Ҡатындар - 33

Мәүлиҙәләрҙең туйы ысынлап та Толпарлыла булманы. Ҡыҙ яғынан ата-әсәһе, апайҙары, Ишбирҙе барып ҡайттылар. Диплом яҡлаған осорға тура килгәс, мин унда юллана алманым. Уҡыуымды ослап ҡайтҡас, Әмин абыйҙың һөйләгәндәре менән генә мөрхәтһендем. Берәй барыбер барырмын әхирәтем килен булып төшкән ул төбәккә, тип хыял беркетеп ҡуйҙым. Олексийҙың атаһы: «Они сами побачимо свою долю и нема другим думати. Шоб дити в радости булы!» – тип тост әйткән икән. Әмин абый уҡытыусыларҙы саҡырып туй күстәнәсе менән һыйлағанда әллә нисә тапҡыр шуны ҡабатланы. «Здоровыньки булы!» тигәнде лә отҡан абый, уныһы хәҙер Толпарлы теленә йәбешеп ҡалды.

Ә минең уйыма «Һин – минең Ватаным!» тип һөйгәненә табынған теге Андрей килә лә инә, килә лә инә. Бер һөйгәне өсөн әҙәм балаһы илен ҡалдырып күсеп тә китә – ана, Йәнкиҫәк, Мәүлиҙә... Мөхәббәт хаҡына йәнен фиҙа ҡыла – ана, Ромео һәм Джульетта, Таһир – Зөһрә... Хыялый була – Ләйлә менән Мәжнүн... Эвредиканы ҡотҡарырға Орфей ҡара гүргә төшә, Нәркәстең Һәүбәне – һыу аҫты батшалығына...

Ләкин береһе лә һөйгән йәрен Ватан менән тиңләмәгән! Илһөйәрлек – иң изге, иң тоғро хис, ул кешегә әсә ҡарынында, кесе йыһанда уҡ, ҡан аша күсә, тыуғас, әсә һөтө менән һеңә ләһә. Эйе, донъя ҡуласаһы әҙәм балаһын сит ерҙәргә лә ташлай, һөйәге тыуған тупрағына ҡайтмағандар бар, әммә Ватаны һәр кемдең йөрәгендә тамырланған, ҡайҙарҙа ғына йөрөмәһен, ул тамыр өҙөлмәй. Шуға инанамсы. Барыбер дәлилдәр эҙләйем. Эргәлә генә йәшәп ята лаһа бер һөйгәне өсөн даръялар артылып килгән берәү, һынап ҡарайым әле уны – Йәнкиҫәкте.

– Толпарлы һинең Ватаныңмы хәҙер? – тип тоттом да һораным.

– Ватан – кендегеңне кискән жир түгелме ни? Тәүге сулыш алган, тәүге йотым су эчкән... Тәпи баскан... Кырым инде минең Ватаным. Ә Толпарлы – килен булып төшкән жир, мине үзенә сыйындырган изге туфрак, әйеме, чырагым?

– Ә бына Әдисәйең: «Йәнкиҫәк, һин – минең Ватаным!» – тиһә, ни әйтер инең?

– Ир-жегет әйтер сүз түгел.

– Ә ҡатын-ҡыҙ әйтерме?

– Нишләп? Туган жирдән – төшкән жир, дигәне бар да, ул бит Ватаныңнан баш тарту түгел, ә язмышыңны кабул итү бары.

– Ҡатын-ҡыҙ яҙмышы... Төшөнсәләр генә буталмаһын, тим. Төҫөнә «Балаҡай, ярҙам итә алдыммы һиңә-юҡмы?» тигән һорауҙы сығарып, борсолобораҡ оҙатып ҡалды мине Йәнкиҫәк. Уны ошо халәтенән ҡотҡармаҡ, эш йөкмәтеп киттем: лоскуттарҙан барникты ҡаплап сәй быҡтырырға «тауыҡ» тегеп бирергә. Кикриген ҡыҙылдан, күҙҙәрен ҡара мәрйендән һалып, ҡанатын-ҡойроғон ҡабартып , тәтәйҙәй итеп тегә ул сепрәк тауыҡты.

Юл ыңғай, тыҡрыҡтан төшә һалып, ҡартәсәйемә һуғылдым.

– Әҙәмде яҙмыш ҡайҙа юлыҡтырмаҫ, Ватанында алған иманын юғалтмаһа, шул булыр уның намыҫы, шул булыр тоғролоғо. Башҡа халыҡ – башҡасараҡтыр, бәлки, белмәйем. Ә башҡорт ул – уғата ватансыл. Йырға ҡолаҡ һал: «...Аямаған йәнен, түккән ҡанын, һис бирмәгән башҡорт Уралын», – тип кем әйтә, әйләндереп килтереп йыр әйтә.

Бер сама күңелем урынына ултырҙы. Был хаҡтағы уйҙың осо-ҡырыйы юҡлығын, сетерекле булыуын тойомланым, әммә сигенмәнем – инеп ятты ул мейемә, уралды бәғеремә.

37

Сыңғыҙҙы туҡмап киткәндәр! Өс ир, Таллы юлында көтәүелләп тороп, велосипедынан ҡолатып, типкеләгәндәр. Саҡ үлтермәгәндәр. Бите-күҙе ҡара күк, ҡул-аяғы имгәнгән, ҡабырғаһы һынған, ти.

Ауыл телһеҙ ҡалды – бындай хәлдәр беҙҙә Граждандар һуғышы осоронда ғына булғылаған. Унда ла ярлы менән байҙар сәкәләшкән сәйәсәт арҡаһында. Аҡтар яҡлы Николаевка байының ялағай урыҫтары партизанлыҡта йөрөгән беҙҙең ике ағайҙы төн йөҙөндә, өйҙәренә ҡайтып килгән еренән аңдып тотоп, күҫәк менән бәргесләгәндәр. Дин арҡаһында ла үсләшкәндәрҙер. Ә былар? Ары-бире ир-ат көрмәкләшеп алғылай бәғзе ваҡыт, әммә күмәкләп берәүгә ябырылыу, юл баҫыу – юҡ.

