Ҡатындар - 08

— Совет власына тиклемге атамаһы Муллаҡай ине. Заманында ике мәсете, мәҙрәсәһе, атаҡлы муллаһы булған ауылыбыҙҙың. Йәш кенә көйө ул мулланы бында Бохаранан ебәргәндәр, ислам динен нығытырға. Ошонда йәшәп, ҡартайып донъя ҡуйған. Ғаилә ҡормаған, нәҫеле ҡалмаған, ҡыҙғанысҡа ҡаршы. Бик тә зыялы булған ул, төркисә лә, фарсыса ла уҡый-яҙа белгән, ти. Мулла абыз тип йөрөткәндәр башта, аҙаҡ — Муллаҡай тип. Ҡайным,Ҡарамырҙа имам, йыш телгә алыр ине...

— Ә һин күрҙеңме мулла абызды, ҡартәсәй?

— Юҡ, әүәлерәк булған ул хәл, әле күсмә тормош көткәндә. Хәйер, беҙҙең халыҡ йәйге хозурлыҡта ғына йәйләүҙән-йәйләүгә күсенеп йөрөгән, ере күп булғас ни. Ә ҡышын гел бер урында йәшәгән... Эйе ләhә, шул зыялы инсан хөрмәтенә атаған боронғолар ауылды Муллаҡай тип. Ҡырластау итәгендә иҫке зыярат бар, шундағы таш ҡоймалы ҡәбергә иғтибар иткәнең бармы? Муллаҡайҙың ҡәбер-кәшәнәhе.

— Әүлиә зыяратымы? Айыусыға барған юлда, иветә?

— Эйе. Әүлиә булған Муллаҡай.

— Нисә йыл икән һуң беҙҙең ауылға?

— Һатыбал ҡартатайың силсәүиттә эшләгәндә, мәсет кенәгәләренәнме, әллә башҡа бер яҙыуҙанмы, ҡараған: Муллаҡайға кәмендә 700 йыл, ти торғайны. Тағы бер боронғо атамаһы булған әле ауылдың — Балсыҡлы тигән.

— Күршелә генә Аҡмәте ауылы бар, беҙҙең яҡта мәте менән балсыҡтан башҡа нәмә юҡмы ни? Тапҡандар...

— Элек шулай булған бит, яҡында ерек үҫһә – Ерекле, имән үҫһә, Имәнле тигән дә ҡуйғандар ауылды. Һирәкләп кеше исеме менән дә атағандар атауын.

– Мәҫәлән, Сәйетбаба, иветә? Беҙҙе унда экскурсияға алып барасаҡтар әле, Башҡортостанда иң ҙур башҡорт ауылы, ти. Әтеү ул Ер йөҙөндә, хатта ки бар Йыhанда, иң ҙуры! Оhо... Кем булған икән ул Сәйетбаба тигән кеше?

– Сәйет – түрә, башлыҡ тигәнде аңлата, ти торғайны ҡайным, сабыйҙарға исем ататыуға ҙур мәғәнә hалыр ине ул... Сәйетбаба беҙҙән апаруҡ алыҫ ята, миңә унда юл төшкәне булманы, ә hин бар, күр, ҡалма иптәштәреңдән, тим.

— Ә ҡасан беҙ Толпарлы булып киткәнбеҙ?

— Уныһын хәтерләйем. Мең туғыҙ йөҙ егерме hигеҙҙә,тәүге биш йыллыҡ иғлан ителгән йылды, райондан вәкил килеп, халыҡты сходҡа йыйып, ауылдың исемен үҙгәртеү мәсьәләһен күтәрҙе: "Дин — иҫкелек ҡалдығы, бөттө хәҙер Муллаҡайҙар!" — тине. Халыҡ геүләште генә. Әммә власҡа ҡаршы барып нишләйһең? Шунда берәү, әлеге Әхмәҙин ағай шикелле, Һатыбалдың дуҫы, әйтә ҡуйҙы:

— Йәмәғәт, беҙгә, йәштәргә лә, ҡолаҡ hалығыҙ әле! Әйҙәгеҙ, баш ҡатырмайыҡ, Толпарлы тип атайыҡ ауылыбыҙҙы. Ана, ҡарағайлыҡта Толпарсыҡҡан тигән күлебеҙ ҙә бар.

Бөтәһенең дә күңеленә хуш килде был тәҡдим, шулай хәл ителде. Бына шундай тарих, ҡолоҡасым...

Кәбиргә, моғайын, быларҙы Бүреһуҡҡан олатай һөйләгән, үҙе ҡушҡан даһа исемде. Матур ҙаһа — Толпарлы. Ә Толпарсыҡҡан күлендә һыу ингәнебеҙ бар ҡыҙҙар менән. Зөлхизә сабынлығынан йыраҡ түгел ул, бесән мәлендә өләсәйем, әсәйем, ҡартәсәйем, мин — әлеге шул дүрт ҡатын – гелән төшөп сайынабыҙ. Үҙе тәрән, үҙе саф күл, бер ҡасан да тонсоҡмай, һыуы нисек алмашына икән, ағып сыҡҡан урыны ла юҡ һымаҡ үҙенең. Борон-борон заманда ошо күлдең төбөнән ҡанатлы ат — толпар сыҡҡан, ти...

Һикелә мендәргә янтайып, сиратылған һарыҡ йөнөн урап ултырған Зөлхизә өләсәйемдең ҡулынан орсоғо тәгәрәне: беҙҙең һөйләшеүгә мәлйерәп, йоҡлап киткән. Олоғая ул, күҙгә күренеп сүгә. Төҫө уңа барған күҙҙәренә, йоҡарған ҡулдарына ҡарап, өләсәйемдең тамырҙарындағы йәшәү һутының әкренләп, шым ғына кәмеүен тоям. Ҡасан ғына әле ул Камила менән Камилды бәүетә ине, аяғына ҙур мендәр һалып, шунда икеһен бергә ятҡыра ла... Ҡартәсәйем дә бирешә башланы. Уҙған ҡышҡы каникулда ике малайы менән ҡайтып, бер аҙна тороп киткән Шәрифә апайым да: "Әсәйем ныҡ сауыҡҡан, әбей булған да ҡуйған", — тип балауыҙ hыҡты. Көн дә күргәс, иғтибар итмәгәнем, ысынлап та, былтыр ғына тап-таман камзулы үҙенеке түгел һымаҡ, килешһеҙ, киң күренә — төймәһен шылдырып баҫып бирәйем әле. Татар әбекәй биргән матур төймәм дә бар, «Казбек« ҡумтаhында ята, шуны баҫайым, һөйөнһөн ҡартәсәйем.

