Ҡатындар - 35

Мәрүәненең ҡайһы төбәктән икәнен, йөклө тороп ҡалған ҡатыны барлығын Клара белгән. Моғайын, шунда, үҙ яғына, ҡайтҡандыр, тип уйлап, ныҡышып эҙләмәгән дә. Ҡыҙына ҡалдырған васыятнамәһендә атаһының милләтен, ауылын күрһәткән, ҡатынының исем-фамилияһын теркәгән. «Балаһы, йәғни һинең апайыңмы, ағайыңмы, барҙыр, – тип иҫкәрткән. – Моғайын, атайың иҫәндер, ул минән йәшкә кесерәк ине», – тигән.

Сара Башҡортостанға килергә уйлашып ҡуйған, әммә һаман һуҙған. Сит дәүләткә океан артылып ҡына түгел, сәйәси кәртәләр аша үтеп барырға кәрәк тәһә. Ә күптән түгел ошо хатты мотлаҡ яҙырға сәбәп тыуған: улар адресына штат губернаторы канцелярияһынан саҡырыу килгән. Барған. Унда Мәскәү аша ебәрелгән бер документ менән таныштырғандар. Баҡһаң, Мәрүән ағай 1947-нең ноябрендә үпкә шешенән вафат булған, 1957-лә реабилитацияланған икән – шул хаҡтағы хәбәр, әйләнеп-тулғанып йөрөп, саҡ килеп еткән. Нишләп Толпарлыға ебәрмәгәндәрҙер ул документты? Күрәһең, Клараның адресын, үҙгәрһә лә, табыуы еңелерәк? Госпиталдә эшләгәнгәме, юғары белемле әсирә булғанғамы, уны «юғалтмағандар».

– Гөлбикәмә әсирлегемдең күләгәһе төшөр, тип ҡурҡты микән? – тип ҡуйҙы ҡартәсәйем, хат менән танышҡас. – Йәһүҙәне алған... Эйе... Кеше күңеле – ҡарурман.

– Ҡайтып китте бит ул... – тине Гөлбикә апай тағы ла.

Уның һүҙенә аптыраусы булманы был юлы.

Мин электр лампочкаһын барып һүндерҙем, көн болотло, ҡараңғы булғанға яндырғайным, бая.

– Ҡояш сыҡҡан шул. Ямғыр ҙа тынған, – тине өләсәйем, тышҡа күҙ һалып. – Әйтәм, ырматизым ысҡындырҙы, һиҙенгән икән.

– Мәрүәнем, әтеү, донъялыҡта юҡмы? – Гөлбикә апай алмашлап беҙҙең өсөбөҙгә лә ҡарап сыҡты ла: – Юҡ икән... – тип үҙенә үҙе яуап бирҙе.

Көҙ оҙаҡҡа һуҙылды. Ҡаҙ өмәһенә ваҡыт та, ҡар төшмәгәс, көркөрәп һимереп тора бирәләр ҡаңҡылдашып. Өләсәйем ошо осор шәбәйеп китте, өйҙә ултырып сыҙамай. Бөгөн иртүк мине йәүкәләргә тотондо:

– Гөлшәһүрәгә барып урайыҡ әле, аяғым арыу мәлдә, тим. Йәме, һапам?

– Әҙерәк көн имшеһен.

– Ҡояш көлөп тора лаһа!

Сәғәт ундарҙа, түҙҙермәгәс, етәкләп алып киттем өләсәйемде көндәшенә. Әммә көтөп ултырманым, төштән һуң килеп алырмын, тинем дә ҡайтырға сыҡтым.

Гөлшәһүрә инәйҙең өйө Күрәнле аша. Өләсәйемде күперҙән алып барғайным да, үҙем туранан, Аҡман Ҡара ағайҙар тапҡырынан һалынған баҫма аша, ҡайтырға төштөм. Аяҡ аҫтына ҡарап, көҙ тимәй йәп-йәшел булып күтәрелеп килгән үләнгә аптырап, баҫма осонда берәйһе юҡмы икән тип тә абайламай, йылға аша сыға башланым. Бәс! Ҡапыл иғтибар итһәм, ҡаршыма таныш түгел ир заты килә ята. Ҡаласа кейенгән, башы яланғас, ҡара сәстәре ҡояшта ыҫмалалай ялтырай – бер күҙ ташлауҙа шулар салынды. Кире боролоу кәрәк тә, атлай бирәм. Теге туҡтап ҡалды һымаҡ. Ә мин алға барыуымды беләм. Үҙем бәләкәй саҡта уҡығанды иҫләп маташам: ике бәрәс тар баҫма уртаһында осрашҡандар ҙа, бер-береһенә юл бирмәй, һөҙөшөп, йылғаға ҡолағандар... Күрәнле баҫмаһы тар ғына, тотонор ере лә юҡ – боролам тиһәң, ауҙың киттең булыр. Баштуҡ, ят кешене күреп ҡалғанда, ҡомға ырғыһам була ине. Әллә нимәгә серәштем дә киттемсе? Тегенең түшенә тигеләй барып терәлдем. Күҙенә ҡараным: муйылдай ҡара күҙҙәр, керпек тә ҡаҡмай, миңә ғәжәпләнеп баҡҡан. Үҙ-үҙемде белешмәй, һикерҙем дә төштөм һыуға. Тубыҡтан ашты. Боҙҙай һалҡынлығы энәләй сәнсеп елегемә үтте. Күктә ҡояш ялтырағас та, тәбиғәт ҡышҡа инергә тора лаһа! Егет тә эргәмә һикерҙе. Аптырарға ла өлгөрмәнем, мине күтәреп алды ла йылғаны кисеп сыҡты. Ысҡынырға тыпырсынып ҡараным – ысҡындырманы. Эре-эре атлап, ҡаршылағы йортҡа йүнәлде. Иҫемде йыйып алғансы, шул йорттоң тупһаһына алып барып та баҫтырҙы. Егеттең Аҡман ағай менән Фәйрүзәнең улы Арсен икәнен төшөндөм. Теге юлы, әсәһе менән килгәнендә, күрмәй ҡалһам да – таныным. Атаһы менән ике тамсы һыуҙай оҡшашҡандар.