Сәмиғуллин һуғыш суҡмарҙарын тотоп, теге тәҙрәһе рәшәткәле бүлмәгә бикләп ҡуйған да районға шылтыратҡан: хужалыҡтың белгесе имгәнеп дауаханала ята лаһа, бында ғына хәл итеп, баҫырып ҡалдырырлыҡ түгел. Ғаиләлә табаҡ-һауыт шалтыраған ваҡ-төйәк осраҡтарҙы былай ҙа оҙонға ебәрмәй, үҙе юлға һала.

Юлбаҫарҙарҙың береһе Заҡуан ағай икән, исемен ишетеү менән һуғыштан һуң «биләмәләргә» бүленгән ауыл, урланған мөхәббәттән тыуған балалар, яуҙа башын һалған ирҙәренә тоғролоҡ һаҡлаған апайҙар (улар – күпселек!), сәскә атмаған гөлдәй ҡыуарған, ҡыҙлай ҡартайған һылыуҙар иҫемә төшөп йөрәгем һыҙылып әрнеп ҡуйҙы. Шул ағай «ыристан кәзә тәкәһе» тип юҡҡа әрләмәгәндәр заманында, келәт тыҡрығында йәшәгән бер йәш ҡатынды Сыңғыҙҙан көнләшкәнсе? Хәҙер ул зоотехник беҙҙең бисәләрҙе аҙҙырып бөтәсәк, ана, остан төшә башлаған, инде рәттән китәсәк, тип ир-атҡа ҡотҡо һалған. Имеш, ферманыҡылар тотош Сыңғыҙҙыҡы буласаҡ. Шул ялғанға ышанғанын әйт бынау ағайҙарҙың?

Әлеге көнләшеү! Дөрөҫөрәге, ҡатыныңды азат шәхес тип танымау, ә шәхси милкеңдәй күреп ҡыҙғаныу. «Крестьянка» журналында шикелле, уҡығайным: һәр 15-се ирҙә «Отелло синдромы» бар, тигәнде. Ысын булһа, беҙҙең ауылда егермеләп Отелло йөрөй, әтеү. Ҡырағайлыҡ шауҡымы бит был, ҡатын-ҡыҙҙың шәхесен кәмһетеү. Шекспирҙың геройы фәрештә кеүек саф Дездемонаһын быуып үлтергән. Иҫләй китһәң, шәриғәткә, милли традицияға һылтанып ҡатындарҙы язалауҙы нормаға әйләндергән илдәр бар – XX быуатта! Иранда, мәҫәлән, иренә хыянат иткәнде таш менән бәргеләп үлтерәләр хатта. Гвинеяла уйнашсыларҙың башын киҫәләр, уғаса һөйәренә һөйәркәһенең бармағын ҡырҡып ашаталар. Тәүбә-тәүбә! Ирҙәрҙе барыбер аҡларға әҙер генә торалар. Әйтерһең, зина ҡылыу – бер яҡлы ғына була торған ғибрәт.

Әҙәбиәткә төшөп китһәң инде – йөҙәрләгән миҫал табаһың ҡатын-ҡыҙҙың хоҡуҡһыҙлығына. Йырҙарыбыҙҙа ҡалған Зөлхизәләр, Шәүрәләр… Батша хөкүмәтенән күргән золомдар – башҡорт ихтилалдарын ҡан менән тонсоҡтороу етмәгән, меңәрләгән ҡыҙҙарыбыҙҙы, мал шайы күрмәй, ят яҡтарға, сит ҡәүемдәргә таратып биреүҙәре… Хатта урыҫтың үҙендә, дворян тигәнендә, күр – Анна Каренина... Уф, Әсмә нисек кенә йәшәп ята икән?! Ул әйткәйне бер, «Анна Каренина»ны уҡыған да: «Ҡыҙый, уның хәлен мин башымдан кисерҙем бит, – тип. – Моғайын, һуңғы минутта үҙенең ғүмерен ҡыймаҫҡа уҡталғандыр, тик ауыр паровоз кәүҙәһен килеп баҫҡас, нисек ҡотолһон?! Мин бит теге үлемесле ҡайсыларҙан ҡаса ала инем... Өлгөрмәнем генә! Сабыйымды тураҡлағанда мине лә аяманы ул аборт ҡайсылары. Гүйә, Анна һымаҡ, поезд аҫтында ҡалдым. Тапалдым. Иҙелдем. Ә үлмәнем – Артур хаҡына...»

– Нурия апай, ниндәй уйға баттың, мин әсәйемдең бер һүҙен иҫләп киләм әле, – тигән тауышҡа әлеге минутҡа әйләнеп ҡайттым: Менәүәрә менән Сыңғыҙ янына, дауаханаға, китеп барышыбыҙ ҙаһа. Автобуста.

– Әү?

– Биш-алты йыл элек әйткәйне... Ул юлы ҡолаҡҡа эләгеп кенә ҡалған, аңға үтеп инмәгән. Хәҙер генә барып етте...

– Нимә барып етте?

– Әсәйемдең һүҙе, тим. Атайым менән бик алама йәшәне бит инде улар, һуңғы осор ғына баҫылдылар. Ана шул ғауғалы саҡтарында әсәйем иланы-иланы ла әйтеп ҡуйҙы: «Яңғыҙ башың – тыныс ҡолағың», – тигәне дөрөҫ ирһеҙ бисәләрҙең. Ир – төрмә икән, йәнең бығаулы. Осоп сығыр инең, ҡанатың һынған...»

– Салпа апай шулай тинеме?

– Эйе.

– Шағирәлегең, әтеү, әсәйеңдән.

