Ҡатындар - 43

Бер нисә урында аулаҡтарҙы яңыртып ебәрҙек. Иң уңайлыһы – ҡыштарын буш торған Атай йортонда.Ҡотон ебәрмәҫтән, унда көнөнә бер булһа ла мейес яғып торам. Аулаҡтарҙың үҙенә күрә программалары бар. Был уй Сәкинә апаның башына килде. Апайҙар уға «аулаҡ директоры» тип тә төрттөрә, етәкселек итеү ҡанына һеңгән, йәнәһе. (Яңы мәктәп һалдырыу мәсьәләһе ҡуйыра башлағас, мәктәп директоры вазифаһынан үҙе теләп туғарылды ул, урынына Вафич ҡалды.) Ҡул эштәренә өйрәнеү, аш-һыуға оҫтарыу, ғаилә тәрбиәһе буйынса әңгәмәләшеү – программа, нигеҙҙә, ошоларҙан ғибәрәт. Иң шәп хужабикәләр «дәрес бирә», был харап та почетлы, апайҙар, ал бирмәҫтән, әрепләшеп тә киткеләй. Шуға күрә һәр кемгә тәғәйен эш бүлеүҙән дә яҡшыһы юҡ. Аулаҡтар ҡунаҡҡа йөрөшә, тәжрибә бүлешәләр – үҙе бер ярыш һымаҡ. Һирәкләп мин дә барам Атай йортона, ундағы аулаҡҡа Аҡман Ҡара ағайҙың ҡатыны баш – ҡоҙағый ҙаһа. Аҡыллы, сабыр ул. «Балаларҙың өлкәнерәгенә яҡшы тәрбиә бирә алһаң, бәләкәстәре уға ҡарап тартыла», – тигәне үҙе бер халыҡ педагогикаһы бит! Заһира Толпарлы ҡатындарын шәл-вәл бәйләргә өйрәтте. Баймаҡ яғында аҡ йөнлө кәзә мамығынан үтә күренмәле селтәр шәлде шундай нәзәкәтле итеп бәйләйҙәр икән, килен, беҙҙе өйрәт, тип быуынына төшкәндәр. Заһира үҙе күҙҙе ҡыҙҙырып шул вәлен ябынып йөрөнө лә... Бәйләп ҡарағаным юҡ ине, ҡайтып, аҙна буйы төңкәлеп ултырып, еңгәмдән отоп килдем, тип һөйләне аҙаҡ миңә, сер итеп. Мах бирмәй инде ул, шулай ғорур холоҡло. Вәл һүҙе вуаль тигәндән түгел микән? Ә кем белә, бәлки, киреһенсәлер. Һы-ы, беҙ, бисә-сәсә, ҡыҙ-ҡырҡын, ошолай һөнәргә ылығып, ғаилә ҡайғыртып йөрөгәндә, ирҙәр тик ятһынмы ни?! – Бер килке ошо һорау ҡалҡып сыҡты. Ысынлап та, ҡыш мәлендә уларҙың шөғөлө юҡ. Әүәлгесә кәнсәләр тураһында гәп һатыу ҙа онотолдо. Күпселек диванда телевизор ҡарап ята. Гәзит уҡый. Аулаҡта ла илдәге, райондағы яңылыҡтар хаҡында мотлаҡ фекер алышыу ғәҙәткә ингән. «Ирҙәргә генә ҡыҙыҡмы ни ҙур донъя хәлдәре, сепрәк баш тигәс тә беҙҙе?» – апайҙар шулай тип сәмләнә.

– Әйҙә шуларҙы быйма баҫырға өгөтләйек,– тип һалды бер кисте кемеһелер. Ошо хәтле ҙур ауылда оҫтахана асһаң да була. Николаевкала, ана, өй һайын быймасы, ҡыш етһә, кәсептәре шул. Уларҙан һатып алабыҙ ҙаһа, хөкүмәт быймаһын кейерлек түгел, ҡаты, бөгөлмәй.

– Бер осор ни, унар пар быйма кәрәк ине, – тип һүҙ ҡыҫтырҙы Камиланың үгәй ҡәйнәһе, – хәҙер, ярай, ҡаласа ботинка кейәләр. Үҫеп, таралышып бөтөп баралар инде, балаларҙы әйтәм.

– Әле лә етерлек әле һиндә бала, тағы игеҙәктәр табып ебәрһәң... – тип көлөшөп алдылар.

– Табырмын да, хәлемдән килгәс! – Эре сирттерҙе ҡоҙағый, бирешмәне.

Шунан һүҙ икенсе юҫыҡҡа төшөп китте – афған һуғышына. Ҡот-йән юҡ, шул тарафтан ҡайғылы хәбәр килеп ҡуймаһын, тип. Ике егетебеҙ Тажиҡстан сигендә хеҙмәт итә, шулар өсөн борсола толпарлылар.

Үтеп киткән Олимпиада тәьҫораттары ла һаман телдән төшмәй әле. Телевизорҙан ҡараныҡ, өҫтәүенә Ишбирҙе ҡайтып һөйләне – Мәскәүгә Башҡортостандан бер төркөм милиционер тәртип һаҡлашырға барғайны, шулар араһына, иң яҡшы, иң ышаныслылар иҫәбендә, эләккәйне. Йәй, ҡыҙыу эш мәлендә булһа ла, Зөлфәр халыҡты клубҡа йыйып, Ишбирҙе менән осрашыу ойошторғайны. Ул Мәскәүҙә 80 илдән спортсылар килеүе, баш ҡаланың һәр тыҡрығында милиция тороуы хаҡында, үҙе күргәс, мауыҡтырғыс итеп һөйләгәйне.

– Анау Американы әйт, һаман дошманлаша, Олимпиадаға спортсыларын ебәрмәгән булып, ә? – тип берәүһе әйткәйне, китте...

– Япон менән ҡытайын әйт, уларһыҙ ҙа үтте.