Ишектән Аҡман Ҡара ағай килеп сыҡты:

– Улым, кәләш төшөрҙөңмө әллә беҙгә?! – тине лә, мине танып ҡалып, шаҡ ҡатты: – Нурия!

(Икенсе китап тамам.)

40

Интернетты тоҡандырып, «Класташтар» сайтын асһам, ят бер кеше, ниндәйҙер Иркен Янычаров, дуҫлыҡ тәҡдим итәсе? Фотоһын ҡуйған: ялпағыраҡ битле егет, ҡыҫҡа иттереп алынған сәсе терпе энәһеләй тырпайып тора һәм уға ҡырыҫыраҡ төҫ бирә. Күҙ ҡарашы әммә яғымлы. Ҡыҙыҡһыныуым ифрат көслө, әлбиттә: «Һеҙгә хәбәр итәһе бик мөһим һүҙем бар», – тигән дәһә, үҙенең электрон адресын яҙған. Тәҡдимен кире ҡаҡмауымды белдерҙем. Кем икән ул? Исем-фамилияһы башҡорттоҡо түгел. Тарихтан билдәле «янычар»ҙың мәғәнәһе «яңы сар», йәғни яңы ғәскәр икәнен, мейемдә тыумыштан хасил хәтер компьютеры иҫкәртә һалды. Шул арала Иркендән хат та килеп төштө. Бәс! Аптырауымдан ауыҙым асыла барып-асыла барып, яңаҡ һөйәгем сырт иткәс кенә ирендәремде ҡымтый һалдым.

Минең борон-борон заманда, уҙған быуатта – ВЛКСМ-дың 50 йыллығында, шешәгә һалып Күрәнлегә ағыҙып ебәргән сәләмемде алған даһа ул Иркен Янычаров. Төркмәнбашы тигән ҡалала, элекке Красноводскиҙа, йәшәй икән. «Кемеһенә кейәүгә сыҡтығыҙ: Кәбиргәме әллә Фатихҡамы? – тип белешкән (үҙем дә, күрәһең, хатымдың берәйһенә юлығырына бигүк ышанмағанмын, серемде сискәнмен). –...Шешәне ярҙағы ҡом араһынан табып алыуыма йылдан ашыу ваҡыт үтте, хәбәрләшергә форсат сыҡмай торҙо. Адресығыҙ, бәлки, элеккелер ҙә... сиктәр хәҙер шарран асыҡ түгел, беләһегеҙ. Бына, ниһайәт, интернет аша... Аманат бит! Ахырызаман етерҙән алда бурыстарҙы үтәп ҡалыу фарыз...» Ҡайһы ярҙарға ҡаҡлығып шаңдаулаған йәшлегем ауаздары! Һыу юлдары, ябай быяла шешәне ҡомартҡылай күреп һаҡлап, Күрәнле, Ағиҙел, Кама, Волга тулҡындарында бәүелтеп, диңгеҙ ҡосағына илтеп һалған.

Ә Красноводскиҙа булғайным мин, 1987-лә. Каспий диңгеҙенең көнсығышында ятҡан Төркмәнстандың ҡабырғаһына бүҫеп ингән ҡултыҡ ярында урынлашҡан ул гүзәл ҡала. Тәғәйен сәфәрем көнбайыш ярҙағы Баҡыға ине, шунан беҙҙе, бер төркөм туристарҙы, төркмән ерендәге «26 Баҡы комиссары» музейына экскурсияға алып барҙылар: алыҫ та түгел, был ике ҡаланы тоташтырған тимер юл паромына ултырҙыҡ та... Инглиз интервенттары менән эсерҙар ҡулға алып, диңгеҙ аша сығарып атҡан ҡыҙыл комиссарҙар хаҡында бик күп өҫтәмә мәғлүмәт алып ҡайттым уҡыусыларыма.

Һаман да күҙ алдында: ул төбәктең тупрағы ла, ҡомо ла ҡыҙғылт төҫтә, әйтерһең,ҡанға буталған. Буталғандыр ҙа шул! Аҡһаҡ Тимер-Тамерлан, Сыңғыҙхан... Тамерландың етмеш мең төркмәндең башын киҫеп, шул баштарҙан бурап манара һалыуы халыҡ хәтерендә тетрәндергес легенда булып ҡалған. Сүллектә, йәйге селлә 44-45 градусҡа еткәндә, ҡылыс һелтәп елгән һыбайлыларҙың мираж-сағымдарын күреүселәр бөгөн дә бар, ти.

Красноводск ҡултығының һыуҙары ла ҡояш яҡтыһында ҡып-ҡыҙыл булып күренә: уратып алған ҡырлас ҡаяларҙың ташы ҡыҙыл мәрмәргә тартым, шуның сағылышыр ҙа был. Граждандар һуғышында ҡойолған ҡандар ҙа йылға булып ошонда ағып төшкәнме?! Ҡыҙылдар, аҡтар, баҫмасылар, анауы инглиздар...