– Яратмаған кешең менән йәшәһәң генәме, әллә, ғөмүмән, ғаилә – тотҡонлоҡмо? Ҡай саҡта анауы амазонкалар әллә башҡорт ҡыҙҙары булғанмы, тип тә уйлап ҡуямсы? Беҙҙекеләрҙә лә саялыҡ бар ҙаһа.

– Һы... Үҙенә күрә бунт, ирек көҫәү етәкләгәндер ул ҡыйыу амазонкаларҙы, эйе. Елдәй азат рухлы булғандар, һыбай елгәндәр… Әммә бит улар ҙа үҙлегенән үҙе ырыу дауам ителмәгәнен аңлаған. Уҡ-һаҙаҡ менән ҡоралланған, ҡалҡан тотҡан яугир ҡатындарҙың, эсәр һыу алырғамы йә башҡа берәй мохтажлыҡ менәнме ярға килеп терәлгән караптарға һөжүм итеп, ир-егеттәрҙе әсиргә алғылауҙары хаҡында тарихта мәғлүмәттәр бар. Күпмелер ваҡыттан караптарын яндырып, әсирҙәрен диңгеҙгә ҡыуғандар – кем ҡотола, кем һәләк була – тәҡдирҙәре. Күрше ҡәбиләләрҙәге ирҙәр менән ваҡытлыса, бала табыу, тоҡом һаҡлау ихтыяжынан, йәрәшеү осраҡтары ла булған. Ул саҡта, ҡыҙ бала тыуһа, үҙҙәренә ҡалдырғандар, ир баланы – иренә тоттороп ебәргәндәр.

– Легендаларҙа ғына ҡалғандар... Һаман да йәшәһәләр, бөгөн амазонкаларға мөнәсәбәт ниндәй булыр ине икән?

– Ундай йәшәү рәүеше мәңгелек була алмай.

– Нишләп?

– Донъя парлылар өсөн яратылған.

Менәүәрә байтаҡ ҡына шымайып ултырҙы ла тағы һүҙ ҡатты:

– Һирәк-һаяҡ лесбиянкалар хаҡында һүҙ сығып ҡуя гәзиттә йә радиола. Парлашып йәшәгән ирҙәр ҙә бар, ти?! Сит илдә...

– Кит, ғибрәт һөйләп килмәйек әле, ана, ауылыбыҙҙа нимә күстәрелә. Эсә, һуғыша башланы ирҙәр. Әллә Сыңғыҙҙы кемгәлер күҙ һалғаны өсөн туҡмағандар тиһеңме, эскеселектәренә, аҙғынлыҡтарына ҡаршы төшөргә ниәтләнгән ул – шул сәбәбе.

– Өфөһөнә ҡайтып китер микән?

– Ундай егеткә оҡшамаған. Үҙенең ҡойроғон ҡыҫып боҫормо, быларҙыҡын борормо – күрербеҙ.

Автобус юл буйындағы ауылдарға туҡтай-туҡтай, эсе тулы пассажир йыйып, сәғәт 3-кә ухылдап саҡ барып етте район үҙәгенә. Ике сәғәттән кире әйләнәсәк, шуғаса Сыңғыҙҙы күреп, универмагҡа, китап магазинына барып өлгөрөргә кәрәк.

Дауахананан, «тихий час» тип, кире бороп сығармаһындармы – киске 5-кәсә. Менәүәрә, бына дыуамал ҡыҙыҡай, тупһанан йүгереп төштө лә һөрән һалды:

– Сыңғыҙ!

Тирә-йүн тып-тын булғанғамы, урыны шундаймы – тауышы шул тиклем шәп яңғыраны, һәр тәҙрәнән тиерлек кемдәрҙер тышҡа күҙ һалды. Сыңғыҙ икенсе ҡатта икән, ул да күренде. Беҙгә, көтөп тороғоҙ, тигәнде аңлатып ишара бирҙе. Туҡталдыҡ. Егеттең мотлаҡ эргәбеҙгә сығасағына шигебеҙ юҡ ине. Беҙ белгән Сыңғыҙ иң ҡырыҫ медсестраны ла өгөтләйәсәк, кәрәк һүҙҙәр табасаҡ таһа.

Ишектән ҡултыҡ таяғына таянған, спорт костюмы кейгән берәү сыҡты. Башынан капюшонын сискәйне – Сыңғыҙ бит, алтын-һары сәстәрен ялпылдатып, сатанлап килә ята ҡаршыбыҙға.

– До свадьбы заживет! – тип һөйләнә үҙе, аяғына ымлап. Битенең күк төшкән урындары һарғайып, уңалып килә. Бер ҡулының суғына гипс һалынған.

– Ике аяғыңда ла гипсмы? – тип Менәүәрә менән икебеҙ бер юлы һораныҡ.

– Һул аяҡта. Өс әзмәүер көтмәгәндә ябырылдылар... Икенсе берәүҙе булһа, үлтерерҙәр ине ул иҫерек баштар. Минең самбо приемдарымдан айнып ҡастылар ахырҙа, аяҡ һынғас, баҫтыра алманым...

– Келәт тыҡрығындағы апайға нишләп кереп йөрөнөң? – Менәүәрәнең шулай тип һорауына аптырап ҡалдым. Егет күндәм генә яуап бирҙе:

– Ҡошсолоҡ фабрикаһына иҫәп-хисап эшенә бер нисә кеше кәрәк буласаҡ, ә ул бухгалтерлыҡҡа уҡыған башы менән складта кладовщица булып йөрөй икән. «Колхозда вакансия юҡ, – ти. – Мәктәптә кассир урыны бар ҙа – аҡсаһы әҙ. Кладовщик ҡулында, исмаһам, иген, ит-фәлән...»

– Кит, оятһыҙ – тип һалды Менәүәрә, ярһып. Сыңғыҙ менән икебеҙ ҙә быға ҡараныҡ та ҡаттыҡ: кем икән ул «оятһыҙ» – теге апаймы әллә ошо егетме? – Анау Заҡуан ағайҙы әйтәм, илленән уҙған башы менән һаман гүләйт итеп йөрөй!