– Бойкот яһаусы илдәр күп булған, алтмышлап, шикелле, Ишбирҙе әйтте ләһә. Ә нимәгә шулай ҡыландылар әле ул? СССР Афғанстанға ярҙам итә, типме?

– АҠШ үҙе беҙҙекеләргә ҡаршы көрәшеүсе духтарға ҡорал ебәреп ята, ти әле.

– Уның шул булыр!

Ә минең хәтеремдә Олимпиада Куба боксеры Тефило Стивенсон һәм шул көндәрҙә вафат булған Владимир Высоцкий исеме менән үрелеп ҡалды. Тефило чемпион булды, уның ҡабарынҡы бөҙрә сәстәре, камиллыҡтың үрнәге булған кәүҙәһе, ҡорос мускулдары һушымды алды, тиһәм инде… – һоҡландырҙы, шулай дөрөҫөрәк. Арыҫландай көслө, ҡапландай йылғыр. Олимпия чемпионының фотоһүрәтен журналдан киҫеп алып, альбомыма йәбештереп ҡуйҙым. Ирҙәр матурлығының идеалы тип ҡабул итеүем.

Ә Высоцкий... Уның ҡарлыҡҡаныраҡ тауышын ишетмәгән, теләһә-теләмәһә лә йырҙарының һүҙҙәренә иғтибар итмәгән, уйланмаған кеше ҡалдымы икән Советтар Союзында? Бәхәсһеҙ, уны тотош донъя белә ине. Тауышының ҡылдары көсөргәнеүҙән өҙөлөп китер кеүек тойола ла, күңелдә хәүеф тыуа торғайны. Ошондай тетрәнеүгә мин тәүләп «Буранбай»ҙы тыңлағанда дусар булғайным. Һәр өндә – ғазаплы иҫкәртеү, аяныслы хәтер, әйтерһең, йөрәгеңә тоҫҡап аталар.

Ишбирҙе һөйләне: Мәскәү Высоцкий менән хушлашҡанда, күкте болот баҫып алған, тик ул ҡайғылы ҡурғаш болоттарҙы, Олимпиада айҡанлы, самолеттар менән ҡыуғандар, ямғыр ситкәрәк китеп, түгелеп илаған. Мәскәүҙән алыҫ Толпарлыла ла ул көндө йәшенләп үкһене күктәр. Беҙ ҙә үкһенек. Шундай талантлы һәм халыҡта киң танылған шәхестең «атҡаҙанған» тигән дә исеме булмауға ғәжәпләндек, үкендек. Оялдыҡ. «Үлгәс, гений тиерҙәр, күр ҙә тор!» – тине Әмин абый. Ә мин китап шкафынан Высоцкийҙың шиғырҙар йыйынтығын алып яңынан бер ҡат уҡып сыҡтым. Ап-асыҡ, тире менән дә ҡапланмаған, ян керешеләй тартылған нерв... Эйе, ул тиҙ генә онотолмаясаҡ.

Быйыл Фатих ординатураһын тамамлай. Райздрав мөдире килеп китте. Аптыратты. Район үҙәгенә эшкә алабыҙ Ҡарабулатовты, шундай белгес ауылда ҡалмаҫ, тисе. Өҙмәне лә ҡуйманы шул һүҙен. Фатир була, миңә лә эш табыла, имеш. Баш врач итәм, үҙәк дауаханаға, ти. Ирем үҙе хәл итер ул мәсьәләне, тип һүҙ тайҙырҙым. Әгәр Фатих риза булһа? Эйәрермен, бәс, сит ер түгел, ауылым эргәлә. Ә Толпарлы тағы юғары белемле табипһыҙ ҡаласаҡмы?!

Ҡайтһын әле башта. Сентябрь аҙаҡтарына, тигәйне. Ҡайһы бер кейемдәрен, китап-дәфтәрен ҡалдырып киткеләй башланы, әкренләп йыйына. Бер кисте күренекле табип, хирургия генийы Федор Угловтың «Сердце хирурга» тигән китабын ҡулыма алып, асып ҡараным: тәүге битенә: «Хирург должен иметь глаз орла, силу льва, а сердце женщины». Боронғо әйтем» – тип эпиграф ҡуйған. Был әҫәрҙе мотлаҡ уҡырмын, тип күҙ осонараҡ һалып ҡуйҙым. Ошо иҫ киткес сифаттарға эйә булырға тейеш, тимәк, минең йәрем дә?! Лекциялар яҙылған дәфтәрҙәрен дә ҡараштырҙым, күҙ йүгерттем: «Проводящие пути мозга. Трактус-кортико-понтико-церебелло-дентата-рубро-спинолис...» Ҡайһы яҙмаларын уҡырлыҡ түгел – берҙән, латин алфавиты, икенсенән, телде һындырырлыҡ ят терминдар. Инглиз телендәге брошюралары байтаҡ. Уф! Шундай ҙа белемле башы менән мине әҙәмгә һанармы был Фатих? Әлдә үҙемә күрә түгел ғорурмын, шикләнмәҫкә тырышам. Тиңһенмәһә, ана бара юлы! Теге «үҙем»дәрҙең наяны шулай тиһә, сабыры иҫкәртә: ә Асияң?!

Мәктәптә уҡыуҙар башланып ҡына торғанда, тәбиғәтте әбейҙәр сыуағының яҡты, әммә йылыһы һүрәнәйгән ҡояшы йыуатҡанда, йөрәгем дертләне лә торҙо. Ҡулымдан ручкам төшөп китһенме, указка тотоп карта янында баҫып торған килеш, нимәнелер иҫкә төшөрөргә теләгәндәй, серәшеп үҙемдең эске халәтемә ҡолаҡ һалып, ҡапыл иҫемде йыйып алайыммы – сәйер... Ә бөгөн бөтөнләй ҡойолоп төштөм: өләсәкәй бер һүҙ ҙә өндәшмәй генә ятып ҡалды иртәнсәк, әллә?! Һикеһенән йымырлап төшөп оҙатҡан була, һис юғында, ҡапҡаны асыҡ ҡалдырма, һапам, тигәнерәк нотоҡ эйәртеп ебәрә ине ләһә?