Йөрәгемде ҡапыл шом алды. Йөрәктең төбөнә боҙло һыу ҡойҙолармы ни... Йән өшөү шулай булалыр? Йәшәй генә күрһендәр инде өләсәйем менән ҡартәсәйем. Теге донъя уларһыҙ кителмәҫ, әлегә көтөп торһон, ҡасан да бер унда китмәй ҡалмаҫтар, тик ашыҡтырмаhын, оҙаҡ көтһөн! Әхирәт, ысын донъя – уны шулай атай заманында имам килене булған ҡартәсәйем, ғәҙәттә. Әгәр шул теге донъяның адресын белһәм, хат яҙыр инем, әлеге үтенестәремде теҙеп...

Әй, һапа түгел әллә, hапата мин, нимәгә аптырайым – теләк теләй беләм дәһә. Бик ихлас, зарығып теләһәң, ул күккә аша ла ҡабул була, ти. Шуға ышанам. Ышанғым килә. Шунда уҡ һике ситенә ултырып, устарымды ҡаушырып, ҡысҡырып теләк теләнем. Эстән генә, шыбырлап, хатта уй менән генә лә еткереп була теләкте, ә тауышыңды сығарһаң, моғайын, яҡшыраҡтыр: күктә теләктәрҙе ҡабул итеп ултырған Хоҙай Тәғәлә тиҙерәк иғтибар итер, әҙ тиме ни уға мөрәжәғәт итеүселәр, минең ишеләр?

— И, Раббым, Аллам! Зинһар, минең өләсәйем Зөлхизәгә, ҡартәсәйем Рәйханаға оҙон ғүмер бир! — тинем. Шунан өҫтәнем: — И, Хоҙайым, ғәзиз әсәйем Гәүһәргә лә, Камил менән Камила туғандарыма ла оҙон итеп бир ғүмерҙе! Үҙемдең дә оҙаҡ йәшәгем килә, и, Раббым, — тигәс, ихластан әйтеп ҡуйҙым: — Беҙҙе ташлап китһә лә, атайымдан да йәлләмә ғүмерҙе, зинһар, теләгемде ҡабул ит, Аллаһы Тәғәләм!

— Рәхмәт төшкөрө, Нурия ҡолоҡасым, атайыңды ла онотманың. Һай, оло бит ул атай хаҡы, изге бит ул! – Ҡартәсәйем яулыҡ осо менән күҙ йәштәрен һөртөп алды (илап ҡына бара һуңғы арала). — Балаҡай, әллә ошолай ихласлығың килеп торғанда, тағы берәй доға өйрәтәйемме, тиҙүк отоп алырhың?

— Отҡорлоғом бар ҙа ул, һүҙҙәре аңлашылмай...

— Тәфсирен дә белерhең, аңлатырмын. Ҡоҙағыйҙың ҡоҙағыйы әллә нисә доға ятланы, “Аятыл көрси”ҙе уҡып ултыра гелән.

— Һинең шикелле уҡымышлы түгелем шул мин, Рәйхана ҡоҙағый. — Өләсәйем, йоҡоһонан арынып, ҡолаҡ һалып ултыра, имеш, беҙҙең һүҙгә. — Нурия, миңә тиҙ ауырыу, анһат үлем телә, балам, ошоса йәшәгәнем еткән, шөкөр.

— Ни тигән һүҙең, ҡоҙағый? Оло кешенең хәтере туҙған була, тиеүем генә. Йәшәйек әле Хоҙай насип иткәнен. — Ҡартәсәйем шулай тип йомоп ҡуйырға иткәйне лә, өләсәйем туҡтаманы.

— Рәйхана ҡоҙағый, һүҙҙең дөрөҫө кәрәк, һин үҙең хәлле кешеләрҙең балаһы, әлепте таяҡ тип белгәнһең, атай йортонда уҡ. Ә инде ҡайны-ҡәйнәң, Һатыбал ҡоҙа хаҡында әйтәһе түгел. Байлыҡтары ла, ғилемдәре лә баштан ашҡайны. Ҡайның – указлы имам, ҡәйнәң – абыстай, ятламай түгел ятларһың Ҡөрьәнде. Зирәк тигән ҡушаматты ла халыҡ hиңә ерле бушҡа беркетмәгән инде, бәс.

— Ғилемле ине ҡайным, уныһы хаҡ. Ә байлыҡтары әллә ҡайҙа китмәгәйнесе.

— Балалары тормағас, бер үткенсе дәрүишкә саптар бейә биреп һатып алғандар малайҙарын, шул ир етеп, һиңә насип йәр булған. Ат хаҡы — алтын хаҡы йөрөй ул беҙҙең башҡортта, ул замандарҙа бигерәк тә.

— Олатайымды һатып алғандармы ни?! Әйтәм, исеме сәйер — Һатыбал...

— Ҡоҙағый, баланың башын бутамайыҡ, ана, әллә нимә уйлап сығарып та ултыра. Шунан ҡартәсәйем ысын дөрөҫөн һөйләп бирҙе.

