма салынды ла, ҡапҡа асырға тип тышҡа сыҡтым. Инеүемә һөйләшеп бөткәйнеләр.

– Бөгөн «Даная»ға һөжүм иткәндәр, ти ҙәһә Кәбир. Аҡылдан шашҡанмы икән, бер ир картинаға бысаҡ менән ташланған, телгеләп, кислота һибеп өлгөргән, һаҡсылар ҡулынан тотоп алғансы. Картинаны реставрацияға оҙатҡандар.

– Маньяктыр ул, ләғәнәт, ҡулы ҡороғор! – Ярһып ҡысҡырҙым да, үҙемдең ҡарғышымдан үҙем ҡурҡып: – Ҡатын-ҡыҙҙы күрә алмаған ир аҡтығылыр күп булһа, тәүбә-тәүбә, – тип асырғандым.

Йоҡлар алдынан дәфтәремә теркәп ҡуйҙым: «Эрмитажда «Даная»ны үлтерҙеләр. 1985. 15 июнь».

Бал ҡорто күсен маҙаланылармы ни, халыҡ шулай геүләй былтырлы-быйыллы. Хатта Яңы йыл табынында ла сәйәси тостар алға сыҡты: өр-яңы, революция рухындағы, тиһәң инде, дөрөҫ үк булмаҫ, әммә шуға оҡшаш пафос солғап алғайны был осор беҙҙең күңелдәрҙе. Бәс, торғонлоҡта көн иткәнбеҙ икән, ысынлап та!

Горбачев әллә Хрущев һымағыраҡ булмаҡсы, тигән фараздар ҡуйырҙы. Тиҙләтеү әллә ни тиҙләмәһә лә, гәзиттәр туҡтамай тылҡый. Яңы Генсек СССР-ҙы, иң күп араҡы эсеүсе ил, тип бөтә донъя алдында фашланы һәм был күренештән ҡотолоу юлын тапты: алкоголизмды бөтөрөү өсөн көрәш. «Ҡырҡа һәм тамырынан» тигән һүҙҙәр – был кампанияның төп девизы. Бер уйлаһаң, дөрөҫ тә, аҙнаһына берәр шешә араҡы эсәбеҙ икән, дөйөм алғанда – ҡот осҡос бит. Был статистика эсендә ҡарт-ҡоро ла, бала-саға ла бар, уларҙы алып ташлаһаң, көнөнә берәр шешә тура килер ине, бәлки, бәғзе региондарҙа. Икенсе уйлаһаң, Фатих та хаҡлы, алкоголизм аппендицит түгел дәһә, ҡырҡып алдың да – бөттө булырға. Ул оҙайлы дауалауҙы талап иткән сир.

Араҡының хаҡы икеләтә артты. Кешеләр самогон ҡайната башланы. Оло илдә ни ҡылынһа, бәләкәйендә – ауылда ла шул, эскәндәр эсеүҙән туҡтамай. Ә көрәшергә кәрәк. Ишбирҙе хәҙер Толпарлы участковыйы, ғаиләһе менән ҡайтып төпләнде, уға төшә көс. Сәмиғуллин да пенсияламын тип ҡул ҡаушырып ултырмай. Званием һинекенән юғарыраҡ саҡта командовать итеп ҡалайым әле, тип йылмайып килеп инә, ти, Ишбирҙенең кабинетына. Килмәҫ тә ине, өйрәнеш типме, ихтирамдары шулай ныҡмы, тоталар ҙа Сәмиғуллиндың өйөнә баралар бит толпарлылар, ул-был була ҡалһа. Шунан ни, ауылда «милицияның терәк пункты» уйлап сығарып, икәүләп эшләргә тотондолар. Ишбирҙе әлдә аңлаған тәжрибәле кешенең ысынлап та ниндәй ҙур терәк икәнен, берәү булһа, тәкәбберләнеп киреләнеп ултырыр ине. Уларҙың тағы ике шәп ярҙамсыһы бар: Хәлисә инәй һәм Хәйривара ағай. Береһе һаман да участкала йыйыштырыусы, алтмыштан ашһа ла, эшен бирмәй, икенсеһе – йүкә телефон һуҙыусы. Хәлисә ҡарсыҡ самогон еҫен яҡшы һиҙә, Хәйри ҡайҙа нимә ҡырын ятҡанын үтә күрә, тип шаярталар ауылда, элекке яманаттарына кинәйә ташлап.