Дәресемде ярты юлда ҡалдырып, уҡыусыларыма, «Галлей кометаһы» тигән темаға реферат яҙа тороғоҙ, тинем дә кластан сығып йүгерҙем. Ниәтем – өләсәкәйгә күҙ һалырға ла кире әйләнергә. Шөбһәле һиҙемдәремдән ҡасып, күктәге Галлей кометаһы хаҡында уйларға тырышам. «Ҡойроҡло йондоҙ» тип тә йөрөтәләр уны. Ҡояш тирәләй әйләнә һәм 75 йылға бер Ер тәңгәленән осоп үтә. Һуңғы тапҡыр уны донъяның астрологик станциялары 1910-сы йылдың майында күҙәткән һәм тәү тапҡыр фотоға төшөрөп алыуға өлгәшкән. 1986-ла (күп тә ҡалмаған икән) тағы яҡынаясаҡ беҙҙең планетаға – ғалимдар иҫбатлауынса, 31-се тапҡырға. Дәрескә бик етди әҙерләнеп барғайным – «Кометалар» тигән темаға. Өҫтәмә материал туплағайным, айырыуса шул ҡойроҡло йондоҙ хаҡында. Ҡытайҙар, мәҫәлән, уны беҙҙең эраға тиклем үк белгәндәр һәм килер быуындарға махсус таблица төҙөп ҡалдырғандар. Инглиз астрономы Галлей иһә кометаны яңы дәүерҙә ныҡлап өйрәнгән, ғилми хеҙмәттәр яҙған, күк есеменең уның исемен йөрөтөүе осраҡлы түгел.

Үҙем йүгерә-атлай барам, ҡайҙа һәм ни өсөн ашыҡҡанымды аңламамыш булып, уйымды һаман шул икһеҙ-сикһеҙ күк көмбәҙендәге йондоҙ яғына ҡыуам: Галлей кометаһы яҡынлашҡан арауыҡта Ерҙә ҙур фажиғәләр күҙәтелгән. Урыҫ йылъяҙмаһы, мәҫәлән, татар-монголдар баҫып алған осорҙо тап ҡойроҡло йондоҙ касафаты тип аңлата...

Быйыл ғына йөкмәттеләр миңә астрономияны уҡытыуҙы. Ошоғаса элекке географ абый алып бара ине. Етди фән бит, шуға ла ҡыуанып бөтә алмағайным абыйҙың һаман эшләүенә.Тәжрибәһе ҙур, мауығып уҡыта, астрономия – ғилем тотҡаһы, тип башлай торғайны һәр дәресен, иҫтә, үҙем дә уның уҡыусыһымын. Әсбаптарын, күргәҙмә материалдарын миңә мираҫ итеп ҡалдырҙы, кәрәгем төшһә, өндәш, тине. Әлеге Галлей кометаһының ҙурайтылған фотоһын да ул биргәйне. Күрәһеңме, ҡойроғо айырсалы бының – серле йондоҙ ул, тигәйне...

Яңы өйҙөң ҡапҡа төбөндә уйым өҙөлдө. Ҡапҡаны ипләп кенә астым, шаҡ итеп ҡалһа, өләсәкәй тертләр, тип.

Тертләмәҫ ине... Эшкә сығып китер алдынан нисек күрһәм, шул ҡиәфәттә генә ятыуы – йөҙө, ҡәнәғәт бәхиллек мисәте баҫылғандай, тып-тыныс. Йоҡлап ҡына киткән. Донъялыҡтан сабыр ғына, шып-шым ғына, разый ғына үтеп киткән...

Нишләп мин, уның һапаһы, йөрәгемдең дертләүенә битараф булдым, ниңә сығыр алдынан боролоп эргәһенә барманым, тын алышын тыңламаным икән?! Асияны баҡсаға кейендергәнемдә: «Миңә тип сәй ҡуҙғатма, үҙем әкренләп эсермен, эшем эйәһеләй, таң менән тороп ултырмайым, ята бирәм», – тип һин дә мин хәбәр тирҙе ләһә? Шунан ҡайтып портфелемде алдым да мәктәпкә киттем. Өләсәкәй йоҡлай ине кеүек.

Ҡысҡырып илап ебәрергә уҡталдым, мәгәр туҡталдым. Борсормон һымаҡ ғәзиземде. Һығылып сыҡты күҙ йәштәрем дә – төптән, йән әсеһенән. Шунда ҡәлбемдәге күндәм «үҙем» өгөт өгөп ҡуйҙы: туҡһанға етте, собханалла.

Өләсәкәйҙе яңғыҙ ташлап сыҡмаҫтан, Әсмәгә шалтыраттым, хәлде аңлатып. Ул, теҙеп әйтмәһәм дә, бөтәһен дә тейешенсә эшләйәсәк: кемгә өндәшергә, ниҙәр хәстәрләргә...

Күпмелер ваҡыт әллә иҫһеҙ ултырғанмын, ҡапҡа тауышына айнып киттем: әсәйем инеп килә, уға тағы кемдәрҙер эйәргән. Гөлбикә апайҙың аҡ, күҙҙе сағылдырырлыҡ ап-аҡ яулығы, Фариза еңгәмдең ҡылт баҫып атлауы...

Әхирәт, теге донъя барҙыр. Өләсәкәй үтеп китер таңда, уяныр алдынан ғына, хәбәр алдым даһа: ҡартәсәйем, Орҡоя ҡоҙағый, Ғәҙилә күршебеҙ, Татар әбекәй – дүртәүләшеп, аҡтан ғына кейенешеп, татлы ниғмәттәр менән сәй эсеп ултыралар, йәшел генә сирәмдә, сәскәләр араһында, тип төш күрҙем. Тәҙрә аша күҙәтәм, ҡарсыҡтарҙың гәптәренә ҡолаҡ һалам, имеш. Ҡартәсәйем, еңел генә ҡуҙғалып, өҫтәлгә тағы бер пар сынаяҡ килтереп ҡуйҙы... Ожмах та барҙыр. Ҡартәсәйемдәр шунда көтә өләсәкәйҙе...