Хәтирәләремде ошонда тышап торҙом да тағы интернетҡа индем. Бөгөнгө Төркмәнбашын күргем килде. Күрҙем. «Бөтә донъя – үрмәксе ауы» тип юҡҡа атамағандар был вертуаль мөғжизәне, юҡтың үҙе юҡ унда – йылт итеп ҡаланың тарихи урындары ла, яңы архитектураһы ла килеп сыҡты. Кировҡа һәйкәл бар ине – урынында тора, таныш музейға ла теймәгәндәр. Заманса аэропорт таң ҡалдырҙы, ни тиһәң дә дүрт ил – Үзбәкстан, Ҡаҙағстан, Афғанстан һәм Иран менән сиктәш ҙур дәүләттең үҫешкән, нефть сәнәғәте менән йәшәгән ҡалаһы бит. География уҡытҡанғамы, донъя күрергә ынтылып торҙом, әле шуға үҙемде хуплап ултырам: форсаты барҙа әлдә мүкләнмәгәнмен, йөрөп ятҡанмын. Ошо халәттә зиһенемде, йәшен ҡамсыһылай, бер уй, дөрөҫөрәге, бер һүҙ телеп үтте: ахрызаман. Меңәр саҡрым араларҙа ятҡан төркмән иленән килеп инде лә был һүҙ һил генә көнөмә, тотош хәсиәтемде биләп алды. Раббым, инанам шуға: һинең ихтыярыңда барлыҡ яҙмыштар, улай ҙа – бирсе әҙәмдәреңә берәй ишара, Ҡиәмәт көнө етеп киләме ни?! Төпкө аңымдан шундуҡ яуап та килде, аҡыл менән намыҫ шелтәһе: күҙең бар – күр, ҡолағың бар – ишет, ғилемең бар – аңла! Әй, Аллам, әй, Рәхимем, күрәм шул, ишетәм, аңлайым шул... Ирекһеҙҙән, әлеге «үрмәксе ауы»на һорау элдем: «Ахрызаман хаҡында мәғлүмәт бир!» Бирҙе. Һыпырып уҡып сыҡтым. Беҙҙең эрағаса Америка ҡитғаһында йәшәп киткән Майя ҡәбиләһе индеецтарының ерҙә донъя бөтөүгә ишара биргән календары 2012 йылдың 21 декабре менән тамамлана икән. (Быйыл даһа? Ярабби!) Ацтектар, шумерҙар фаразы... Күрәҙәселәр, әүлиәләр... Нострадамус – уның, Ергә өс дәжжал киләсәк, тигәне бойомға ашып бөтөп бара, икәүһенең, Наполеон менән Гитлерҙың, килеп, золомдарын ҡылып китеүҙәренә тарих шаһит. Өсөнсө дәжжал да тыуған, ти…

Йәнә нимәләр? Әһә! Таптым бер ҡыҙыҡлы мәғлүмәт. Риттсшайг атлы немец ғалимы баяғы Майя ҡәбиләһенең 2156 алтын таҡтаға яҙылған тәғлимәте булғанлығын иҫбатлаған ҡулъяҙмаларына юлыҡҡан һәм был байлыҡтың (тәғлимәттең түгел) яҡынса 8 тонна тартырын иҫәпләп сығарған, хаҡын да самалаған: 290 миллион доллар тирәһе. Имеш, алтын таҡталар Майя цивилизацияһын һәләк иткән ер тетрәү ваҡытында Исабель тигән күл төбөнә батҡан. Әлеге көндә Риттсшайг әфәнде шул күлгә төшөп эҙләнеүҙәр үткәрергә спонсор хәстәрләү менән мәшғүл икән.

Донъяуи йүндә соҡсоноусы немец мине ҡәҙимге тормошома ҡайтарып ҡуйҙы. Ошо араларҙа башкөлләй сумған эшемде ташлап, фекеремде бутап ултырамсы. Бала сағымдан зиһенемә төйнәлә, бауырыма урала барған бәйәндәремде, яҙылғанын-яҙылмағанын барлап, осона сығырға ныҡышып ҡыялған сағым, ситкә ҡайырылырға ярамай.

Эйе, нәҫелемдә бөгөн иң өлкән кеше булараҡ, шәжәрә ағасын ҡарау, белгәнемсә йәнтөйәгем, Ватаным тарихын юллау, уға яҙмышым сәсмәүерен ҡушып үреү – тап минең бурысымдыр. Ҡартәсәйем Зирәк Рәйхананың үҙемә ҡарата «бәйәнсе» тигән төбәүе лә күңел түремдә генә. Туҡта, баяғы Иркен исемле уланға яуап ебәрәйемсе. Бәс, улан булмай, кем ул миңә, етмеште ҡыуған Нурия инәйгә?! Рәхмәт әйтеп, сәләм күндерҙем. Тормош юлдашымдың кем икәнен әйттем,ҡыҙыҡһынған бит. Үҙе хаҡында ла һораштым, әҙәп йөҙөнән. Һәм, топ-тойоҡтан,тағы бер серемде астым Иркенгә – яҙмышнамә яҙырға ниәт тотоуымды. Хәйерлегә булһын. Ике арала хәбәр ташыусы фәрештәнең осоп йөрөгән мәле булдымы, Иркен был юлы ла шунда уҡ яуап бирҙе: «Апа-жан, мин бында һөнәрем инженер-нефтяник булыу арҡаһында килеп юлыҡтым. Тыумышым менән Урал йылғаһы, ҡаҙаҡтар Жайыҡ тип тә әйтә, ярындағы Уральск ҡалаһынанмын. Башҡортмон. Олатайым немец пленынан азат ителгәс тә НКВД тырнағына эләккән дә һигеҙ йылға Ҡаҙағстанға шахта эшенә һөрөлгән. Тыуған иленә ҡайта алмаған, ҡаҙаҡ араһында башҡорт ҡыҙын табып өйләнгән. Мин инде - өсөнсө быуын, ҡаҙаҡлаштым ғына түгел урыҫлаштым да күпмелер. Әммә башҡортсаны олатайым онотторманы. «Һатлыҡ йән» мөһөрөнән ҡотолһам, ҡайтып урар инем атайсалыма, Йүрүҙән буйҙарына, ти торғайны. Көтөп ала алманы: 1998 йылда реабилитировать ителде… Ә яҙмышнамә – изге ниәт, атҡарып сыҡҡас, миңә лә уҡытмаҫһығыҙмы, апа-жан? Хуп? Көтәм! Хушығыҙ».