Олатайым имам ғаиләһендә бишенсе бала булып донъяға килгән, унан алдағылары тыуа торған, үлә торған. Тамам ғажиз була ата менән әсә. Улай ҙа иземен бирә Хоҙай. Элек ауылдар буйлап мосолман дәрүиштәр үтеп-һәтеп йөрөгән, ти бит. Беҙҙең ауылға ла, ул саҡта Муллаҡайға, килеп сыҡҡан шуларҙың береһе. Ҡаҙаҡ далаһында сәфәр ҡылып йөрөгәнендә бер йолаға шаhит булған икән дәрүиш,шул хаҡта hөйләгән Ҡарамырҙа имамға. Яңы тыуған баланы берәй изге инсан ҡулына тотторалар ҙа, ул шул сабыйҙың ата-әсәһенең йорто эргәһенән: "Бала һатам, кемгә бала кәрәк, бала һатып алығыҙ!" — тип һөрәнләп үтә, ти. Ата-әсәһе баланы тәҙрә аша һатып ала. Шул саҡта ул ғүмерле була, имеш, ти.

– Был бала минең һуңғы өмөтөмдөр, моғайын. Аллаға тапшырып, шул йоланы атҡарайыҡ, мосафир, — тигән имам. — Хәҙерҙән мин һиңә бер кейем күн итек инселәйем, ҡырҡ көндән һуң, шуғаса иҫән ҡалһа сабый, саптар бейәм — һинеке!

— Туғыҙ башҡа әйбер биреү шарт, — тигән дәрүиш. Имам быға ла күнгән.

Теге йоланы шартына килтереп үтәгәндәр, бөтә ауылдың күҙ алдында. Тәҙрә аша дәрүиш имамға баланы тотторған, уға күн итек биргәндәр, шуға ҡушып тағы һигеҙ төрлө бүләк, ти.

— Шунан? – Түҙмәй һорайым, ҡыҙыҡ тарих тиһәң, мине ҡуш, көнө-төнө тыңлап ултырыр инем.

— Сабыр ит. Шунан балаға исем ҡушыр көн килеп еткән. Оло мәсеттән мулла килгән, имамдан һораған: "Ир балаға ниндәй исем ҡушырға ниәтләнегеҙ?”

Атай кеше ауыҙын асырға ла өлгөрмәгән, дәрүиш әйтә һалған:

— Һатыбал йәки Туғыҙаҡ.

— Туғыҙағы ҡош исеме бит?

— Ҡоштоң ҡыҫылышы юҡ, ә туғыҙ төрлө нәмә биреп һатып алыу йолаһына кинәйә, — тип аңлатҡан дәрүиш.

Аптырашта ҡалған ата-әсәгә төшөндөргән, йоланың тоҙо ла шунда — исемдә. Ризалашҡандар. Ә ҡырҡ көндән һуң имам ялан аяҡ ил гиҙгән мосафирға күн итек кейҙереп, саптар бейәһенә атландырып оҙатып ебәргән.

— Һәм һинең насибың Һатыбал олатайым ғүмерле булған! Әй...

— Әй, шул, балам. Ғүмере ҡыҫҡа булды Һатыбалымдың. Биҙгәк сиренән вафат булды, утыҙына ла етмәҫтән... Баязитымдың саҡ бише тулғайны.

— Мин дә шул йәшемдә атайһыҙ ҡалдым. — Аңланым да хаҡhыҙ әйткәнемде (атайым тере ләһә!), һуң ине. Ошо телемде, ҡасан өйрәнәм инде шуны тыйырға? — Һатыбал ҡартатайыма теге йола ярҙам итмәгән икән? — тип ҡыҫтыра һалдым, ҡартәсәйемде баяғы яңылыш һүҙемдән яҙлыҡтырыр өсөн.

— Ул йылдарҙа биҙгәктән күп халыҡ ҡырылды, бер Һатыбал ғына түгел. Хинин тигән дарыуҙан башҡа дауаhы ла юҡ ине. Яҙмыш... — Ҡартәсәйемдең уйҙары һаман алыҫта, йәш сағында икән, минең мәғәнәһеҙ хәбәремә иғтибар итмәгән. Йә, шул йәшлегендә тағы әҙерәк йөрөп алһын тағы бер килке, тип уйланым да өҫтәп ебәрҙем:

— Ҡартәсәй, еләк кеүек сағыңда тол ҡалғанһың, барыр инең бабайға? Килеп төшмәнеме тау артылып берәй ҡурайсы, — тим, күҙ ҡыҫып, яңынан мырлап ҡына йоҡлап ултырған Зөлхизә өләсәйемә ымлап.

— Мөхәббәтебеҙ яҫалма түгел ине беҙҙең Һатыбал менән. (Яhап та алып буламы икән мөхәббәт тигәндәрен?) Ә ҡоҙағыйға, оло кешегә, теймә, ул да ҡурайсы олатайыңды ныҡ яратҡан. Яратмаһа, шул ҡыйыуһыҙлығын, шул һапалығын, йәғни иплелеген ашатлап сыға алыр инеме? (Һапа, тимәк, ипле?) Улар кеүектәрҙең ғишҡы хаҡында борон ҡисса яҙғандар. Ҡурайсы менән йырсының яратышыуы ғәжәпме ни?

— Ә кем йырсы?

— Зөлхизә ҡоҙағый, башҡа кем булһын.

— Бына hиңә иҫке ауыҙҙан яңы hүҙ... Әсәйемдең йырлағанын беләм, һуңғы осор гелән йырлап йөрөй ул, ишетәһеңдер ?

— Ишетәм. Баязитым аса алманы уның асылын. Бүтән берәү асыр, бәлки...

Шулай тине лә, ҡартәсәйем ялт итеп минең күҙемә ҡарап алды. Аңламаным ҡарашының мәғәнәһен. Төпсөнөп торманым, дәрес әҙерләргә кәрәк... Ҡурайсы Абдрахман менән йырсы Зөлхизә ҡиссаһы хәҙер минең башымда, икенсенән, әйтерhең, минең ҡәҙимге булмышымда хәҙер ике кеше йәшәй: береhе әүәлге үҙем инде, бүтәне – ҡолағына салынғанды ҡисса итергә маташыусы “бәйәнсе”.