– Гуляйть? – Сыңғыҙ шарҡылдап көлөргә тотондо. Мин дә уға ҡушылып көлмәйенсә сыҙаманым.

– Вот әйттең, Менәүәрә. Их, күпме ваҡыт әрәм була, фабрикаға оборудование килтерергә тейештәр. Ҡатын-ҡыҙҙар советы ағзалары менән һөйләшәһе бар ине: әсәйҙәр, хатта өләсәйҙәр эсә башлаған! Һеҙгә әллә привычно, күрмәйһегеҙме ни? Мин элек, бала саҡта, Таллылағы туғандарға ҡайтҡылай инем, урамда эсеп йөрөгән бисәләрҙе түгел, ир-атты ла почти осратмай торғайным. Ҡышҡы каникулда күргеләнем әсе бал ҡойоп ҡунаҡ саҡырышҡандарын: исем өсөн бер-ике стакан эсәләр ҙә кинәнеп йырлашалар. Иҫтә, бер шулай ағайымдар күп итеп ҡунаҡ йыйҙы, шунда йыр отоп алдым: «Көрәгә төбө ҡыйшайҙы, көрәгә төбө ҡыйшайһа ла, табыр әле хужа шул шайҙы».

– Артынса «Көрәгә!» тип ҡеүәтләнеләрме?

– Кажется, да. Мин «шайҙы» тигәндәрен аңламай баш ваттым. Оказывается, «столько же» тигәнде аңлата икән. Башҡорт теленең ғәләмәт һүҙҙәре бөткөһөҙ, һаман да өйрәнеү өҫтөндәмен. Замечаете, урыҫсаны все меньше ҡыҫтырам. Белдегеҙме?

– Замечаем. Белдек. – Өсәүләшеп йәнә көлөштөк, ҡосаҡлаштыҡ, шулай рәхәт ине беҙгә ошо дуҫлыҡ, ошо фекерҙәшлек.

Шул мәл дауахана ишеге асылды, тупһала аҡ халатлы ҡатын пәйҙә булды.

– Иду, сестричка, иду, милая, – тип юхаланып, Сыңғыҙ беҙгә күҙ ҡыҫты: – тихий час, әттәгенәһе... Бер аяғына ғына баҫып, һикерәнләп атлаған егеттең артынан әҙерәк ҡарап торҙоҡ та универмаг яғына ашыҡтыҡ. Сыңғыҙ өсөн борсолоу тойғоһо юйылды. Һөйләшмәй генә бара торғас, Менәүәрә телгә килде:

– Күп уҡыйһың, Нурия апай, белмәгәнең юҡ. Сыңғыҙҙың күҙе һиңә төшөргә тейеш ине, ә...

– Ә кемгә төшкән һуң? – Юрамал һораным.

– Миңә...

– Тейеш, имеш. Мөхәббәттең уның үҙ ҡағиҙәләре, ул үҙе һайлай, белдеңме?

– Белдем! – Сыңғыҙҙың һүҙен ҡабатлауҙан кинәнес табып тағы йылмайыштыҡ.

Һуңғы ваҡытта, өсөнсө күҙем үк асылмаһа ла, өсләтә диҡҡәт менән ҡарай башланым тирә-яғыма. Сыңғыҙҙың «һеҙгә привычно» тигәнендә дөрөҫлөк бар икән. Бер нисә ҡатындың йыш ҡына һалмыш йөрөүенә иғтибар иттем – сөгөлдөрсөләр. Магазиндың аҙыҡ-түлек бүлегендәге һатыусы апай ҙа көн дә тиерлек бит алмалары ҡыҙарып, телгә бөтөп баҫып тора прилавка артында. Алдаша, тигән даны ла сығып өлгөргән. Сәхи ағай күпме эшләп күтәрмәне ундай яманатты, хәҙер ул промтауарҙар яғында һата. Бәғзе әбей-һәбей ҙә пенсия аҡсаһына эсеп ята, тиҙәр. Бер-икәүһен асыҡланым – яңғыҙ ҡарсыҡтар. Исемдәрен әйткәйнем, Сәкинә апа уларына шундуҡ үҙе барып ураны: «Әҙәм көлкөһө, эсеп үлеп ятһағыҙ, ожмахҡа түгел, тамуҡҡа ла индермәҫтәр. Туҡтамаһағыҙ, йыйылышҡа саҡыртып, рисуай итәм мир алдында!» – тип ҡурҡытҡан. Ҡурҡыуҙан уҙмаһалар ярай ҙа...

Торараҡ ауылда эскелеккә һабышҡан кешеләрҙең күбәйеүе, улар араһында ҡатын-ҡыҙҙарҙың да булыуы хаҡында һөйләшергә ҡатын-ҡыҙҙар советының махсус ултырышы уҙғарылды. Унда Сәмиғуллин, фельдшер Әүхәт, парторг Ғилман, баш агроном Искәндәр ағайҙар, Сыңғыҙ, ферма мөдирҙәре һәм ике бригадир ҡатнашты. Аҡназар ағай ҙа саҡырылғайны, районда эшем бар, тип һылтаулап килмәне.

Сәкинә апа үҙе күп йылдар етәкләгән советтың эше хаҡында ҡыҫҡаса ғына һөйләне лә төп мәсьәләгә күсте:

– Күҙ алдында эскелек һаҙлығына батып бара халыҡ! (Ул шулай арттырыбыраҡ ебәрә ғәҙәттә.) Ирҙәре ярай әле, бисәләр эсә! Хужа эштән ҡайта арып-талып, асығып, хужабикә эт һуғарып йөрөй, шунан иренән туҡмала, сәрелдәп милицияға йүгерә. Магазинда араҡы иркен һатыла, һатыусы үҙе эсә, юҡҡамы ни исемен юрамал боҙоп әйтәләр: Гөлисә түгел хәҙер – Гелэсә… Ҡыҫҡаһы, иптәштәр, етәкселәр ҙә бында, минең башым тубал булды ошо хаҡта уйлап, әйҙәгеҙ, бергәләп тотонайыҡ, эскелекте бөтөрәйек! Эскән ата-әсәнең балаһы нисек уҡырын, ниндәй тәрбиә алырын аңлайһығыҙ. Тәҡдимдәрегеҙ?!