Ниәтемде атҡарырға көс-дарманым етерҙәй? Үҙ-үҙемде белә-белгәндән таныш бер халәткә инәм дә... Индем! Булмышыма баҡтым: унда сит күҙгә күрһәтмәй генә бәпләгән серле Йәнағасым үҫә, үҙем шулай атаным. Ундай ағас бер ҡайҙа ла, бер кемдә лә юҡ, сөнки уны тик мин, үҙ баҡсамда бар ҡылдым да йөрәгемде уға емшән иттем, ғүмер һутым менән һуғарҙым, күңел нурым һирпеп, яҡты һәм наҙ бирҙем. Йәнағасымдың тамырҙары нәҫелем, илем-халҡым ерлегенә олғашҡандыр, орлоҡтары – йәшәйештән йыйған аҡыл-фәһемдәремдер, япраҡтары – ҡатлы-ҡатлы яҙмыштарҙыр... Һәм мин уны көнгә сығарырға, сәскә-емештәрен донъяға күрһәтергә тейешмендер? Эйе. Йәшермәйем. Йәшерә алмайым – асылам.

...Төн. Хис-кисерештәр, хәтирәләр ҡосағындамын. Гүйә, мин бер ҡошмон – оя ҡорам, төрлө тарафтан йүрмә эҙләйем. Табылған һәр ниҙе теҙеп-бәйләп, күҙәүләп-һаплап, ҡанатым менән һылап-һыйпап ҡуям. Эйе, үҫмер саҡта ижад иткән «Зөлхизә вә Абдрахман ҡиссаһы”нан ҡалған тойомдарым яңырҙы. Тик миңә хәҙер еңелерәк булыр һымаҡ, бына лаһа, бөтәһе ҡул осонда: яҙылғаны – дәфтәрҙә, яҙылмағаны хәтерҙә бауланып һаҡлана.

Күктә ай йөҙә. Алыҫта йөҙә, һиҙәм, бөгөн ул миңә битараф. Күп һағаланы, оҙаҡ көттө ул минең ошолай илһамланып ултырырымды, әле, ана, күҙ ҙә һалмайсы. Өмөтөн өҙгәндер, вәғәҙәләрен онотто был Нурия, донъя мәшәҡәттәрендә йотолдо, тип. Йотолманымсы! Тик... Таңғы сәғәттә, Толпарсыҡҡан күле аръяғынан сығасаҡ ҡояштың керпектәре нур бөркмәҫ элгәре уянғанымда, тәбиғәттәге илаһи шул минуттарҙа, аманати бурысымды гелән-гелән иҫләп алам да, ярар, кис еткәс, эш бөткәс яҙырмын, туҡтаған еренән генә, өҙмәй дауам итермен, ти ҙә алдаша инем.

Бүлмәм ҡапыл яҡтыраҡ булып китте. Ай, ниһайәт, төбәлеп миңә ҡарап тора, йәнәһе, шаһитлыҡ ҡыла ниәтемә. Төнгө һәр ғәмәлгә шаһит ул. Шул мәл төпкө яҡта йоҡлап ятҡан йәремә ихтыярһыҙҙан күҙ һалдым да аһ иттем: сәстәре көмөш, маңлайы алтын даһа уның – айым шуға ишара бирә, әтеү үҙем белмәйем. Рәхмәт! Албырғатма, зинһар.

Ҡағыҙҙарымды ҡыштырҙатам, зиһенемде аҡтарам. Яҙмаларымдың эҙмә-эҙлекле теҙелгәне ошолай барып туҡтаған: «Ишектән Аҡман ағай килеп сыҡты: «Улым, кәләш төшөрҙөңмө әллә беҙҙең йортҡа?! – тине лә, мине танып ҡалып, шаҡ ҡатты: – Нурия!» Булмышымдағы һәр саҡ уяу «үҙем»дәр бер-береһен бүлә-бүлә иҫкә төшөрҙө: «...Аҡман Ҡараның улы Арсен...», «Тар баҫмала ҡапма-ҡаршы...», «Боҙло һыуға һикергәйнең!..», «1973-төң оҙайлы көҙө...» Эйе, көҙ, Күрәнленең һалҡын һыуы һәм... Әлеге ошо минутта ла, шул мәлдәгеләй, битемә ҡапыл ялҡынлы ипкен бәрелгәндәй, һиҫкәнеп киттем. Күҙәнәктәрем онотмаған мине ярға күтәреп мендергән егеттең асыҡ иҙеүенән бөркөлгән ҡайнарлыҡты, йәш тәндән урғылған көс, дәрт тынын. Шундай һипкенде уғаса һиҙеп ҡарамаған сағым... Илһам ҡошоноң серле ҡанаттары мине ҡурсып торҙолор: хыялым осоштары-ҡыйралыштары, тапҡан-юғалтҡандарым, йылдарым-юлдарым – бөтәһе алдыма килеп баҫып пәйҙә булды, гүйә.

Аҡман ағайҙарҙың урамынан ҡайһылай сығып киткәнемде, Күрәнле баҫмаһын нисек аша сыҡҡанымды хәтерләмәйем. Иҫемде йыйып алғанда, өләсәйемдең ихатаһында, һаман һүтелмәй ҡалған иҫке өйҙә, йомшаҡ ҡына ике бәрәсте ҡосаҡлап ултыра инем (шул бәләкәстәр өшөмәһен тип, иртүк мейескә ут яғып киткәйнем). Бәс, берәү, икәү, өсәү, дүртәү, тип һанайым да һанайымсы, туҡтай алмайымсы? Телемә сыҡмаһа ла, башымда ул дүртәүҙең исемдәре лә урала: Кәбир, Фатих, Сыңғыҙ, Арсен...