9

..Муллаҡайҙы әллә ҡайҙа, күҙ күрмәгән, ҡолаҡ ишетмәгән тарафтар менән тоташтырып ятҡан оло юл яғындағы ҡапҡа башында ултырған малайҙар: “Туй килә, туй!” – тип ҡысҡырыштылар ҙа балыҡсы Төхвәтуллалар өйөнә табан йүгерҙеләр. Кемуҙарҙан. “Килен төшә, һөйөнсө!” Уларҙың бөтәһенә лә – иң аҙаҡтан телен һәлберәтеп килеп еткәненә лә – һөйөнсөгә берәй бүләк тотторҙолар. Ауыл, геү килеп, әле күрмәгән киленде тикшерә.

– Ун өс кенә йәшлек ҡыҙ бала, ти ҙәһә, әстәғәфирулла, бынау Төхвәтулла, үҙе иллене ҡыуа...

– Бер бай-фәлән булһа, тиең әле, фәҡирлектән сыҡмаған башы менән.

– Эйе ләһә, ярай, шул һөнәре бар – балыҡсы. Йөрөй бала-сағаны ҡотортоп.

– Игенгә,башҡа кәрәк-яраҡҡа алмаша шул балығын, бәй.

– Егеп сығыр аты юҡ...

– Әллә кәләште хәлле йорттан аламы икән?

– Тот ҡапсығыңды! Үгәй инәй ҡулында үҫкән йәтимәк, ти. Зөлхизә исемле.

– Ана нисек...

– Ярар, нимәгә ҡаныҡтығыҙ Төхвәтуллаға. Мәғүҙәһе биҙәү булды, мыныһы, бәлки, бала табып бирер.

– Таптыра алһа?

– Төхвәтулламы? Типһә тимер өҙөрлөк ир әле ул.

Йөҙ ауыҙҙан йөҙ хәбәр, ҡыҫҡаһы.

– Әй, собханалла! Бисараҡай...

Быныһын дәррәү, бер тауыштан әйтте килен төшөрөргә йыйылған туған-ырыу, күрше-тирә. Әлегә урам-ихатаға кем теләй, шул йыйылған, аҙаҡ туйға әйтелгәндәр генә ҡаласаҡ. Һәм әле, халыҡ күп саҡта, иң ҡыҙығы.

Килен тигәндәре бәләкәй кәүҙәле, ҡураныс бер ҡыҙыҡай икән. Ҡараҡай ғына, йомро битле, йәмшек танаулы. Халыҡ тағы гөжөлдәп алды:

– Һөймәлеге бар, былай.

– Ереклеләр бөтәһе лә шундай, ҡуңыр йөҙлөләр.

– Уф, Аллаҡайым, был балаға Төхвәтулла нисек тотонор, ҡурҡмайынса, ә?

– Әкиәт һөйләмә, кәбән аҫтында сысҡан үлмәй ул.

– Бирнәһе лә юҡ әллә?

– Бер төйөнсөк тотҡан булған даһа анау ҡатын, үгәй инәһелер?

– Уф!..

Ирҙәр ҙә, ҡатындар ҙа берҙәм ҡатнаша hынамышта, һүҙ бутҡаһына һәр кем берәр бөртөк булһа ла ярма ырғытып ҡалырға ашыға. Ә килен балаҡай берәүгә лә иғтибар итмәне. Килгән яғына, Ерекле яғына, күҙҙәрен тултырып бер ҡараны ла буҫаға аша атланы. Унда уны аяҡ аҫтына ырғытырға мендәр тотоп ҡәйнә түгел, ә буласаҡ иренең беренсе ҡатыны Мәғүҙә көтөп тора ине...

Башымда шыма ғына бер бәйән тыуҙы тигәндә, ошонда өҙөлдө лә ҡуйҙы.

Мәғлүмәт юҡ! Зөлхизә өләсәйемдең 13 йәштә бабайға барыуын ғына беләм. Өҙөк-йолҡоҡ хәбәр... Өләсәйем үҙе сутырлағандар урыҡ-hурыҡ ҡына ҡолаҡҡа яғылып ҡалған. Ә бит уның оҙон ғүмерендә ниндәй генә хәлдәр булмаған? Мин әле былай ғына, уй тәгәрәтеп, байҡап ҡына алайым тигәйнем, шундуҡ һүҙһеҙ ҡалдым. Үҙемде оя ҡорорға йыйынған ҡош кеүек тойҙом ошо минутта: тағы ҡайҙан йүрмә табырға? Эйе, бөртөкләп белешергә ине, ҡисса яҙырлыҡ мөхәббәте булған Зөлхизә өләсәйемдең яҙмышын. Ә мин уны, колхозда һыйыр һауған да һыйыр hауған, шунан ҡартайып һикегә менеп ултырған, тип кенә беләм... Бығаса, үҙе әүәҫ кенә hөйләй башлаhа ла, тыя ла ҡуя инем, йәнәhе, ҡыҙыҡ түгел. Их, күпме хәтирәне елгә осорғанмын шулай...

Тотондом теге ҡоштай эҙләнергә. Суҡышыма әле бер, әле икенсе сәхифә эләгә, шуларҙы йыя барам, йыя барам. Өләсәкәйҙең үҙенән дә тартҡылайым хәбәрҙе, ипләп кенә. Бүреһуҡҡан олатай, әлеге салт зиһенле ҡартәсәйем, әсәйем, Татар әбекәй – береһен дә ҡалдырманым, гел бер яҡҡа һуҡтырып, башлап ҡуйған бәйәнемә мәғлүмәт төйнәйем. Бәйән, тим, ҡисса лаhа?! Шуға иғтибар иттем: Татар әбекәй ныҡ хәтерләй, берәмтекләп һөйләй. Уға, ситтән төшкән киленгә, был ауыл кешеләренең яҙмышы айырыуса ҡыҙыҡлы булғандыр, күрәһең. Ниһайәт, баяғы ҡош ояһын ҡора алыр hымаҡ. Суҡышына эләктереп ташып тора , ташып тора төрлө йүрмәне, төкөрөгө менән йәбештерә, ҡанаты менән һыйпап матурлай...