Йыйылған ун дүрт кешенең һәр ҡайһыһы ниндәйҙер һүҙ әйтмәй ҡалманы. Ә мин протоколға теҙеп яҙа барҙым. Сәмиғуллин эскелек арҡаһында ҡылынған енәйәттәрҙе билдәләне:

– Машина-тракторҙа, мотоциклда авариялар йышайҙы, – тине. – Хәҙер фермаларҙа, ырҙын табағында, баҫыуҙа техника күбәйҙе, ә производствола ҡаза күреүсе кем – эскесе. Көнкүреш енәйәттәре артты, үлтерешкә барып етмәһәләр ҙә, ирем туҡмай, тип миңә йә депутатҡа йүгереп килеүсе ҡатындар әҙ түгел. Ниндәйҙер өҫтәмә саралар кәрәк, бер үҙем нисәмә ауылды йүгәнләп тота алмайым.

– Эсеп үлеүселәр бар. Араҡы бауырҙы бер нисә йылда теткеләп бөтөрә, шәкәр ауырыуын көсәйтә. Ә «белая горячка»?! Районға вытрезвителгә ебәрһәң, штраф һалалар – фельдшер ҡара дошманға әүерелә. ЛТП-ға оҙатырлыҡ ирҙәрен дә йәлләйҙәр ҡатындар, унда төрмә һымаҡ, тип ишеткәндәр ҙә... – Әүхәт ағай шулай тип әсенде.

Ферма мөдирҙәре, бригадирҙар мал аҙығын, игенде урлап һатыу осраҡтары йышайыуына зарланды. Агроном Искәндәр ағай, уларҙы йөпләп, ҡыҙып китте:

– Аҡса менән хисаплашыу бөттө хәҙер, понимаете ли, бер тоҡ фураж – бер ярты. Пенсионер әбейҙәр төндә араҡы осороп ултыра: бер йөк бесән – өс ярты, утыны – ике ярты, ти, черт возьми! Самогон менән ҡыйланыусылар ҙа бар, сөгөлдөрлө яҡ бит беҙ... Колхоз рәйесенә әйтһәң, районға сыға ла тая, парторгы райкомдан ҡайтып төшмәй, понимаете ли!

– Понимаете ли, һинән яҡшыраҡ аңлайбыҙ, ҡусты! – тип һикереп торҙо пар- торг. – Көн дә отчет, кәңәшмә, взнос – ҡысынып йөрөй, тиһеңме ағайыңды ул райкомға. Ана, әлеге эскеселәрҙең исемлеген талап итәләр хәҙер. Вытрезвителдең дә, ЛТП-һының да үҙ пландары бар, әттәгенәһе.

– Уныһын бергәләп эшләрбеҙ, – тип һүҙ ҡыҫтырҙы Сәмиғуллин.

– Вообще, участковыйҙың төп эше ул, бөтәһен дә миңә өйәләр.

– Үҙегеҙ шулай теләнегеҙ, ҡыҫылмаған ерегеҙ юҡ...

Ахырҙа Сыңғыҙ һүҙ һораны.

– Урыҫса ҡатыш һөйләүемдән уңайһыҙланып ултыра инем, бында минең ишеләр юҡ түгел икән. – Шулай тип төрттөрөп алмаһа булмай инде уға. – Бик етди, стратегик мәсьәлә хаҡында һөйләшәбеҙ. Ниндәйҙер өҫтәмә саралар кәрәк, тине участковый. Кәрәк – тик ниндәйҙер түгел, ә конкрет саралар! Бөгөн үк, ошонда уҡ билдәләп, ҡарарға теркәйек уларҙы. Белдегеҙме?

– Бәлки, үҙең тәҡдим итерһең «конкретыңды»? – Бер нисә кеше бер ыңғай шулай өндәште.

– Пожалуйста! – Сыңғыҙ теҙеп тә һалды: – Ҡалала милицияға дружинниктар ярҙам итә. Беҙҙә юҡмы ни дружинник булырҙай егеттәр? Бер участковыйҙы ҡырҡҡа ярайыҡмы ни?! Өлкән синыф уҡыусылары, комсомолецтар, дежурға сыға ала. Берме? Мал аҙығын, игенде урлатырға юл ҡуйғаны өсөн етәкселәрҙе яуапҡа тарттырырға, ә бурҙарҙы – штрафҡа. Кемдер партия шелтәһен алыр, кемдер – аҡсаһын һалыр. Тәүге тапҡырға үҙ-ара, районға еткермәй, хәл итергә лә була. Икеме? Постоянно эскән Гелэсә апайҙы немедленно эшенән ҡыуырға! Яңы һатыусыға шарт ҡуйырға: бесән өҫтө, ураҡ мәлендә ауылға араҡы килтермәҫкә, башҡа осорҙа ла сама белергә – билдәле бер сәғәттә генә һатырға. Өсмө? Сәкинә апа, һеҙҙең советҡа, һәм, әлбиттә, уҡытыусыларға, был йүнәлештә эштең осо ла, ҡырыйы ла юҡ. – Апа ауыҙын аса ғына башлағайны, Сыңғыҙ алдан алды: – Эйе, уҡытыуы ла, тәрбиәһе лә, агитаторлығы ла – тотош һеҙҙең өҫтә, ә нишләмәк, уҡытыусы – ауылда иң белемле кеше. Традиция! Ата-әсәләр менән әңгәмәләр ойошторорға кәрәк, эскелек тураһында лекциялар уҙғарырға. Һәм бигерәк тә ҡатын-ҡыҙҙарҙы просвещать итергә: ни генә тимәгеҙ, донъя тотҡаһы – сәңгелдәк бәүеткән ҡулда, «Рука, качающая колыбель – владеет миром» ти урыҫтың бер шәп мәҡәле. Белдегеҙме? Ире эсмәһә, тормошо матур, балаһы өсөн йәне тыныс булырын һәр ҡатын аңлай. Йыйылышып кәңәш ҡороғоҙ, һәйбәт ғаиләләрҙең тәжрибәһен өйрәнегеҙ, уларға арнап кисәләр уҙғарығыҙ, район гәзитенә маҡтап яҙығыҙ. Дүртме?