50

Фатих мине ашҡынып килеп ҡосаҡланы ла ҡолағыма шыбырланы: «Ниһайәт!» Йөрәктәребеҙ һаман унисонда, ҡәҙерлем! Уйлап ҡына ҡуйҙым, әйтмәнем. Беҙгә йөҙҙәрсә күҙ ҡарап тора ине ләһә. Фатих сумаҙанын Яңы өйҙөң тупһаһында ҡалдырған да мәктәпкә йүгереп килгән. Ҙур тәнәфескә ҡыңғырау шалтырап, уҡыусыларҙың борсаҡтай тышҡа һибелгән сағы. Ә мин дәрестәремде үткәреп бөтөп, ҡайтырға сыҡҡайным.

Балалар геүләшеп беҙҙе ҡапҡаға тиклем оҙатып ҡалды, ә унда ауыҙы ҡолағына еткән Хәйривара ағай көтә ине. «Саҡ ҡына өлгөрмәнем, их! – тигән була. Портфелемдә һөйөнсөгә тип ирҙәр шарфы, ҡатын-ҡыҙға – ебәк яулыҡ йөрөтә инем, шарфты ағайҙың муйынына һалдым. Бала кеүек ҡыуанды, Толпарлының был боронғо ғәҙәтен белгәс, баш тартманы: – Һеҙ ашыҡмай ғына атлағыҙ, мин Фатихтың ата-әсәһенә елдем!» – тине лә, арбаһының тәгәрмәстәрен көслө ҡулдары менән зыр әйләндереп, алға оздойҙо. Юл ыңғайы йәсләнән Асияны етәкләп сығыуыбыҙға, ҡәйнәм ҡаршыбыҙға килә ине инде. Түҙмәгән. Ҡайным был сәғәттә эштәлер, фермала. «Кисә ысвикланы бөтөрҙөк, бөгөн ял итәбеҙ ҙә иртәгәнән тейәргә йөрөй башлайбыҙ», – тип сутылданы ҡәйнәм, үҙе туҡтауһыҙ улының арҡаһынан һөйҙө.

Ошо тәүге көн генә байрамса булды, иртәгәһенә, эшкә сығырға приказ булмаҫ әүәл, Фатихты юллап килеп еттеләр дауахананан. Шәмбе тип тә торманылар. Иремдең артынан, ғаиләмдең түңәрәкләнеүенә кинәнеп, ҡыуып етеп ҡосаҡлап үберҙәй булып, яратып ҡарап ҡалдым һәм таңғы сәғәттә яҙмышыма шөкөрәнә итеп, Аллаһы Тәғәләмә, мине кесе йыһандан Оло йыһанға сығарған әсәйемә, тормош аҡылы биреп үҫтергән өләсәйем менән ҡартәсәйемә, ғаләм кендеге береккән Толпарлыма, төрлө сүрәттә һынаған, шәхесемде сыныҡтырған ауылдаштарыма, фиҙәкәрлек талап иткән яуаплы һөнәремә, тормошомдо ғәм менән солғаған уҡыусыларыма – һәммә яҡты донъяға рәхмәт әйттем. Аҡман Ҡара ағайҙың өлкән ҡыҙына һуҡыр эсәгенә приступ булған икән.

– Тулғаҡ тота әллә, тигәнгә, әсәһе етәкләп килтергән,– тип һөйләне аҙаҡ Фатих, – ҡатындарҙың сабырлығына берсә ғәжәп итәм, наҙанлыҡтарына ла... Ун бала тапҡан әсәһен әйтәйем, ҡыҙы ла икенсегә ауырлы. Көнөм етмәгән әле, ти ҙә бөгөлөп төшөп һыҙлана, уҡшып, ҡоҫа икән. Тулғаҡмы шул? Әүхәт ағай шундуҡ аңғарған, шуға мине саҡыртҡан. Район үҙәгенә ебәрһәң, юлда ни булырын күҙ алдына килтереүе ҡыйын. Тәүәккәлләнек. Аппендикс шартларға етешкән, саҡ ҡына һуңлаһаҡ, шартлар ҙа, перитонит башланыр ине. Әсә лә, бала ла ҡан зарарланыуҙан һәләк буласаҡ ул осраҡта. Ҡотҡарҙыҡ. Операция урынына ғына анестезия яһаныҡ та...

– Ә бала?! – тип һораным, телемде көскә әйләндереп.

– Иҫән. Тағы ун аҙналап әсә ҡарынында үҫергә, етлегергә көнө бар әле.

– Кесе йыһанда йөҙөргә.

– Ҡайҙа?

– Кесе йыһанда. – Юрамал аңлатмай торҙом Фатихҡа, бәлки, үҙе төшөнөр, тип. Төшөндө. – Ә, әсә ҡарынын әйтәһеңме? Дөрөҫ бит был сағыштырыу, Нуриям. Анатомияла ла шиғриәт бар, улайһа.

– Фәлсәфә лә.

Фатихты тағы үҙебеҙгә баш врач итеп тәғәйенләнеләр. Ҡулында дөйөм хирургия буынса ординатура документы булғас, ул хирургия бүлмәһен йыһазландырыуға ла өлгәште. Ашығыс операцияларҙы шунда үҙе яһаясаҡ.