Төхвәтулланың Мәғүҙәһе йыуаштарҙан түгел ине. Елтерәтеп эшкә ҡушты ул Зөлхизәне, йәлләп торманы. Ә ҡараҡай көндәше тыңлаусан булып сыҡты. Өлкән ҡатын ни ҡушһа, шундуҡ йүгереп йөрөп башҡарҙы, ҡул ҡаушырып ултырыуҙы үгәй әсә ҡулында уҡ онотҡайны сөнки. Мәғүҙә әкренләп йомшара барҙы, йомшара барҙы. Бер шулай, Толпарсыҡҡан күлендә һыу ингәндә Зөлхизәне шәрә килеш күреп, тамам йомшарҙы: түшендәге йомроҡастарының төймәһе бар ҙа, үҙҙәре юҡ, ай, – бала ғына бит был! Әмәлгә таянғандай, тап шул саҡта башына сәйер уй инде Мәғүҙәнең: уның үҙенең ошо йәштәге ҡыҙы булыр ине, бәлки, таба алһа.

– Төхвәтулла һиңә яҡынайҙымы? – тип һораны өлкән ҡатын, ул яҡынлыҡтың әлегә булмағанын белеп торһа ла.

– Юҡсы.

– Ҡурҡма, теймәҫ ул һиңә. Исмаһам, төйөрөмләнhен бәғзе ерең, бәй.

Ике йыл үткәс, Зөлхизә буйға тартылып, түштәре беленгәс, Төхвәтулла бер кисте уның түшәгенә килеп ятты... Абау! Нимә уйлап ултырам мин, бәйәнсе йораты! Үҙем аңлап та етмәгән һүҙҙәр төшә хәтергә, әллә ниндәй күренештәр килә күҙ алдына – ололарҙы күп тыңлап йөрөһәң, шулай булалыр. Ярай, был тирәне һикереп-һикереп кенә үтәйем дә (әллә ни мауыҡтырғыс та түгел) тиҙерәк мөхәббәт ҡиссаһы тирәһенә етәйем!

...Зөлхизә матур булып үҫеп, ҡатын ҡорона инде. Тик һаман балаға уҙмай. Ауылда, был Төхвәтулланың үҙенән икән, Мәғүҙәнән күрәбеҙ, әтеү, биҙәүҙән һалдырып, тип ләстит сурытып алдылар ҙа бер килке тағы тымып торҙолар. Төхвәтулла үҙе лә инде бала төҫө күрмәҫенә күнгәс, был йортҡа, ниһайәт, Хоҙай рәхмәте төштө. Зөлхизә йөклө икәнлеген башта Мәғүҙә көндәшенә әйтте, уныһы хатта шикләнеп торҙо. Шунан, ҡорhағы беленеп күҙгә күренгәс, бөтәһе лә ышанды йәш килендең бала табасағына. 1907 йылда 17 йәшлек Зөлхизә менән 55 йәшлек Төхвәтулланың ғаиләһендә ир бала тыуҙы, уға Рәхмәтулла тип исем ҡуштылар. Малай яңғыҙ үҫте, Зөлхизә уға һаман иш таба алмай ҙа ҡуя.

Әлеге ауыл тик тормай:

– Төхвәтулланың аҡтыҡҡы орлоғо ҡалған булған икән, – тип төрттөрә, шаярта, – hарҡынтыhы... Әммә, бөтәһен дә шаҡ ҡатырып, Рәхмәтуллаhы ун алтыһына киткәндә, тағы бер ул табып бирҙе Зөлхизә бабайына. Ә кем һуң ул мәлдәге Төхвәтулла, бабай булмай, етмештең өҫтөндә?

– Бына булдырҙы беҙҙең Төхвәтулла?

– Кәләш йәш булһа, ҡеүәт табыла инде ул!

Берсә аптырап бот сапты, берсә ихлас ҡыуанды халыҡ.

Зәйнуллаhы тыуған йылды Төхвәтулла Толпарсыҡҡан төбөндәге иң ҙур йәйенде тотоп алып ҡайтты. Нисек эләктергән уны, ни менән аулаған – үҙе генә белә. Моғайын, күлдең эйәhе сығарып hалғандыр ярға: мә, Төхвәтулла, туйла шатлығыңды, hыйла ауылыңды, тип. Яурынына hалып саҡ өҫтөрәп алып ҡайтҡан даhа балыҡсы ул йәйенде: башы быҙау башы ҙурлыҡ, ҡойроғо ергә hөйрәлеп, бураҙна ярып килә, мыйыҡтары оҙон булып hәлберәгән – улай ҙа дәү балыҡ була икән, үҙ күҙең менән күрмәhәң, мәңге ышанмаҫhың. Көллө кеше ауыҙ итте шул йәйен итенән, hурпаhынан. Ит бүкәненә hалып, балта менән сабып бүлгеләгәндәр, ти, ул балыҡты, оло мал hуғымылай итеп.

Рәхмәтулланың бер аяғының йөҙлөгө салышыраҡ булып, бәләкәс кенә ғәриплеге бар ине. Быға ата-әсәһе һис тә генә хәсрәтләнмәне, һалдатҡа алынмаҫ, тип хатта ҡыуанып ҡуйҙылар. Малай үҙе лә кәмһенеп йөрөмәне, тиҫтерҙәре ыңғайына шәп йүгерәм тиһә генә үҙ аяғына үҙе эләгеп йығылып хурлана ине ҡай саҡта. Ҡушамат таҡмай ҡалманылар, әлбиттә, Салышаяҡ тип йәбештереп ҡуйҙылар. Ләкин әллә ни ҡыйырһытманылар, ауылдарҙа тән һәм аҡыл зәғифлегенән көлөү гонаһ һанала.