Шунда минең башымда ла бер идея тыуҙы:

– Кәнсәләр алдына стена гәзите элергә була: эскеселәргә карикатуралар менән. Иң шашҡандарының исемдәрен атарға.

– Дөрөҫ, Нурия. Бына һеҙгә – бишме? Конкретикаға килгәндә, алкоголизм дәрәжәһенә еткәндәрҙе дауаланырға ебәрергә кәрәк. ЛТП-ға. Лечебно-трудовой профилакторий – төрмә үк түгел, әммә унда үҙ ваҡытында эләгеп, сиренән ҡотолмаһа, эскесене төрмәһе лә көтөп кенә тора... Һуңғы сиккә етмәгән, әммә араҡы менән ныҡ мауыҡҡандарҙы ҡыҫымға алайыҡ. Әйткәндәй, аҡһаҡалдар юҡмы ни хәҙер ауылда? Һаҡал һыйпап ҡына ултырмаһындар әле, егелһендәр общественный эшкә, давай, уларҙы ла ҡуҙғатайыҡ! Алтымы? Ауыл тулы буйҙаҡ егеттәр йөрөй, көтөүе менән. Эскеләйҙәр. Шырмый Иҡсан әйтешләй, «Холостяктар ассоциацияһы» төҙөгәндәр, ти, ысынмы-бушмы. Срочно ҡалаға ҡасҡан ҡыҙҙарыбыҙҙы ҡайтарырға! Берәй байрам уйлап сығарып, исемләп саҡырырға, һөйләшергә, өгөтләргә! Нурия был йүнәлештә эш башлаған, уға булышайыҡ. Етеме? Оҙаҡ, ихлас һөйләштек. Ҡарар ҡабул ителде.

Аҡназар ағай хаҡында һүҙ сыҡҡас, Сәмиғуллин уртаға фекер һалды:

– Һеҙҙең һәр берегеҙ уға ҡайһы остандыр нәҫел, шуға күрә уйлағанығыҙҙы әйтергә ҡыймайһығыҙ. Халыҡты әҙәмгә һанамауы, ер-һыуҙы ҡәҙерләмәүе, эшен дә урта звено белгестәренә һалып ҡуйыуы билдәле, ә түҙәһегеҙ. Районға сабыуы ла отчет-фәлән өсөн түгел – уны көн һайын кем талап итә, сводканы телефондан биреп торалар – һөйәркәһе бар унда. Белдегеҙме? – Сәмиғуллин йылмайып ҡуйҙы, Сыңғыҙҙы үсекләгәндәй иткәнен һиҙҙе. – Колхозсыларҙың үҙҙәренән тора: рәйесте түгел, ана, унан юғарыраҡтарҙы алып ташлайҙар. Белеме лә – әллә ҡасанғы техникум, беҙҙә нисәмә белгес бар хәҙер вуз бөтөргән, йәғни резерв юҡ түгел.

– Мына – Искәндәр, понимаете ли. – Парторг күрһәткән кандидатура барыһының да күңеленә хуп килде, ахырыһы, ҡул сабып ебәрҙеләр.

38

1972-нең йәйе ғүмергә хәтерҙә ҡалыр, моғайын. Тормош һәр саҡ ваҡиғаларға ни тиклем генә бай булмаһын, бәғзе йылдар яҙмыш сәсмәүеренә айырыуса ялтырап, йөрәгеңде йә наҙлап, йә әрнетеп һиҫкәндерер өсөн сыңлап торасаҡ иҫтәлекле талир тәңкә булып баулана.

Сатлама һалҡындары менән быуынға төшкән ҡыш ҡарһыҙ килеүе менән дә бәкәлгә һуҡты. Көҙҙән дәррәү ҡалҡҡан зөмрәт йәшел ужымдарҙы декабрь уртаһында ғына әҙ-мәҙ ҡар ҡапланы. Уңарсы өс аҙнаға һуҙылған ҡаты һыуыҡтар уларҙың тамырҙарын туңдырып өлгөргәйне, моғайын. Ҡыш уртаһында буранлап ҡар яуҙы-яуыуын, әммә әүәлгесә бейек-бейек көрттәр буралманы. Тау ҡыраздары һаман яланғас ята бирҙе. Бүреһуҡҡан олатай, ҡарттар менән һөйләшеп алғас, ҡоролоҡ килмәгәйе тип, Аҡназар ағайға өс тапҡыр барған, тота алмаған. Ахырҙа агрономға – Искәндәр ағайға әйтеп киткән: «Понимаешь, уланым, ҡоролоҡ буласаҡ йәйгеһен, ишетһен ҡолағың, – тигән. – 1948-ҙә, хәтерләйбеҙ, иген түгел, бәрәңге лә уңманы. Сөгөлдөрө беҙгә килеп етмәгәйне әле, уныһын белмәйем. Бесән булмағас, колхоз малының күп өлөшө иткә оҙатылды, халыҡта ла мал башы ныҡ ҡыҫҡартылды. Балбабай ҙа, ул йылды бал булманы, айырылған күстәрҙе урманға осорҙоҡ, дадандағыларына ҡышҡыһын әҙ-мәҙ шәкәр ашаттыҡ, тип иҫләй. «Хәҙер ни техника заманы, олатай, улай уҡ булмаҫ, моғайын», – тигән агрономға тағы бер хәлде киҫәткән: – Янғындан һаҡ булырға кәрәк, урмандар янды ул йылды. Ауылда тотош урам күккә осто – ете йорт бер ыңғай. Өйәңке күле аръяғында, хәҙер ул күл ҡороно, атамаһын да ололар ғына хәтерләй, элгәре айырым ғына ултырған бер ҡәүем бар ине, шулар мөлкәтһеҙ-малһыҙ һыпырылып ҡалды. Ярай, баштары иҫән булғас, колхоз да, кешеләр ҙә ярҙам ҡулы һуҙып, яңынан нигеҙ ҡорҙолар – Биксәнәйгә терәлеп торған оста». Искәндәр ағай ҡолағына элгән аҡһаҡалдың һүҙен, белгестәр менән ҡор йыйып кәңәшләшкән дә, байтаҡ саралар күргән – аҙаҡ асыҡланды. Юғиһә, бер Толпарлыға ғына түгел, тотош ил өҫтөнә ябырылған ҡоролоҡ афәтенең эҙемтәләре күпкә ҡурҡынысыраҡ булыр ине ауылыбыҙ өсөн.