Тиҙ генә өҫтөмдө алмаштырҙым да йүгерҙем Гөлшәһүрә инәйҙәргә. Ике күҙем теге баҫма яғында.

– Саҡ тапап китмәнең!? – Әсмә баҫып тора ҡаршымда, аптырап. – Туҡта әле, тим, һиңә китеп бара инем, хәбәр бар. Яңылыҡ!

– Ә?

– Яңылыҡ!

– Тиҙ генә әйт тә, ашығам, күрмәйһеңме?

– Күрәм.

– Күргәс..

– Әтеү әйтмәйем.

– Әйтмә, бәс.

– Ҡыҙый, Кәбир ҡайтҡан.

– Кем?

– Кәйҙерем Кәбир ҡайтҡан, тим дәһә! Әллә кәләше, бер ҡала бисураһын етәкләп магазинға килеп инде, мин Гөлүсә апайҙан шәкәр үлсәтеп тора инем. Улар Сәхи ағай яғында әйбер ҡараштырҙылар, ҡара бәрхәттән итәклек тауар киҫтереп алдылар, шым ғына күҙәткеләп торҙом.

– Өндәшмәнеңме ни үҙҙәренә?

– Әһә, ҡыҙыҡмы? Кәбиренең күҙе маңлайына менгән, берәүҙе күрмәй ҙәһә, нимә тип әрһеҙләнеп араларына кереп барайым, ти.

– Ә бисураһы?

– Һары сәсле, бөҙрәләткән шикелле. Бынау һыуыҡта яланбаш йөрөйҙәр икәүһе лә. Кәбирен һаҡал баҫҡан...

– Ҡартайғанмы?

– Мода ҡыуалыр, башҡа рәссамдар артынан. Сәхи ағайға таныштырҙы тегенеһен: «Был – минең Данаям», – тип. Даниялыр инде, яңылыш ишеткәнмендер.

– Юҡ, Даная тигәндер. Донъяның күренекле художниктары төшөргән уның һүрәтен. Рембрандт, Тициан... Ярар, берәй һөйләрмен, күрһәтермен дә – миндә Эрмитаждағы картиналарҙың открыткалары бар.

– Ҡайҙа ашығыуың әле?

– Өләсәйемде көндәшенә, Гөлшәһүрә инәйгә, оҙатып ҡуйғайным, хәҙер алып ҡайтырға кәрәк.

– Әйҙә, икәүләп.

– Әйҙә. Мин дә һиңә бер яңылыҡ әйтәм: Аҡман Ҡара ағайҙың Харьковтағы улы ҡунаҡҡа килгән.

– Арсенмы? Фроська-Фәйрүзәнеңме?

– Эйе.

– Уф, ҡыҙый, булған бит әүәл шундай мөхәббәттәр – Аҡман вә Фәйрүзә! – Шулай тине лә әхирәтем төшөнкө генә тауыш менән өҫтәп ҡуйҙы: – Ысын мөхәббәт бәхетһеҙ була шул, әллә ниңә...

– Бер әйткәйнем дә шикелле, уҡыным шул хаҡта, тип, әҙәм балаһы һигеҙ тапҡыр ғашиҡ булырға һәләтле, ти.

– Әкиәт!

– Бәс, бына, алдыңда тора – дүрт егеткә күҙе төшкән берәү. Һигеҙгә күп тә ҡалманы.

– Бәс... Кәбир – берме? Ярай, Фатих та, ти, – ул үҙе һиңә мөкиббән. Сыңғыҙы – иҫеп үткән ел генә... Тағы кем? Әллә?! Анау Арсенмы? Әйтәм дә, күҙең аларып сабып бара инең, ғишыҡ шойҡаны ҡағылған, имеш! Дөрөҫө, мин Кәбирҙе һәм уның Данаяһын уйлап килә инем. Әсмәне ҡапыл ҡулынан тотоп туҡтаттым да магазин яғына бороп алып киттем.

– Теге бәрхәт ҡалдымы әле?! – тип һораныҡ Сәхи ағайҙан икебеҙ бер юлы.

– Ҡараһымы, зәңгәреме?

– Зәңгәрен алам, күлдәклек, – ти һалды Әсмә.

– Мин дә, – тинем.

– Бер күлдәклек кенә, ныҡ ҡиммәтле булғас, ауылда үтмәҫ, тип уйлап, әҙ алдырғайным шул, ҡараһы, ана, тағы бер итәклек ҡалды, – тине һатыусы. – Йәрәбә тартығыҙ, үпкәләшмәҫтән.

– Ярар, Нурия алһын. – Әсмә тиҙүк кире уйланы. Аңлап тора әхирәтем, тын алышымдан тоя минең ни ҡылырымды: теге бисураның танауына сиртмәксемен, ауыл ҡыҙы тигәс тә!

Магазиндан сығыуға, ҡараһаҡ, иғлан яҙып ҡуйғандар: «18 ноябрҙә көндөҙ ауыл мәҙәниәт йортонда билдәле рәссам Кәбир Заһидуллиндың шәхси күргәҙмәһе була. Кисен – танса».

– Сәғәтен яҙмағандар, – тине Әсмә, – көн буйы эленеп торасаҡ, моғайын, һүрәттәре. Барырбыҙмы?

– Миңә бармай булмай инде.

– Һөйгәнемдең эштәрен күрмәй ярамай, тиһеңме?

– Уҡыусыларымды алып барырға кәрәк тәһә, мин – класс етәксеһе. Директор ҡушасаҡ барыбер.

– Өс көн бар әле ул күргәҙмәгә, давай тектереп кей анау бәрхәтте. Теге бисураһы алдында беҙ чем хуже, иветә?