Ә бына Зәйнулла, икенсе малайҙары, бер ниндәй кәмселекһеҙ, матур, сәләмәт булып тыуҙы. Мәғүҙә үҙенекеләй күреп яратты Рәхмәтулла менән Зәйнулланы – уныһы хаҡ. Зөлхизә үҙе шулай өндәшкәс, улдары ла Мәғүҙәгә «инәй» тип өҙөлөп торҙолар.

Бала үҙ ризығы менән тыуа, тигәне лә раҫ икән халыҡтың: Зөлхизәнең атаһы, Рәхмәтулла тыуғас, кейәүенә тай етәкләп килтереп тотторҙо. Һауым hыйыры, ике-өс баш һарығы, ҡош-ҡорто бар ине, хәҙер бына ат та булғас, апаруҡ хәлләнеп алды ғаилә. Рәхмәтулла егет ҡорона кереп, кәләш алғас, иҫке йорттарына ыҡсым ғына төкөтмә йәтешләп, йәштәрҙе башҡа сығарырға ла ҡулдарынан килде.

Бер сама шулай көн итеп ятҡанда, Зөлхизәнең ҡарты сирләп китте. Мәғүҙәһе алдан уҡ һиҙенде:

– Төхвәтулламы балыҡ ҡармаҡлауҙан ҡалып ятыр кеше? Ана, бөтә әҙәм, ул өйрәткән ир-егеттәр, малай-шалай Күрәнле ярында, балыҡтың оторо ҡарпыған мәле, ә беҙҙең бабай түшәмгә ҡарап һикелә ята. Ауырый, ахырыһы... Рәхмәтулланың кәләшенең буйында бар hымаҡ, шул бәпесте күрмәй китеп барыр микән?

Дөрөҫ һиҙенгән, тиң ҡартайған ҡарсығы бит. Төхвәтуллаhы вафат булып ҡуйғас, Мәғүҙәһе унан ҡалып йыл да торманы... Зөлхизә дүрт йәшлек Зәйнуллаһын ҡосаҡлап яңғыҙ ултырып ҡалды. Рәхмәтуллаһы, бер урамда булғас, утын-бесәнде ҡайғырта, мал да уртаҡ, әллә ни ҡыйынлыҡ күрмәй күреүен. Эсе бошоуҙан, һағыштан бөгөлә. Әйтһәң, кеше ышанмаҫ, Мәғүҙәне һағынып әрней уның йөрәге. Бергә күтәргән тормош ауырлыҡтарын, кис ултырғандарын иҫләп илай. Әлдә иҫән сағында уға рәхмәтен әйтә белгән, шуға һөйөнә.

– Әсәйем урынына һине бирҙе Хоҙай,- тине ул ихластан,-өйҙә мине үгәй инәй гел ауыр, бысраҡ эшкә екте: балаларының йүргәген йыуырға, һыу ташырға, картуф күмергә... Һыу ташыуҙары үҙәгемә үтер ине, Ереклелә бөтә ауылға бер ҡойо, уныhы аяуһыҙ алыҫ. Ә аш-һыу тирәһенә яҡын да ебәрмәй, бәрәңге йыуҙырып, әрсетә лә, башҡа бер нәмәгә өйрәтмәй. Ҡул эше тотоу ҡайҙа, үҙе бәйләм бәйләй, минән бала ҡарата: ата бер инә башҡа өс бәләкәс туғаным бар... Үҙе атайыма гелән мине ошаҡлай, ялҡау, энәгә еп hаплай ҙа белмәй, былҡый, тип.

– Ярар, юҡҡа илама, хәҙер ни... Белмәгән эшең юҡ та инде, – тине Мәғүҙә, үҙе шундай ҡәнәғәт төҫтә ултыра.

– Һин өйрәттең барыһына ла, рәхмәтем төшhөн. Үгәй инәй: “Көндәш ҡәйнәнән яман була, күрһәтер әле күрмәгәнеңде!” – тип үсәп ҡалғайны.

– Зөлхизә, һин үҙең дә итәғәтле, сабыр булдың. Мин уҫаллашырға теш ҡайрап тора инем, белгең килһә... Хоҙайға шөкөр, ике ул үҫтерҙек, әҙгә генә булhа ла ейәнсәр hөйөү бәхете лә тәтене миңә. Һинең арҡаңда лаhа...

Мәғүҙә инәһе менән бабайы донъя ҡуйҙы Зөлхизәнең, мәгәр донъя үҙ ҡуласаһында әйләнеүҙән туҡтаманы. Шаулы дәүер башланды. Һай, тыныс йәшәлгән икән әүәл... Совет власы былай hәүетемсә урынлашты ауылда. Ишетелеп ҡуя лаhа: бәғзе ерҙәрҙә атыш-ҡырылыш, ҡайһылыр олоҫта партизандар шунда туҡтаған аҡтарҙы тотоп атҡан, аҙаҡ аҡтар тотош ауылды яндырған икән, тигән ҡурҡыныс хәбәрҙәр. Ҡыҙылдар ҙа хаяhыҙ ҡыланған, халыҡты талаған, ҡылыстан үткәргән, тигән hүҙҙәр ҡолаҡҡа салына...