Сөгөлдөрҙө Һыҙа буйынараҡ, уйһыуыраҡҡа, төшөрөп сәстергән агроном. Майҙанын ҡағыҙҙа элеккесә ҡалдырып, ысынында ҡыҫҡартыңҡыраған. Рәйескә әйтеп тормаған, уныһының бында килеп тә урамаҫын белә. Клевер, рапс кеүек үләндәрҙе беҙҙә бер нисә йыл инде сәсеп, һыу һибеп үҫтерәләр – һуғарыу, тиҙәр. Ана шул бесәнлектәрҙе арттырғандар – баш механик, ферма мөдирҙәре, бригадирҙар бер төптән эшләгәндәр һәр ҡайҙа. Урман хужалығы начальнигы үҙенең шефын – Бүреһуҡҡан олатайҙы ул шулай тип йөрөтә – саҡырып фекерләшкән: ҡарағаслыҡты уратып киңерәк итеп һөрөргә, Аҡназар ағай ҡоротторған һаҙлыҡтар тирәһендә лә бураҙналар ярырға кәрәк, тигән ҡарарға килгәндәр. Янғын һүндереү һағындағы машинаға ҡушымта итеп өс ат бирелгән, арба-мискә хәстәрләнгән һәм яуаплы кешеләр тәғәйенләнгән.

Сәмиғуллин туплаған дружинниктар өй беренсә йөрөп сыҡты: һәр кемгә ҡул осонда биҙрә, көрәк-фәлән тоторға, саң ҡаҡҡан тауышты ишетеү менән, көнмө-төнмө, ярҙамға килергә ҡушылды. Халыҡ күп йөрөй торған урындарға «Бурҙан ҡала, уттан ҡалмай – янғындан һаҡ булығыҙ!» тигән плакаттар эленде.

Ә ҡоролоҡ ҡот осҡос булды. Июндән авгусҡаса ямғыр яуманы тиерлек. Болоттар эркелеп кенә килә лә, ямғырын һаранланып ҡына Күрәнле буйлап һибәләп китә йә Толпарсыҡҡан яғына ҡоя. Йәшенләп килгәне дөмбөрҙәй-дөмбөрҙәй ҙә саңды ла баҫмай, исмаһам: эре тамсылары юл тупрағын тишеп, шаҙралап ҡына ҡуя.

Июль уртаһында унда-бында урман янып киткеләне. Әлдә янғын һағы уяу, уҙындырманылар утты. Кипкән һаҙлыҡтар янды, әҙәм аптыратып – борон тап улар, дым бөркөп, тирә-йүнде ҡоролоҡтан ҡурсалаған. Ҡарағас урманын һәм Сәтләүеклекте ҡарттар һаҡлап ятты. Эйе, шунда күсенделәр хатта: кәртә ҡағып, ҡабыҡ-фәлән менән көпләп ҡыуыш һымаҡ торлаҡ йүнәттеләр ҙә. Өс-дүрт көнгә бер алмашыналар, гәп һатып кинәнәләр – ихлас йөрөйҙәр, үҙҙәренең кәрәклеген тойоп һөйөнәләр. Араларында мылтыҡлы һунарсы ла бар, әлбиттә, юғиһә ул яҡта, Айыусы һыртында, тайыш табан килеп юлыҡмаҫ тимә!

Ауылды ут бәләһе урап үтте. Аласыҡтамы, тыштамы – ҡоро-һары яғыу тыйылды, мунса ҡараусыһыҙ ҡалдырылманы. Улай ҙа Күрәнле буйында малай-шалай усаҡ яғып, шауҙырлап кипкән ҡамыштар янып китте бер килке – һыу ныҡ ҡайтып, ярҙағы үләндәр ҡороп бөткәйне. Халыҡ биҙрә-көрәк күтәреп килеп, һыу һибеп, ҡом-балсыҡ ырғытып янғынды тонсоҡторҙо.

Ә баҫыуҙар нисек язаланды был ҡоролоҡтан! Искәндәр ағай, ужымдарҙы терелерме-юҡмы тип көтөп тормай һөрҙөрөп, урынына яртылаш кукуруз, яртылаш көнбағыш сәстергәйне, үҫеп киттеләр китеүен, артабан нишләрҙәр – күҙ күрер.

Тауҙағы сабынлыҡтарҙа, урман эсендәге бәләкәсерәк аҡландарҙа бесән булды, яландар иһә, ялтас баштай, тап-таҡыр ята. Уның ҡарауы, сәселгән үләндәр бер ҡат сабылды, инде икенсегә күтәрелеп килә.