Яңы йыл алдынан ғына ҡот осҡос ваҡиғаға тарыны ауыл. Рөхсәтһеҙ-ниһеҙ өс ир һунарға сыҡҡан. Саҡмайылғалағы берәүҙең ҡалалағы ҡоҙаһы дуҫын эйәртеп килгән дә, айыу тиреһе кәрәк ине, тип һүҙ сығарған. Ҡыҙмаса булып алғас, хужа маҡтана башлаған, йәнәһе, урманда айыу бөтмәгән, атаһың да тиреһен тунап алаһың. Төш ауыуға былар, саңғы кейеп, мылтыҡ аҫып, Айыусы һыртына юл тотҡан. Әмәлгә таянғандай, тиҙ үк айыу өңөнә барып та төкәлгәндәр. Инә айыу – ныҡлап ҡышҡы йоҡоға талып та өлгөрмәгәнме, һунарсы йораттары шулай һаҡһыҙ, шаулашып йөрөгәнме – ҡаршыларына үкереп килгән дә сыҡҡан!

Һөҙөмтәлә Саҡмайылға ирекәйе тотҡан да ауылына һыпыртҡан (кеше ҡайғыһы төштән кире, тигәндәре шулдыр), ҡоҙаһы ағас башына үрмәләгән. Ул ҡоҙа, имеш, Шырмый Иҡсан ләҡәбенсә, унда саңғыһы-нийе менән менеп ҡунаҡлаған, ти. Ә дуҫы айыу тырнағына эләккән. Саҡмайылға кешеһе рациянан районға, Толпарлыға хәбәр иткән: «Айыу, моғайын, юлдаштарымды ботарлағандыр...»

Ваҡиғаның был өлөшө төрлө-төрлө тасуирҙа ҡат-ҡат килеп инде ҡолаҡҡа. Ә ҡалғанын бер кисте, ике-өс көн уҙғас, Фатихтан ишеттем. Көнө-төнө шул пациент янында булып, өйгә саҡ йоғоп тороуы ине.

Һәм, әлбиттә, ул һөйләй, ә мин күҙ алдымдан кино итеп үткәрәм.

...Ауылдан, ҡоралын алып, Сәмиғуллин, Фатих менән Әүхәт ағай, кәрәкһә тип, хирург сумаҙаны тотоп, дауахана машинаһында Саҡмайылғаға сыҡты, унда егеүле ике ат көтөп тора. Теге ҡасҡалаҡ абзыйҙы ултыртып, рацияны алып, Айыусыға йүнәлделәр.

Бер нисә оҫта һунарсы күптән унда киткән. Улар, баяғы абзый әйткән ергә етә килә, һөйләшмәй, ым менән генә аралашып баралар. Урманда шундай һаҡ тынлыҡ, әйтерһең, һәр йәнлек, һәр ҡыуаҡ сит заттар килеүен һиҙә, аңдый. Эңгер-меңгер яҡынлаша, әле генә ап-аҡ булып күҙҙе сағылдырып ятҡан ҡар шәмәхәләнә, күк йөҙө шәмәрә бара.

Алдан төшкән ир туҡтап ҡалды, уның сымыры кәүҙәһе көсөргәнештән тура ҡатты. Арттағылар һағайҙы. Алғар уларға яҡыныраҡ тартылырға ым бирҙе. Тартылдылар. Ҡаршыла – өйөп ҡуйылған ҡар, эргә-тирәһенә ҡан тамсылары һибелгән. Һунарсылар шундуҡ аңланы: айыу ҡорбанын йәшереп күмеп ҡуйған. Ун-ун биш метрлап барҙыр, урман хужаһының өңө лә күренә. Сыҡҡан. Кире инеп ятҡан. Тәпәйҙәренең эҙенән билдәле. Нишләргә? Секундтар текелдәп үткәнен сикә тамырында типкән ҡан һынай кеүек. Шул мәлдә өҫтән, гүйә, күктең үҙенән, шаңҡ итеп бер нәмә килеп төшмәһенме! Бәс, саңғыға керетелгән быйма? Күтәрелеп ҡараһалар – ҡарағай ботағында аяҡтарын һәлендереп бер бәндә ултыра. Шуның һыңар быймаһы һурылып төшкән икән. Һунарсылар йоҙроҡ төйөп ишараланы: тауышың сыҡмаһын! Былай ҙа телдән яҙған, өнһөҙ-тынһыҙ ултыра ул меҫкен.

Әммә йоҡоһо өҙөлгән инә айыуҙың ҡолағы сосайған, шул минутта ажғырып килеп сыҡмаһынмы өңөнән! Януар, әллә күҙе ҡамашып, иҫен йыйып торған кескәй генә арауыҡ етте ысын һунарсыларға: шартлап мылтыҡтар атылды, инә айыу гөрҫ итеп ауҙы ла өң ауыҙына арҡыры һуҙылып ятты. Унан ике бәләкәй айыу – тайлаҡтары – баштарын төртөп тышҡа ҡараны ла йәшенде. Һунарсыларҙа улар ҡайғыһы юҡ ине, теге ҡар өйөмөнә табан ашыҡтылар. Өйөмдө арма-торма таратҡас, шаҡ ҡаттылар, ҡан эсендә ятҡан кешене күреп. Ҡот осҡос күренешкә береһе уҡшып ебәрҙе, икенсеһе ҡаты итеп һүгенде. Ҡалғандары әлбыуынланып теҙләнде – ирҙәр! Иҫһеҙ ятҡан кешенең бите юҡ, бит урынына яланғас тире, ҡырыйынан ҡанға уҡмашҡан сәс осмоттары һәлберәй әллә – ҡапылда аңлай һалырлыҡ түгел.

– Баш тиреһен ҡуптарып алған йыртҡыс,– тине олораҡ һунарсы. – Һөйләгәндәрен ишеткәнем бар ине, ә күргәнем юҡ – тәү тапҡыр. Һыҙырып битенә ҡаплаған. Беҙҙең төбәктә инде ул айыуға бәйле төрлө хәл – мажаралар…

Уңарсы ат ҡыуалаған тауыштар ишетелде, һунарсылар тағы мылтыҡ атты, ҡайҙалыҡтарын белгертеп. Айыуҙың ҡорбанына күҙ һалғас та, Фатих сайҡалып ҡуйҙы. Ҡанға тамам күнегеүе мөмкин дә түгелдер шул. Сынығырға ғына булалыр был тәңгәлдә. Әүхәт ағай, фронт госпитале тамуҡтарын кискән кеше, баш врачҡа фарман бирҙе: «Спирт! Яраны сайҡап, баш тиреһен әйләндереп урынына ҡуйырға ла – дауаханаға!»