– Иветә!

Өләсәкәйҙе барып алыу менән, тауарымды тотоп Йәнкиҫәк-Татар әбекәйгә йүгерҙем, шулай йөрәкһенгәйнем.

Өс көн ни, үтте лә китте. Бөгөн – күргәҙмә. Үҙем етәкләгән туғыҙынсыларҙа дәресем бар ине, темаһы әллә ни ҡатмарлы түгел: «Волга буйы. Райондың формалашыу факторҙары». Нимәләр һөйләремде күҙалланым да план төҙөнөм, өҫтәмә материал ҡараштырҙым. Һәм, бер ыңғайҙа, Эрмитаж коллекцияһының фоторепродукциялары араһынан «Даная»ны һайлап портфелемә һалып алдымсы? Ысынлап та кәрәге тейер икәнлеген белмәй инем әле…

Уҡыусыларымдың тулҡынланғанын бер күҙ ташлау менән һиҙҙем. Отличниктар дәресте һорамаҫ элгәре ҡул күтәреп ултыра, тиҙерәк ҡотолайыҡ та бараһы ергә бара һалайыҡ, тигәндәй. Үҙем дә шул уйҙа булғас, быларға кәртә ҡуйманым, «иң шәп географҡа» – үҙен шулай тип йөрөтә бит – һүҙ бирҙем.

«Татарстан һәм Ҡалмыҡстан, шулай уҡ Ульяновск, Самара, Пенза, Саратов, Волгоград һәм Әстрәхан өлкәләре инә Волга буйы райондарына... – татылдап алып китте был, «Һамар, Һарытау» тип саҡ йүнәтеп өлгөрәм. – Ну да, – ти ҙә артабан ата ғына дәреслектәге мәғлүмәтте. География уҡыта башлаған тәүге йылымда берсә һоҡландырған, берсә йәнде көйҙөргән анауы Сафуан Туҡтаровтың (хәрби хеҙмәткә диңгеҙ флотына эләкте лә, моряклыҡҡа ылығып китте ул, мичман, ти, хәҙер) ҡустыһы бит, улай ҙа оҡшар икән ағаһына.– Апа, ней, әйҙә, нейгә барайыҡ! – шулай тип барып туҡтаны ахырҙа.

– Ней... Нейгә... Әҙәмсә әйтеп булмаймы – күргәҙмәгәме? Өйгә эш алығыҙ ҙа... Контур карта ... – Һүҙемде ослап та өлгөрмәнем, төрлө яҡтан һорауҙар яуа башланы:

– Апа, һеҙ шул художник ағай менән нейме, бергә уҡынығыҙмы?

– Йөрөнөгөҙмө?

– Ә нейә уға кейәүгә сыҡманығыҙ?

– Әллә ҡайҙан әллә ниндәй Данаяны апҡайтҡан.

– Даная хаҡында белгегеҙ киләме? – тигәйнем, шым ҡалдылар. Хәҙер аптыратам үҙҙәрен, тип һөйөнөп ҡуйҙым. Әтеү, йөрөнөгөҙмө, имеш... Алдан уҡ хәстәрләп ҡуйған диапроектор аша теге открытканы ҙурайтып күрһәтергә әҙерләндем. – Голландия художнигы бөйөк Рембрандт яҙған «Даная» тигән картинаны. Ә хәҙер мин һеҙгә уның яҙылыу тарихын һөйләйем. Ҡыҫҡаса ғына. Рембрандт Боронғо Греция мифтарын бик яҡшы белгән. – Тотош класс ҡул күтәргәнен күреп, ишара менән тауыштарын баҫып ҡуйҙым да дауам иттем: – Һеҙ ҙә күп уҡыйһығыҙ һәм, әлбиттә, Персей исемле мифик батыр менән танышһығыҙ. Ана шул Персейҙең әсәһе булған Даная.

– Персей медуза Горгонаның башын ҡылыс менән сабып өҙгән! – тип өҫтәй һалды берәү, класс тағы геү килде. Икенсеһе элеп алды:

– Ҡанатлы сандалиҙары булған!

Ниһайәт, тымдылар. Һүҙемде дауам иттем.

– Беҙҙең йәнә 40 минутлап ваҡыт бар, былай шаулашһағыҙ, өлгөрмәйәсәкбеҙ. Һөйләргә форсат бирегеҙ ҙә, артабан фекер алышырбыҙ, күргәҙмәгә барышлай. Ниңә бала-саға кеүек тотаһығыҙ үҙегеҙҙе, әле дәрес сәғәте түгел, ирекле һөйләшеү бара, өлкән синыф икәнегеҙҙе онотмағыҙ! – Был йәһәттән киҫәтеүҙең үтемле икәнен һынағанмын, бүтәнсә бүлмәнеләр.