Матбуғат саралары ҡоролоҡ хаҡында туҡтауһыҙ яҙа, һөйләй, күрһәтә. Быйылғы шарттарҙа ла уңышһыҙ ҡалмаясаҡ райондар өлгө итеп ҡуйыла, белгес кәңәштәре баҫыла, бер-бер артлы хөкүмәт ҡарарҙары донъя күрә. Тик ул ҡарарҙар илдең төньяғын һәм урта өлөшөн иңләп килгән афәтте туҡтата, ямғырҙарҙы бойороҡ биреп яуҙыра алмай шул. Тап ошондай мәлдәрҙә һыналалыр ҙа инде һуңғы осорҙа модаға инеп киткән «кеше факторы» тигәндәре. Беҙҙең Искәндәр ағай һымаҡтар, мәҫәлән, тәбиғәттең хәлен ниндәйҙер кимәлдә еңеләйтә ала – инандым быға.

Тын алғыһыҙ эҫе бер көндө (плюс 41 градусҡа барып менде термометрҙың терегөмөшө) Саҡмайылғаға лавкаға килгән ыңғайында Әсмә шылтыратты – Яңы өйгә телефон үткәрттергәйнем, өләсәйемдең орденлы ветеран икәнлегенә таянып, бына изгелеген күрәм. «Ҡыҙый, теге ҡарағайҙың бер асаһы ҡороно. Ҡышҡы сасҡауҙа туңғандыр, әле килеп – эҫе, тамсы ямғыр юҡ. Тикмәгә түгел, ишара был, әхирәткәйем!» – тип әйтеп өлгөрҙө, бәйләнеш өҙөлдө. Саҡмайылғала һаман шул йүнләп эшләмәгән рация менән көн күрәләр. Әсмәнең ишетмәҫен белһәм дә, трубкаға: «Ошо көндәрҙә барып сығырмын, көт! Ҡартәсәйемде лә эйәртәм», – тип өҫтәп әйтеп ҡуйҙым. Әллә ҡасан вәғәҙә иткәйнем, һаман үтәй алмайым...

Бер арала йөк машинаһына ултырып Саҡмайылғаға барҙыҡ, унан инде Хәтимә апайҙың Сәғәҙәте беҙҙе мотоциклда Айыусыға биш-алты минутта алып барып еткерҙе. Ҡартәсәйем үҙе йәүкәләп ашыҡтырҙы, Әшрәф тә, ике көндән бушайым, бергә барырбыҙ, тип тора ине, юғиһә.

Әсмәләрҙең хәлдәре элеккесә: алға ла китмәгән, артҡа ла шылмаған. Ниңә ул тиклем хафаланды икән әхирәтем? Йөрәге бер-бер хәүеф һиҙәме? Ҡартәсәйем тәғәйен бурыс менән килде – ясин сүрәһен уҡырға.

– Рәйхана инәй, өсөбөҙгә лә ясин сығып кит, йәме, ҡарурманда, ҡырағай хайуандар араһында көн итәбеҙ – һаҡлыҡҡа, тимен... – Әсмәнең шулай тиеүе йөрәгемде һеркелдәтте. Суфия апайҙың күңелен аяуымы, әллә үҙе өсөн дә шөбһәләнеүеме?! Ҡартәсәйем ясин атҡарғансы, баяғы асалы ҡарағай янына барып ураным. Уф, Аллаҡайым, бығаса ла күрмәнем түгел дәһә ҡороған ағастарҙы, ә был юлы әлеге күренеш бәғеремде өшөттө: әйтерһең, әсә балаһының үле кәүҙәһен күкрәгенә терәп баҫып тора. Ҡороған асаһы бәләкәсәйеп ҡалған, энәләре ҡойолоп, һөлдә рәүешенә ингән, ә йәшеле уның яғына эйелеберәк киткән... Һаман да – Әсмәнең образы.

Аҙна ла үтмәне, әхирәтем тағы шылтыратты: «Артурым...» – тип бер генә һүҙ әйтте – аңланым. Таңғы биштәр ине. Был юлы Толпарлынан байтаҡ кеше барҙыҡ: Әшрәф, Сабир, Менәүәрә менән мин, Сәмиғуллин, Әүхәт ағай һәм тағы бер нисә ир-ат, кемеһелер йыназа уҡыясаҡ икән. Саҡмайылғанан Хәтимә апайҙар беҙҙән алда барып еткәйне. Ҡартәсәйемдең артымдан: «Хәтимәгә әйт, Суфияны оҙатырға ла әҙерләнһендәр, тәрбиәләргә уның әхирәттәре барыр, – тип ҡалды. – Мин ҡөрьән сығырмын, иншалла, икеһенә лә. Нурия, әле эштән бушап тораһың, ҡалып тор, әхирәтеңә иптәш булып, ҡолоҡасым».

Күрәҙәлеге, эйе, бар ҡартәсәйемдең. Шул һүҙҙе яратмай үҙе, өнәмәй. Яҙмыш ғали йәнәптәрен бәндәләр алдан күрмәй, һиҙемләй генә ала, ти. Артурҙы ерләгәндең өсөнсө көнөнә Суфия апай йоҡоһонан уянманы. Кистән Әсмәне түшәге янына саҡырып, аяҡ осона ултыртып алып һөйләште. Дөрөҫөрәге, был ике ҡатын һүҙ ҡатышмай, күҙгә күҙ бағышып аңлашты: кискән ғазаптары, ғәзиз кешеләренә булған тойғолары, бер-береһенә рәхмәттәре – ҡараштарында. Улай ҙа Суфия апай бер һүҙ әйтте: «Фәрештә». Ишетеп торҙом. Шым ғына иланым. Ирендәремә яғылған тоҙло күҙ йәшемде йотоп, мин дә «Фәрештә» тип ҡабатланым...