– Болевой шок, – тип эшкә ҡушылып китте Фатих та, уколдар һалды. – Йөрәк сыҙаған. Пульс нитевидный... Алып ҡайтып өлгөрөргә тейешбеҙ!

– Өлгөрҙөк! – Фатихтың күтәренке тауышына үҙемсә ҡорған кино таҫмаһы өҙөлдө. Ғәжәп, ул минең күҙаллауым ҡайҙа туҡтап ҡалды, тап шул урындан ялғап ебәрҙе – йөрәктәребеҙ бергә тибә, уйҙарыбыҙ һаман ауаздаш, тимәк.

– Унисон, – тинем дә иремдең күҙҙәренә ҡараным. Уларҙың көҙгөһөндә үҙемде күрҙем. Ҡобараһы осҡан үҙемде. Фатих баш ҡағып йылмайҙы ғына. Күңеле кеше ғүмерен үлем тырнағынан йолоп ҡалған минуттан айырылып бөтмәгән әле.

– Шунан? – Һөйләһен. Мин уны тыңларға әҙермен. Һәр саҡ. Ғүмер баҡый. Ошоно аңлатырҙан, толомдарымды һүтергә тотондом, йәнәһе, бер ашығыс эшем юҡ, иғтибарым тик уға ғына. Асияны кистән ҡәйнәм үҙҙәренә алып ҡайтып киткәйне, өйҙә икәүҙән-икәүбеҙ, дәрескә ни, иртүк тороп әҙерләнермен әле.

– Шунан ни, дауаханала яраны еренә еткереп эшкәртеп, баш ҡапҡасына тиреһен тегеп ҡуйҙыҡ. Зөһрәнең дә ҡулы алтын, ҡойоп ҡуйған хирургия сестраһы. Хәҙер абзыйҙың нервыларын дауаларға ҡалды, шундай стресс! Ике көн, күҙем күрмәй, ҡолағым ишетмәй, тип ҡурҡытты. Үҙе күҙен асып ҡарарға шөрләгәс, бәбәген күтәрмәгәс, күрмәй инде. Шешмәк ине бәбәге лә, ауыртҡанға асмағандыр, бәлки. Әле күҙен ҡыҫып ҡына аса башланы, яҡтыны күрәм, ти. Күрә ул, күҙенә зыян килмәгән. Зөһрә уны аяҡҡа баҫтырып килә инде.

– Зөһрә... Муса исемле синыфташы менән хат алыша, буғай, – тинем. – Гел шул ҡыҙҙың исемен килтерә лә ҡыҫтыра, шикләнеп киттем хатта. Әллә?!

– Шуға бит инде, Мусаны көтөп, артабан уҡыуҙан баш тарта. Уныһы үҙе һаман белем артынан ҡыуа, ә бында һәләтле ҡыҙ үҫә алмай. Ысын, ныҡ булдыҡлы ул.

– Улай икән... – Сәсемде, тағатҡан ерҙән, ҡабат үрергә тотондом.

– Үрмә, барыбер, һүтеләсәк толомдарың. – Фатих мине күтәреп өйөрөлтөп алды. Тауышында – дәрт тулҡыны, тәҡәт ярһыуы. Толомомдо тотоп тағатырға уҡталды ла кире уйланы. – Барыбер һүтеләсәк, – тип ҡабатланы.

– Кем һүтер икән? – Белә-күрә юрый һүҙ уйнатам.

– Мөхәббәт бураны! Һөйөү зилзиләһе!

Һәм...

Иртәнсәктәрен, сәй эскәндә, бер-беребеҙгә ҡарап туя алмайбыҙ, ғәҙәттә. Көнө буйы эштәбеҙ ҙәһә, һағынышабыҙ. Ә ошо осор, әллә ниңә, үҙемә лә сәйер, Фатихтан ҡарашымды йәшергеләнем, әйтерһең, бер-бер серем асыла. Күпмелер ваҡыттан аңланым, ысынлап та сер йомғанмын икән шул! Ауырға ҡалғанмын даһа.

Кесе йыһанымда йән яралғанын белгән көндө үк уға: «Бәхетле булырһың, ғәзизем», – тип өндәштем. Шул ыңғайҙа уйлана ҡуйҙым: Асиям бәхетһеҙме ни? Күҙҙәре моңһоу уның. Ҡәйнәмдекенә тартым сырамыт. Тәбиғәтенәндер? Һағыштың ни икәнен татымаған сабый ҙаһа әле. Уф... Уны күтәргәндә күңелем үҙгәләнеп, бошонған, икеләнгән саҡтарым йыш булды. Бергә йәшәй башлап ҡына торғанда, көтмәгәндәрәк килеп сыҡты Фатихтың интернатураһы. Бер йыл ғына ла, әммә ҡорһаҡлы көйөнә яңғыҙ тороп ҡалыуым ғәм алдында ҡыйыныраҡ булды. Хәләл ирем булһа ла. Ҡайтам, тип вәғәҙә бирһә лә. Ана шул өҙгөләнеүҙәремде кесе йыһаныма ла белдермәй ҡалманымдыр...

Тыштан Асияның тауышы ишетелде: «Һуңлайым!». Фатих уны кейендереп, ҡапҡа төбөндә ҡалдыра ла эшенә йүгерә. Ашыға төштөм, ҡыҙымды балалар баҡсаһына индереп китәһем бар, миңә юл ыңғайы.