– Ә Даная Акрисий тигән батшаның сибәрҙәрҙән-сибәр ҡыҙы булған. Төрлө тарафтарҙан уны яусылап килеүселәр өҙөлмәгән, ти. Батша, берҙән-бер ҡыҙына ҡайһы кейәүҙе һайларға белмәй, күрәҙәсегә барған, уныһы бик шомло юрау әйткән: ҡыҙыңдың улы тыуыр, әжәлең ана шул ейәнеңдән булыр. Батша ҡурҡыуға төшкән, бейек манара төҙөтөп, Данаяны шунда йәшереп бикләгән. Ҡыҙ инде күкте, ай-ҡояшты тәҙрәнән генә күрә, үҙен ҡараусы ҡатын-ҡыҙ менән генә аралаша икән. Көндәрҙән бер көндө Данаяны Олимп аллаларының иң шөһрәтлеһе Зевс күреп ҡалған. Күргән дә ғашиҡ булған был алтын сәсле һылыу ҡыҙға. Ә Күк илаһы Зевсҡа бер ниндәй биктәр, ҡаршылыҡтар юҡ бит, бер таңда ул ямғыр булып әүерелә лә асыҡ тәҙрәнән Данаяның бүлмәһенә үтеп инә... – Ошонда икеләнеп туҡталдым: бала-сағаға һөйләр әйберме был, тип. Сигенергә һуң ине инде. Шундуҡ әлеге Туҡтаров ярҙамға килде: – Шунан Персей тыуғанмы? Апа, күрһәтегеҙ открыткағыҙҙы! Күрһәттем. Проектор нуры һибелде лә, стенала таңғы нурға уянып, юрғанын асҡан ярым-яланғас ҡатын пәйҙә булды. Тәҙрәлә – ямғыр күренеше, шаршау артында – хеҙмәтсе ҡарсыҡ. Кескенә бүлмә серле ишара менән тулған, илаһилыҡ эсендә ҡалған һәм, әйтерһең, ундағы һәр нәмәнең күҙе, теле бар, әммә ниндәйҙер сихри әсирлек арҡаһында шып-шым ҡалған – ошо мөғжизәүи мәлгә шаһитлыҡ ҡылына был тарафта, гүйә...

– Апа, мин Зевс хаҡында анекдот беләм! – тип тауыш бирҙе Туҡтаров, картина тәьҫиренән урынлашҡан тынлыҡты өркөтөп. Үҙе, дәрестәгеләй, ҡулын күтәргән, түҙмәй, баҫҡан ерендә тыпырсына. Рөхсәтте көтмәй һөйләп тә китте: – Бер ваҡыт Зевс төрлө хайуандарҙы ҡунаҡҡа саҡырған, ти. Бөтәһе лә йыйылған, ташбаҡа ғына юҡ икән. «Нишләп килмәй ҡалдың?» – тип һорағас, ташбаҡа: «Сөнки миңә үҙ өйөмдә яҡшыраҡ», – тигән. Зевс быға бик ныҡ асыуланған һәм ташбаҡаға: «Мәңге баҡый өйөңдө үҙең менән һөйрәп йөрөтәсәкһең», – тип яза биргән.

Гөр килеп көлөштөк тә күтәренке кәйеф менән урамға сыҡтыҡ, клуб яғына атланыҡ.

– Әтеү, теге Мәскәү мәрйәһе ялған Даная булып сығамы? – Бара торғас, ошондай һорау ҡалҡып сыҡты ла оҙаҡ ҡына һауала эленеп торҙо. Аранан яуап та бирелде:

– Образдыр ул, моғайын, сәсе һары, ти бит, йәнәһе, алтынсәс - картиналағы Даная кеүек... Ә нисек килеп ингән беҙҙең илгә ул картиналар, Рембрандт Голландияла йәшәгән дәһә? – Уф, ҡотҡарҙы был бала, рәхмәт төшкөрө! Яуап бирә һалдым (әлдә ҡыҙыҡһынам сәнғәт, живопись менән – Кәбир шауҡымы):

– Рембрандт үлгәс, нәҫел-ырыуы уның мираҫын һатырға тотона, ә 1770-се йылдарҙа Екатерина II Санкт-Петербургта, әлеге Ленинградта, Эрмитажға нигеҙ һалғас, унда донъяның иң күренекле художниктарының картиналары туплана башлай. Шул ыңғайҙа килеп юлыға Рәсәйгә «Даная».

– Ә Кәбир ағай баяғы мифик сюжетҡа берәй һүрәт төшөрҙөмө икән?

Уңарсы мәҙәниәт йортона барып еттек. Һорауҙы үҙебеҙ менән эйәртеп алып индек: күрәйек әле, бәлки? Халыҡ әүәлгесә клуб ти ҙә ҡуя, әммә былтыр ғына һалынып бөткән был мөһабәт бина үҙенең рәсми исемен аҡларлыҡ ине. Күргәҙмә ҡуйылған ҙур ғына музей бүлмәһен (уның бер стенаһы тотош буш, ошондайыраҡ саралар өсөн ҡулай икән) урап сыҡмаһам да, тойҙом: Кәбир бында юҡ! Кем әйтмешләй, еҫе-тыны сыҡмай. Уның ҡарауы, указка тотоп, һары сәстәрен яурынына туҙҙырып һалған сандыр буйлы берәү беҙҙе көтөп тора. Салбар кейгән, тәү ҡарашҡа һонтор үҫмер кеүек тә, анау сәсе булмаһа... Түшесе – ҡаҡ таҡта! Даная, имеш... Сәсен дә әйтәйем инде – өтәҫләнгән төлкө ҡойроғо. Әсмәнең «бисура» тигәне тап-таман.

Рәссамдың үҙен осратмағас, уҡыусыларымдың бөтә иғтибары шул бисураға йүнәлде.

– Исемегеҙ кем?

– Һеҙ ҙә художникмы?

– Һеҙ беҙҙең еңгәме?

Яуҙыралар ғына һорауҙы, тәфтишсенән былайыраҡ ҡыланалар. Нисек тыйырға быларҙы, тип кенә тора инем, берәүһе ҡысҡырып ебәрҙе: «Бында килегеҙ, күрегеҙ – Даная! Теге һары сәсленең ҡулынан указкаһы төшөп китте, әллә ҡурҡты, әллә ныҡ аптыраны. Күрәһең, минекеләргә тиклем булған кластар үҙен тәртипле тотҡан. Ә былар – бәйҙән ысҡындырҙым, ахырыһы, тиң күрәм, шәхес итеп күрәм, тип үҙҙәрен? Эркелешеп теге тауыш яғына ашыҡтыҡ. Бәс! Ҙур ғына киндергә шәрә һын төшөрөлгән: йылға ярында баҫып тора, оят ерен эргәһендәге өйәңкенең бер ботағын эйелтеп ҡаплаған да... Түшен сүс кеүек әрһеҙ туҙғыған һары сәсе менән ары-бире япҡан. Таныныҡ. Бына ул, эргәгә указкаһын тотоп килеп баҫҡан да һөйләргә маташа:

– Кәбир Заһидуллин. «Даная». Художник был картинаһын Италияла яҙған.