Хәйер, Муллаҡайҙа ла саҡ булмай ҡалдылыр ундай фажиғә шул дәhшәтле йылдарҙа. Әлдә ауыл ҡарттары, ул замандарҙа бик абруйлы хажи Динмөхәммәт ишан кәңәшен тотоп, һүҙ беркеткән булған: ауылға, кем ғәскәре килһә лә, һораған ризыҡтарын бирергә, юл өйрәтеп ебәрергә, тип. Ә беҙгә йыш ҡына Стәрлегә йә Белоретҡа тура юл белешеп һуғылғылайҙар, сөнки ауыл ҡапҡаhына килеп терәләләр ҙә аптырап ҡалалар, артабан – тау армыттары. Ун hигеҙенсенең көҙөндә, буғай, башта ҡыҙылдар килгән, Стәрлегә нисек үтергә тип, улар артынса – аҡтар. Ә кем килгәнен Ҡарауылтауға ҡуйылған һағауылдар хәбәр итеп тора. Ауыл халҡы ҡыҙылдар яҡлы булған, беҙҙең бик күп ир-егеттәребеҙ тауҙарҙа партизан булып йөрөгән, аҡтарға көтөлмәгән һөжүмдәр яһаған. Сөнки, аңлауҙарынса, Совет власы, йәғни ҡыҙылдар ябай халыҡ яҡлы, ә аҡтар серегән байҙар өсөн һуғыша. Ул байҙар алдында беҙҙәге ун-ун биш баш һыйыры, бер өйөр аты булған хәллеләр сүп кенә: Рәсәйҙә генә түгел, сит илдәрҙә лә әкиәти һарайҙары, караптары, машиналары бар, ти. Ҡыҫҡаһы, һағауылдарҙың сапҡыны хәбәр иткәс, ҡыҙылдарҙы икмәк-тоҙ менән ҡаршы алған ауыл ҡарттары һәм бер ылау ризыҡ биреп, түтә һуҡмаҡты өйрәтеп ебәргән: Айыусы яғынан,Ҡырластау hыртын ҡыялатып төшөргә лә, Зәңгәр шишмәне үткәс, һулға боролорға. Эйе, ул шишмәнең ҡырсыны йәшкелт-зәңгәр төҫтә, шуға һыуы ла зәңгәр күренә, усҡа алһаң, ғәҙәти үҙе – һыумы һыу...

Иртәгәһенә аҡтар килеп ингән. Әлеге ҡарттар тағы сыҡҡан ҡаршыларына, йәнә икмәк-тоҙ тотоп. Быларҙың да тамағын һыйлап, ыңғайҙарына торған булып, урау юлға төшөрөп ебәргәндәр. Оло, таҡыр юлдан аҡтар ҡыуанышып ары киткән. Ғөмүмән, ят кешеләр беҙгә әлеге оло юлдан йөрөгән, тураһын ауыл халҡы ғына белгән.

Шулайтып, ике ғәскәр ҙә беҙгә зыян килтермәй генә hуғылып уҙа. Динмөхәммәт ишандың аҡылын ҡарттар ныҡ тотҡан. Аҙаҡ партизандар ҡайтып, ниңә аҡтарға ризыҡ бирҙегеҙ, тип ғауға күтәрергә иткәс, ул, ишан, таяғын баш осона күтәреп янап, тегеләрҙе тыйған:

– Ярар, тағы килһәләр, беҙҙең бөтә сырса анау тау артында йәшенгән партизан уландарҙа, тип әйтербеҙ, – тигән. – Ҡаршылашҡан өсөн ауылдың ҡалған бөтә ир-атын аҫып-киҫеп, ҡыҙ-ҡырҡынды мәсхәрә итеп бөткәс, улар һеҙҙе юллап китерҙәр.

– Олатай, ә беҙҙең урында нишләр инең, аҡтар ысҡынған бит!

– Уландар, ихтыярымда булhа, йәш сағым кире ҡайтhа, мин Вәлиди әтрәтендә йөрөр инем...

– Дутов ҡуштаны бит ул, аҡтар яҡлы!

– Ырымбурҙағы Ҡоролтайҙа, мең туғыҙ йөҙ ун етелә, ул әйтмәгәнме ни: «Беҙ большевик та, меньшевик та түгел, беҙ – башҡорт»,– тип?

– Әйткәндер ҙә...Уның яҡлы Муса Мортазин әтрәтендә беҙҙең толпарлылар ҙа баш hалды Стәрле янында – башҡорттоң мең ҡылысына алты мең штык ҡаршы ҡуйылғас...

Дәррәү шаулашып алған халыҡты сабыр ғына тыңлап бөткән дә, Динмөхәммәт мулла үҙенең яуап hүҙен әйткән:

– Зәки әфәнде хыял иткән, hәр башҡорттоң төпкөл аңында йәдкәр булып ятҡан уй – милли мөстәҡил мосолман дәүләте беҙгә әлегә яҙмағандыр... Уландар, hеҙ заман тәҡдирен ҡабул итегеҙ, Ҡыҙыл Армияға ҡушылығыҙ, йөрөмәгеҙ ауылға шөбһә төшөрөп. Халыҡ һайлағанды һайланыҡ, хәйерлегә булһын. Бер-бер хәл килеп сығып, аҡтар ҡулына эләкһәгеҙ, Хоҙай был бәләнән үҙе һаҡлаһын һеҙҙе, Муллаҡайҙан икәнлегегеҙҙе әйтмәгеҙ. Ана, Биләриткә барышлай тау араһында Көсөклө тигән утар бар, шунан беҙ, тиегеҙ. Унда хәҙер бер кем дә йәшәмәй, hунарсылар өсөн бер-ике өй ҡалғандыр ҡалhа. Барып та йөрөмәйәсәктәр, тау артылып.

Аҙаҡ, Совет власы ныҡлап урынлашҡас, комсомолдар хажиға барған, мәсеттең манараһын ҡолатабыҙ, унда клуб яһайбыҙ, тип.

– Минең рөхсәтем юҡ, ләкин бит һеҙ барыбер тыңламаясаҡһығыҙ, – тип яуаплаған хажи.

– Һин беҙҙе, олатай, ҡарғама, йәме, – тигән бер комсомолец.

– Нишләрһең икән, Динмөхәммәт бабай, мәсетең булмағас, Алла ишетмәйәсәк тә инде һине? – тип ауыҙ йырған икенсеһе. – Ишан таяғы ла ярҙам итмәҫ хәҙер.

–Ҡола яланда ла Хоҙайға теләгеңде еткереп була, таш зинданда ла, ул һәр кемде, һәр тарафта ишетә. Дингә ҡул күтәреүе был властың башына етәсәк, күрерһегеҙ! Ә мин һеҙҙе ҡарғамайым, иблис ҡотҡоһона бирелгәнһегеҙ, йомшаҡhығыҙ, шыйыҡһығыҙ шул, әй, балалар. – Динмөхәммәт мулла комсомолдарҙы шулай тип йәлләп ҡуйған. Туҡhандан уҙған ҡарт йәп-йәш егеттәрҙе йәлләгән...

Шунан күмәк хужалыҡҡа ойошоу, әртил төҙөү ығы-зығыһы башланды. Өр-яңы донъя ҡорабыҙ тип, ауылдың иң дәртле йәштәре, мал-тыуарҙарын берләштереп, шунда үҙебеҙҙең Малик байҙың ун баш һыйырын, бер өйөр йылҡы малын да ҡушып, Ҡушҡайын яланына күсенде. Күк юрғамды ғына ҡалдырығыҙ, тип бик инәлгәс, байҙың юрғаһына оронмағандар. Унда ла бер олораҡ ағай ярһыған йәштәрҙе туҡтатып ҡалған: “Ундай затлы малға яҡшы тәрбиә кәрәк, әлегә теймәгеҙ, аҙаҡ күҙ күрер,– тип. – Малик бай Күк юрғаны ҡаҙаҡ сауҙагәренән үҙенең бәйге атына алмашып алған. “Кок жорга – асыл жорга”,– тип маҡтана торғас, шул ҡаҙаҡ беҙҙең яҡ толпарын ҡулына төшөргән. Шүлгән тоҡомон! Күк юрғаны аҡтарҙан да, ҡыҙылдарҙан да тау араhында йәшереп hаҡлап ҡалдыҡ, инде лә юғалтмайыҡ!”

Иң башта ферма ҡураһы һалдылар, ялан кәртәләр тоттолар. Ваҡ бала-сағаны йыйып ҡарар өсөн йәслә лә ойошторолдо, сөнки яңы власть ҡатын-ҡыҙҙарға ирҙәр менән тиң хоҡуҡ биреп, улар ҙа хәҙер әртилдә эшләй, нимә икәнен әле бер кем дә аңламаған социализм төҙөй. Өй тауығы һымаҡ ихатала ғына типсенеп ғүмер hөргән Зөлхизә был көндәрҙә үҙен ғәфләт йоҡоһонан уянған кеүек хис итте. Элекке мәсет, хәҙерге клуб, яғынан кистәрен дәртле көйҙәр ағыла, кешеләр үҙ-ара совет власы, ликбез, комсомол тигән һүҙҙәр ҡыҫтырып һөйләшә, Ленин һәм Сталин исемдәре телдән төшмәй. Әллә ниндәй яңы, ҡыҙыҡтырғыс тормош бара, ә ул, Зөлхизә, һаман әүәлгесә йәшәй бирә. Таң ата ла кис була...

Бер көндө Рәхмәтулла күҙҙәре ут булып янып ҡайтып инде лә: “Әсәй, мин комсомолға инәм!” – тип яр һалды. “Мин дә!” – ти һалды кәләше. Рәхмәтулла уны тыйырға уйламай ҙа. “Беҙ әртилгә ҡушылабыҙ, әсәй, мал бүлеп бир!” – тиеүе бөтөнләй аптыратты Зөлхизәне.

– Ә беҙ, Зәйнулла менән мин, икәүҙән-икәү нишләрбеҙ? Һыйырҙы быҙауы менән етәкләп киттең, ти, атты ла алдың, ти – атаң малы. Ҡурала тана һыйыр ҡалды, ти, – уға бесән эшләйһе бар, ҡышҡа утын ҡырҡаһы... Туғаның бәләкәй, һин ташлағас, тере ҡулһыҙ ҡалабыҙ ҙаһа? Әсәһенең был һүҙҙәренә Рәхмәтулла яуабын алдан әҙерләп ҡуйған, ахырыһы:

– Беҙҙең менән ҡушыл әртилгә, һауынсы булырһың, ана, Бибисара, Ғәйшә апайҙар менән бергә. Зәйнулла ла ҡараулы булыр, йәслә асылды бит, беҙҙең Дәүләтбикә лә шунда.

Зөлхизә нишләргә лә белмәне. Рәхмәтулла әле йәш, уға ышанып, таянып буламы? Ҡапыл ғына тотош малды күмәкләшкән әртилгә биреп, аҙаҡ буш ҡул hемәйеп ҡалһаң? Етеш тормош күреүенә күп тигәндә ун-ун биш йыл. Кәңәшләшер кешеһе лә юҡ, килмешәк килен, Мәғүҙә инәһенә генә һыйынып, күрше-күлән менән дә артыҡ ҡатышып йәшәмәне бығаса. Ә ошо гел бер төрлө тормоштан арынып, әҙгә генә булһа ла бүтәнсә көн күргеhе килә. Зөлхизә үҙенең күңелендә әле кисереп ҡарамаған тойғолар ташҡынын тоя. Йөрәгендә дәрте, беләгендә көсө бар саҡта тәүәккәлләргә лә ҡуйырға! Шулай хәл итте.

Малдарын фермаға тапшырҙылар, әммә өйҙө ташлап китмәнеләр, йөрөп эшләнеләр Ҡушҡайын әртиленә. Күптәр шулай итә. Ә йәштәр йәйге хозурлыҡта ҡыуышта ла йоҡлап төн уҙғара.

Төшкө ашты әртил әҙерләтә. Оҙон өҫтәл артына теҙелешеп ултырып тамаҡ туйҙырыуҙары күңелле икән, байрам hымаҡ. Ҡатын-ҡыҙ күп, әллә ҡайһы арала ҡыйыуланып алғандар, типә-тиң тороп һөйләшәләр ир-ат менән, эштә лә, аш артында ла бергәләр. Зөлхизәгә көтмәгәндә, гүйә, икенсе, ят донъя асылды, һәм ул донъя уға бик тә оҡшай ине. Баҫалҡылығын ташлай алманы, әммә егәрле, телдәр ҡатындар, шаян ҡыҙҙар араһында үҙен бәхетле һиҙҙе.