– Әсәй, мин бер секретик белдем әле, – тине был бала, бара торғас. Туҡтап, күҙенә ҡараным: йәшкелт-зәңгәр күҙҙәре, иртәнге ҡояш яҡтыһынанмы, зөбәржәт төҫөнә инеп ялтырай. Хәйләкәр ҡыҙыҡай! Үҙе көлгән була. Һоҡландым балама. Тотош атас, тиер инем, сәстәре ҡуңыр булмаһа. Ә йөҙө, ҡәйнәм әйтмешләй, аҡ атлас – шулай тип ебәрә ул, килештереп.

– Ниндәйерәк йәшерен сер-секретик ул? – тигән булдым. Юҡ, ысҡындырмай. – Ә кемдән оттоң ул «секретик» тигән һүҙҙе?

– Маянан.

– Мәйсәрә апайымдан, тиең, ағас тел булма.

– Үҙе шулай ҡуша лаһа.

– Ә, шулмы ни секретигың?

– Маяның, әй, Мәйсәрә апайымдың да бар секретигы.

– Шыбырлап ҡына әйт әле, ел ишетмәһен, әтеү таратыр.

– Елме?

– Ел. Ул бит донъя буйлап сәйәхәт итә.

– Һинең һымаҡмы, әсәй? – Аптырап киттем, һорамай булдыра алманым: – Кем әйтә?

– Ҡартәсәйем. – Бүтәнсә төпсөнмәнем. Саҡ биш йәшенә киткән сабый менән һүҙ тикшереп киләйемме ни? Әсәйем менән һинең турала һөйләштек, тип әйтергә лә күп һорамаҫ, юғиһә, ҡәйнәмә, ә уныһының был тәңгәлдә ни уйларын кем белә?

– Мәйсәрә апайым, балалар баҡсаһында тәрбиәсе булам, ти. Тәүҙә уҡыйым да тәрбиәсегә, шунан, ти, вәт. Секретик.

– Әйтәм, 9-ҙан һуң педучилищеға уҡырға инде ул, тиҙерәк һөнәр алырға икән.

– Ә иң шәп секретикты йәшерәм, әсәң үҙе әйтер, тине ҡартәсәйем.

Баҡса тапҡырына барып еткәйнек. Һүҙ юллап торорға ваҡыт та юҡ, ҡыңғырау зыңы, ана, мәктәпкә саҡыра. «Тәүге дәрескә ун минут алдан шалтыратырға» тигәнде Вафич уйлап сығарҙы. Бер ҡараһаң, дөрөҫ тә – иҫкәртә ләһә. Мәктәп йәслә-баҡса бинаһынан алыҫ түгел, күп тигәндә йөҙ аҙымдыр. Шул арала теге секретикты барыбер систем бит! Кесе йыһанымда бәләкәс туғаны барлығын белгән, моғайын, Асия. Ҡәйнәм әйткәндер. Ике-өс көн турыһында белешеп торғайны шул, килен, балаға уҙғанһың әллә, иншалла, тип. Һиҙгән. Һынамсыл ул. Түҙмәгән, серҙе ейәнсәренә сискән. Уныһы, ныҡлыҡай, әлегә эсендә ҡалдырамы секретигын, ә? Уҡытыусылар бүлмәһенә инеү менән һиҙҙем: минең хәлде әллә бөтәһе лә беләме? Толпарлының өсөнсө күҙе йомолмаған, йүкә телефоны боҙолмаған, улайһа.

Ҙур тәнәфестә география кабинетына харап етди ҡиәфәтле Вафич килеп инде. Артынан ишек ябылып та өлгөрмәҫтән, хәбәрен башланы:

– Көҙгө каникулда биш-алты баланы, уҡыу алдынғыларын, Ульяновскиға алып барырға кәрәк буласаҡ. Сәйәхәт бушлай, сувенир-фәләнгә аҡса төйнәй торһондар. Ваҡыт әҙ ҡалған. Нурия Баязитовна! Әй, һине ебәреп булмаҫ инде был юлы... Бер үткәйнең дә шикелле әлеге маршрутты, «Ленинские места» буйлап, их, бына проблема. – Шулайтып, минең һиҙемләүемде Вафич ысын дөрөҫкә сығарып ҡуйҙы. Ахырҙа: – Уйла әле, киләһе тәнәфескә тиклем, бәлки? – тип үҙенең кабинетына йүнәлде. Ә минең дәрестәрем бөткәйне, хәҙер, директорға яуап әҙерләйем тип, өйөмә ҡайтмай тотҡарланып ултырырға тейешменме? Ярар инде... Шул арауыҡта хәтерем Ульяновскиға барып ураны. Дүрт йорт-музейҙан торған мемориал, бөҙрә башлы кескәй Володя Ульяновтың һәйкәле... Надежда Крупскаяның хәтирәләрен уҡып тетрәнгәнем иҫтә: фекерҙәше һәм кумиры булған уға Ленин, ире генә түгел. Үҙ заманының тағы бер мәшһүр шәхесе Александра Коллонтайҙың яҙғандары менән танышып, ғорурлыҡ тойғоһо кисергәйнем, һәр кем дә, Ватан өсөн ифрат та ҡатмарлы осорҙа, илсе вазифаһын тарта алмай ҙаһа? Ә ул, ҡатын-ҡыҙ заты, булдырған!

Уңарсы ҡыңғырау шылтыраны. Директор янына ашыҡтым.

– Эйе, таныш маршрут,– тинем,– әммә, барам, тип ышандырмайым. Етәкселәренә кәңәштәр бирермен. Шул балалар араһына Наҙгөлдө индерерһегеҙ әле, география, тарих менән ныҡ ҡыҙыҡһына, уҡыуы ла яҡшы. Фотоаппараты бар, бик шәп төшөрә. Өҫтәүенә, сәйәхәтнамә яҙырға оҫта.

– Өҫтәүенә?

– Өҫтәүенә, минең һеңлем! – тинем дә ҡайтырға ашыҡтым. Ҡапыл тоҡанып барамсы... Асия менән ауырлы йөрөгәндә, киреһенсә, эмоцияларым улай тышҡа бәреп сыҡмай, эстән генә һыҙа инем. Быныһы әллә малаймы икән?!

Һиҙемләүем бойомға ашты – июндең ун икеһендә улыбыҙ тыуҙы. 1981-ҙә. Ауыр таптым баланы, үлемдән саҡ ҡалдым, тиергә генә ҡурҡам. Янымда Фатихым булмаһа, толпарлыларҙың өлкән быуыны вәкилдәренең кендеген киҫкән Рәйхана ҡартәсәйемдең рухы ҡурсаламаһа, иҫән ҡотолор инемме, белмәйем...

Ике аҙналап көнөм тулманы, үҙ иҫәбем буйынса. Фатихса, теүәл ун ете көн дә һигеҙ сәғәт ҡырҡ минут. Сәғәтен-минутын шаярталыр, моғайын. Ваҡытым бар әле, бәрәңгене утап алайым тип, һуңғы арала артыҡ көсәнеп ташланым шикелле. Баҡса эшенең осона сыҡҡандың иртәгәһенә иртүк тороп күп итеп кер йыуҙым, мейесте ағартып алдым. Ахыр сиктә, эс яҡтан ғына булһа ла, тәҙрә быялаларын таҙартып алырға елкендем. Өҫкө өлгөгә буйым етмәгәс, ултырғысҡа менеп кенә баҫҡайным, саҡ йығылып төшмәнем, билдән аҫтараҡ, таз һөйәктәре ҡушарланған төшкә, бысаҡ килтереп ҡаҙанылармы ни! Ҡысҡырып ебәрҙем дә, ҡымшанырға ҡурҡып, ҡатып ҡалдым. Ипләп кенә иҙәнгә төшөп баҫтым, диванға барып ултырҙым. Үтте кеүек. Нимә булды был? Әллә ҡырҡараҡ ҡыланып, берәй һеңер тартылды? Таз тирәһендә һеңер бармы икән ни? Бәс! Тулғаҡ тоторға итәме? Иртәрәк әле. Асиямды тапҡанда бындай уҡ ауыртыныуҙы тойманым, тойһам, онотмаҫ инем. Әҙерәк ултырғас, тағы ҡуҙғалдым. Ыһ-һ! Ызғырып, кире ултырҙым. Был юлы баяғы урынды буйлай ҡылыс менән киҫтеләр, гүйә.

Фатихҡа шалтыраттым. Ул минең янға Зөһрәне йүгерткән, үҙе райондан килгән белгес менән ҡатмарлы пациентҡа консилиум уҙғара икән. Ә Зөһрә Өфөлә акушерҙар курсын тамамлап ҡайтып ҡына тора ине. Фатих уны, ауыл ҡатындары көнө еткәнсе йөрөй ҙә, саҡ алып барып еткерәбеҙ роддомға, йә аҙналап шунда бәпесләрен көтөп зарығып яталар, үҙебеҙҙә акушер кәрәк, тип өгөтләгән.

– Нурия апа, һеҙгә беренсе булам, кендек инәһе, тим. – Зөһрә мине тотҡолап-һыйпағылап ҡараны ла шулай тине.

– Ваҡытым тулмаған, тағы ун-ун биш көн...

– Фатих Рамазанович та әйтеп ҡалды, ун ете көн дә һигеҙ сәғәт бар әле, шулай ҙа хәлен белеп кил апаңдың, тип.

– Ҡырҡ минутын ҡыҫҡартҡан... Ай! - Тулғаҡ әсеһен тәүләп татыуым түгел дә, был юлы бигерәк ныҡ тота. Тулғаҡтың сираттағы тулҡыны баҫылғас, Зөһрә, ай-вайыма ҡарамай, Фатихҡа шалтыратты, машина ебәрергә ҡушты. «Срочно!» – тип бойорҙо хатта ки.

– Туғыҙын да көтөп ултырайыҡмы тулғаҡтың, әтеү? Асияны нисек, еңел таптығыҙмы?

– Түҙерлек булғайны. Әсмә әхирәтемде лә саҡыр әле, ул янымда булһа, ҡурҡмаҫмын һымаҡ.

– Ҡурҡырға ни, тәбиғи хәлдән. Әсмә еңгәне ни хәҙер саҡырам, тура дауаханаға.

Уңарсы машина килеп туҡтаны. Өлтөрәп ирем килеп инде:

– Әсәһе, ни күстәрҙең? Кер йыуған, мейес ағартҡан! Бөгөн өйгә ҡайтып урарға форсат тапманым шул, их. Үҙем ғәйепле! Әллә атаһының тауышын ишетеп, кесе йыһандағы сабый тынысланды. Тулғаҡ туҡталды. Мине барыбер дауаханаға алып барып һалдылар. Бәпесләү бүлмәһенә.

Зөһрә эргәмдән китмәне. Ахылдап Әсмә килеп етте. Ҡултығына дәфтәр ҡыҫтырған, тышынан таныным – ҡартәсәйем мираҫы. Эйе шул, дарыу үләндәрен таныу, төнәтмәләр яһау тәртибе һәм кендек инәһе белергә тейеш ҡағиҙәләр теркәлгән яҙыуҙарын Зирәк Рәйхана әхирәтемә инселәгәйне. Әле ул турала уйлар мәл түгел дә, уй ни, килә лә инә ләһә.

– Тулғаҡ туҡтаны. Ә бала тыуымға килгәйне.

– Ҡорһағы аҫҡа төшкән шул. Фатих ҡайҙа?

– Фатих Рамазанович, операция кәрәгер, ти. Баланы гипоксиянан ҡотҡарырға. Кесерево сечение. Шуға әҙерләнә.

– Гипоксия, ти?!

– Кислород етешмәһә, мейегә зыян килеүе ихтимал.

– Тороп тороғоҙ әле, ниңә тота килеп операция?!

Шыбырлап ҡына һөйләшһәләр ҙә, Зөһрә менән Әсмәнең һәр һүҙен ишетеп ятам.