Әмин абый ҙа – Сәмиғуллин һыңары, пенсия йәшендә булһа ла, мәктәптән эҙен һыуытмай. Математиканан насар өлгәшеүселәрҙе тартышам тип, бушлай репетитор булып, үҙенә үҙе мәшәҡәт табып йөрөй. Сәйәси аңыбыҙҙы йоҡлатмаусы ла ул.

– КПСС-тың XXVII съезы ерле юҡҡа 25 февралгә ҡуйылғанмы, юҡ – 30 йыл элек Хрущев, XX съезда, тап шул көндө «шәхес культы һәм уның эҙемтәләре» тип мөгөҙ сығарғайны, Горбачев та ниҙер күстәрмәксе, күреп тороғоҙ, – тигән ҡотҡо һалып киткәйне яңыраҡ, бөгөн тағы килгән: – Ишеттегеҙме, хәҙер беҙҙең лозунг – «үҙгәртеп ҡороу».

Ә мин, астрономия уҡытыусыһы, Ергә яҡынлашып килгән Галлей кометаһы илгә ниндәй ҡазалар килтерер икән, тип шөбһәләнәм ошо араларҙа, сөнки уның касафаттарын ғалимдарҙың нисәмә быуат буйына һынап килгәнлеген беләм. Яманатын был юлы ла иҫбатламай китмәне ул: Чернобыль фажиғәһе бар донъяны тетрәндерҙе. Ергә яҙ килгәндә, йылы яҡтан ҡоштар ҡайтҡанда...

Силәбеләге «Маяҡ» хәлдәрен йәшергән кеүек үк итмәһә лә, ысын дөрөҫөн халыҡҡа асып бөтмәүҙәренә шикләнмәнек. «Правда» гәзитендә «Чернобылдә ике кеше һәләк булған, бер ни тиклем радиация бар» тигән хәбәрҙе уҡығас, Фатих көлөп ебәрҙе лә туҡтай алмай бер булды – нервынан. Шунан гәзитте йомарлап ырғытты.

– Алдаҡ! – тине,– мин бит армияла хеҙмәт иткәнмен, аңлайым. Унарлаған, юҡ, йөҙәрләгән мең кеше радиация алған унда шундай ҡеүәтле атом станцияһында авария булһын да.

– Бына һиңә ҡойроҡло йондоҙ, – тинем дә үкһеп илап ебәрҙем, сөнки киноларҙан, фотоларҙан таныш Хиросима хәлдәре, нур ауырыуынан яфаланған япон балалары, үҙебеҙҙең «Маяҡ» ҡорбандары иҫемә төштө.

Фатих менән бер-беребеҙгә һыйынып оҙаҡ ҡына баҫып торҙоҡ та, икебеҙ бер юлы: «Мәүлиҙәләр!» – тинек. Атом станцияһы Киевҡа яҡын, әммә Киев Донецкиҙан алыҫ ҡына, тип үҙебеҙҙе тынысландырып ҡуйҙыҡ. Ә бит беләбеҙ радиоактив ямғырҙарҙы ла, һыу тамырҙарының әллә ҡайҙарҙан килеп ҡушыла икәнлеген дә...

–Үҙгәреш юҡ, үҙгәртеп ҡороу ҙа – ҡоро һүҙ, – тине бер нисә көндән һуң Фатих. – Горбачев Чернобыль хаҡында ниңә өндәшмәй? Һөйләшеп ҡуйғандай, әлеге «Би-би-си»ҙы тыңларға ултырҙыҡ. Шаулап һөйләйҙәр, ҡот осҡос һандар килтерәләр, радиация фоны меңәр тапҡырға норманан юғары булыу ихтималлығын фараз итәләр һәм Фатихтың фекерен раҫлайҙар, СССР-ҙа билдәлелек булманы ла, юҡ та, тип. Хәтер дәфтәремдә уй - фараздарымды ҡыҫҡаса теркәп барырға ғәҙәт иткәнмен, оҙаҡламай унда тағы бер нисә юл теркәлде: «Адмирал Нахимов» карабы икенсе бер судно менән бәрелешеп, һыу төбөнә батты. Дүрт йөҙләгән кеше һәләк булды. (Галлей кометаһы ғәйеплеме, әллә беҙҙең битарафлыҡмы?). Р.S. Горбачев, Чернобыль фажиғәһен телгә алып, 15 майҙа халыҡҡа мөрәжәғәт итте».