– Унда, Италияла ла, Күрәнле бар икән, һары екәндәр ҙә үҫә икән? – Әллә ғәжәпләнде, әллә төрттөрҙө бер уҡыусым. – Бынау өйәңке лә таныш.

– Ә был «Даная»ның легендаһы бармы?

– Ҡайҙа Зевс, манара тәҙрәһенән ямғыр булып яуып ингән Олимп аллаһы? Ул булмағас...

– Һәр яланғас ҡатын Даная була тиме?!

Шул саҡ кемдер ҡаты итеп тамаҡ ҡырҙы. Кәбир! Күмәкләп уға боролоп ҡараныҡ.

– Бүреһуҡҡан олатайға барып килдем. – Кәбир, беҙҙе ишетеп торғаны көн кеүек асыҡ булһа ла, һүҙҙе икенсе юҫыҡҡа бороп ебәрҙе. – Иң тәүге эштәремдең береһен уға бүләк иткәйнем, һеҙгә күрһәтергә һорап алып торҙом – бына. – Тиҙ генә төргәгенән сығарып, стенаға беркетеп тә ҡуйҙы. Бер мин генә аһ итмәнем, уны күргәс: ат өҫтөндә аҡ сәсле мөһабәт ҡарт ултыра, яурынында – бөркөт. Бүреһуҡҡан олатай! Ыласын. Ана Әнкәләр осо, Хәйрулла ағайҙар йорто шәйләнә, беленер-беленмәҫ кенә. Арыраҡ иген баҫыуы, йәй мәлелер, арыштар зәңгәрһыуыраҡ төҫтә, бик бейек тә үҫмәгәндәр, улар араһында торған алһыу күлдәк кейгән ҡара сәсле ҡыҙыҡайҙың тубығынан ғына әлегә. «Алһыу күлдәгем юҡсы?» Теге ваҡыттағыса, ошо һүрәтте тәүләп күргәнемдәгесә, саҡ шулай тип ҡысҡырып ебәрмәнем. Бала сағымдан иҫкән хәтер еле олатайҙың яуабын да тиҙүк килтереп ишеттерҙе: «Тимәк, ул һиңә шул төҫ килешә, тип уйлай. Рәссам үҙе белә ниндәй буяу һайларға...»

– Салауат батырҙыҡы кеүек йәшел ҡамсат бүрек кейгән башына!

– Сәсе ниңә шулай оҙон, башҡорт ҡарты үҙе?

– Бөркөтсө ҡарт!

– Менгән аты – Күк юрға!

Беҙгә тигән ваҡыт үтте лә китте, күргәҙмәгә унынсылар килде. Урамға сыҡҡас та балалар таралыша һалманы, фекер уртаҡлашыуҙы дауам иттеләр. Егермеләгән картинаның эсенән яртыһын, Кәбир «Тәүгеләр» тип төркөмләгәнен, нығыраҡ оҡшатҡандар. Мин дә тап шуларына ихлас һоҡландым.

Күңелем үҙгәләнмәй ҡалманы, йәшермәйем. Әммә иң тулҡынландырғаны Кәбир ҙә, уның алдаҡ Данаяһы ла түгел, ә икенсе әйбер, уҡыусыларымдың мине бик яҡын күреүҙәрен, үҙ итеүҙәрен аңлауым ине. Үҙҙәренсә, төртмә телләнеп, Мәскәү мәрйәһенән үс алыуҙары – кем өсөн, минең өсөн дәһә. Йәнәһе, кемгә алмаштырғандар уларҙың уҡытыусыһын! Тағы бер хәбәрҙәре ҡолағыма салынып ҡалды: «Беҙҙекенә лә кейәү сығасаҡ, Аҡман Ҡара ағайҙың ҡырҙағы улы ҡайтҡан, ти, апаны күтәреп йөрөткән, ти». Бәс, минең хаҡта лаһа?! Таралған... Әй, таралһын да. Кәбиргә лә барып еткәндер? Әй, етһен дә!

Ҡағыҙға 40 йыл элек тиерлек теркәлгән ошо өлөштө уҡып сыҡҡас, хәтер көмбәҙем айырата яҡтырып китте. Онотмаҫҡа тип төйнәлгән төйөндәр еңел генә сиселә башланы. Шулай бер төйөндө сисеп ултырғанда, ҡасандыр ишеткән ләҡәпте иҫләп көлөп тә алдым: бер ҡарсыҡ яулығының осона хәтергә төйөн төйнәп ҡуйған да шуны ҡатлап тағы төйнәгән, ти. Ниңәме? Теге төйөндө онотмаҫҡа, йәнәһе.

...Кисен Әсмә менән тансаға барҙыҡ. Йәнкиҫәк-Татар әбекәй күлдәгемде ике көндә әҙер итте. «Зингер»ы шәп, шуға ул матур тегә, тип аҡлана ауылда яңыраҡ асылған оҫтахана тегенселәре, үҙҙәре әллә ни ырата алмағас. Хәйер, Йәнкиҫәк хәҙер һирәк кенә кешегә, һайлап ҡына тегә кейемде. Олоғайҙым, йәштәрҙең кеҫәһенә кермәйем, тип тә ҡуйғылай. Әйтерһең, ҡайырып аҡса һуғып ултыра, ҡулының ҡото китмәһен өсөн генә ала бит ул.

Күлдәгемде кейеп алдына баҫҡайным, үҙ эшенә үҙе һоҡланды әбекәйем: