Ҡатындар - 49

Өс-дүрт саҡрым алыҫтараҡ, ярым яланғас убалар аръяғында, кескәй ауыл бар. Бер нисә мөрйәнән төтөн сыға. Ошо мәхшәрҙә лә йортон ташламаған ҡайһы берәүҙәр, тимәк. Командирҙары иртәгәнән ауылға разведкаға барырға план ҡорҙо, ә бөгөн урынлашырға, күҙәтеү өсөн уңайлы позициялар билдәләргә бойороҡ бирҙе. Әҙер блокпоста йәтешләп урын һайлауы оҙаҡ булманы. Шул арала, һалдаттарҙы көтөп тормаҫтан, ауылдан ике чечен ҡарты килеп етте. Бик бәлтерәгәнгә оҡшамаһалар ҙа, таяҡҡа таянғандар. Русса ап-арыу һуҡалайҙар. Ниәттәре хаслыҡ ҡылышмау, дошманлашмау икәнен аңлаттылар. Үҙҙәре үткер ҡараштары менән кем барлығын, ни юҡлығын барлай кеүек. Береһе Айгизгә иғтибар итте, милләтен һораны.

– Башҡорт, – тине егет.

– Ҡурд? Мөхәммәт өммәте? Иншалла. – Тап шул мәлдә юл аша ултырған ярым емерек йорт яғынан бер нисә автоматтан ата башланылар. Алыҫ икәнлектәрен, тейҙерә алмаҫтарын белә тороп?

Командир, тәжрибәле кеше, дүрт яҡты ла күҙ уңынан ысҡындырмаҫҡа, ҡоралды әҙер тоторға приказ бирҙе. Ҡарттарҙың береһе, ҡалала партизандар күп, тип хәбәр итте.

Эйе, был партизан һуғышының башы ғына ине. Иртәгәһенә бер төркөм һалдат ҡаршылағы теге йортто барып тикшереп сыҡты, кисәге автоматчиктарҙың эҙе лә юҡ. Уның ҡарауы, подвалда дүрт йәшлек тирәһе малай менән йәш кенә ҡатынды таптылар. Бөтә нәҫел-нәсәбе һәләк булған, ошонда ҡасып ултырып иҫән ҡалғандар икән. Ашарҙарына, эсәрҙәренә бөткән, ҡулдарын күтәреп, әсир төшөргә әҙер торалар. Быларҙы юл аша сығарып, ауыл яғына йүнәлтеп ебәрҙеләр. Нишләтһендәр? Иң хәйерлеһе шулдыр? Ҡатын да, кисәге ҡарттар һымаҡ, Айгизгә иғтибар итте. Яулығын муйылдай ҡара күҙҙәрен генә асыҡ ҡалдырып ябынған ине, әммә егеттең йөрәгенә үтеп инергә шул күҙҙәрҙең ҡарашы ла етте. Усаҡ яҡтыһында ҡылыс йөҙө ялтлап китте, гүйә... Әйтерһең, Айгиз ҡасан да бер ҡылыс тотоп ҡараған?! Хәтерелер, быуаттар аша ым биргән ҡан хәтерелер, тертләтте уны.

Бер нисә көн тыныс ҡына үтте. Командир, ауылға һөт-ҡатыҡ йүнләп килергә тип, өс һалдатты ебәрҙе. Береһе, әлбиттә, Айгиз. Контакт урынлаштырыуы уға еңелерәк, йәғни. Ә бармы икән әле унда һөт-ҡатыҡ? Бар икән. Йыраҡтан уҡ күреп килделәр: кәртә буйында ике ҡатын кәзә һауа. Кетәктә тауыҡ ҡытҡылдағаны ла ҡолаҡҡа салынды. Ризыҡ бар, тимәк. Һалдаттар ҙа буш ҡул түгел: ит, бутҡа консервалары алғайнылар. Алмашҡа.

Теге ҡатындар баштарын баҫып кәзә һауыуын белде. Күтәрелеп ҡарамаһалар ҙа, Айгиз береһен таныны. Йөрәге таныны. Бығаса таныш түгел сәйер тойғо биләп алғайны егетте, ышанырға ла, ышанмаҫҡа ла белмәй: сит ерҙә, һуғыш барғанда, хәрби хеҙмәт өҫтөндә, етмәһә, ят бер чечен ҡатынына күҙе төштөмө? Мөмкин түгел дәһә! Ниндәй мөхәббәт, ти, ошо шарттарҙа?! Тәмле табикмәк менән һыйланып, бер сирек һөт тотоп ҡайтырға сыҡтылар. Юлда баяғы ике ҡатынға ҡапма-ҡаршы тап булдылар. Саҡ ҡына туҡтап, һүҙ ҡатышмай буламы? Тағы ҡылыс йөҙө ялтыраны, оҙон ҡуйы керпектәр дерелдәне.

– Как зовут тебя, красавица?

– Зарина.

– Айгиз, – тине егет, ҡара күҙҙәрҙәге өнһөҙ һорауға яуап итеп.

– А тот мальчик твой сын?

Көтмәгәндә ҡатын сылтыратып көлөп ебәрҙе лә ҡапыл туҡтаны.

– Брат. Родной. Хасбулат.

Оҙаҡ һөйләшеп торманылар, ярамай ҙа – устав ҡушмай.

Айгиз төн уртаһынаса йоҡлай алманы. Зарина күҙ алдына килде лә баҫты, килде лә баҫты. Күрҙе генә түгел, тауышын да ишетте бит! Ғажиз булып, асыҡ һауаға сыҡты. Күккә ҡараны. Сағыу йондоҙҙарға хайран ҡалды. Уларҙың ни һуғышта ла, мөхәббәттә лә эштәре юҡ – үҙҙәре бейек, ғәмәлдәре бөйөк.

Айгиздәрҙең позицияһына бер нисә тапҡыр һөжүм итте чечен партизандары. Улар араһында сит илдәрҙән ялланып килгән һуғышсылар ҙа бар, ти. Аҡса хаҡына ғүмерен аямаусылар юҡ түгел хәҙерге заманда. Әй, һәр саҡта ла бәндәләрҙең төрлөһө булған һәм буласаҡтыр? Бер төндө вахтала тороусылар юл аша йортта яҡты күреп ҡалған. Таң атҡас, тикшерергә булдылар. Етеп кенә барғанда, ул йорттан түгел, ә күршеләгеһе, ер менән тигеҙләнеп бөткәне, яғынан автоматтан сират бирҙеләр. Айгиздең дуҫы Валера киҫелгән ағастай барып ауҙы. Сигенделәр. Валераны һөйрәп блокпостҡа алып ҡайттылар: пуля умыртҡа һөйәгенә кереп ултырған, буғай, тине командир. Вертушка – вертолет инде – саҡырҙылар ҙа яралыны Моздок ҡалаһынадағы госпиталгә оҙаттылар.

Рациянан төрлө хәбәрҙәр килеп тора. Яңыраҡ Башҡортостан оперҙары машинала пехота өсөн һалынған минаға саҡ эләкмәгән. Кемдер осраҡлы рәүештә буш консерва банкаһын юлға ырғытҡан да, уныһы «лягуха»ға барып төшөп шартлаған. Минаға «баҡа» тип исем ҡушҡандар, тейһәң, һикереп китә лә... теге банка әлдә алғараҡ барып кәкселгән. Юғиһә, тотош отряд һәләк булыр ине. Ә иң ғибрәтле хәл торараҡ булды. Хәйер, һуғыштың һәр ваҡиғаһы – ғибрәт. Тик барыбер... Таң беленмәҫ борон ауыл яғында офоҡ гөлтләп яҡтырып китте. Ауыл көнсығышта ятҡас, әллә Күк Тәңреһе Ҡояш шулай ҡапыл һәм сағыу булып ҡалҡтымы, тип тә уйларға иттеләр, йәй уртаһы лаһа. Ысынында, чечен партизандары ауылдағы унлаған кешене үлтереп, торлаҡтарына ут төрткән. Беҙҙең һалдаттар менән аралашҡан өсөндөр?

Ҡотҡарырға тип барып еткәндә, янғын үҙенең яуыз эшен ҡылған ине инде. Ҡырҙа кәзәләр баҡырышып саба, ҡурҡыштарынан күҙҙәре аларып. Бер ситтә Зарина менән Хасбулат баҫып тора. Айгиз күҙҙәрен ыуалап ҡуйҙы, әллә яңылыш күрәмме, тип. Улар! Ҡура яғындағы мөгәрәпкә урынлаштырғандар икән уларҙы. Шунда йоҡлап йөрөгәндәр. Шул арҡала иҫән ҡалғандар. З арина менән ҡустыһын һалдат араһында тотоп булмай бит инде, теге юл аша йортҡа, элек үҙҙәре йәшеренгән подвалға, оҙатырға тура килде. Командир унда ла вахта ҡуя башлағайны, һаҡлыҡ өсөн.

Йорттоң өстән бер өлөшө тотош ҡыйралған, тик бер яҡ мөйөшөндә генә биш ҡаты имен ҡалған, баҫҡыстары ла емерелмәгән. Хасбулат көн дә тиерлек иң өҫкө ҡатҡа менеп, үҙенсә кирбес ватыҡтарынан танкылар төҙөпмө, поездар теҙепме уйын таба. Шунда сәселеп ятҡан буш гильзаларҙы танк көпшәһе итеп йәпләп ҡуя. Ауылда бер ҡарт ағастан автомат ишараты юнып биргәйне, шунан «тух-тух-тух» тип ата ла, йәнәһе, мөйөшкә боҫа...

Бер төндө, вахтаға баҫҡанда, Айгиз Зарина менән осрашырға форсат тапты. Вахтала дүрт кеше дүрт тарафты күҙәтә. Һиҙгерлекте юғалтмаҫҡа кәрәк. Ә ғашиҡ йөрәк, билдәле, йоҡламай ҙа, уяу ҙа булмай. Ул, ғөмүмән, һуғыш барған илдә, харабалар араһында түгел, ә Йыһандың иң гүзәл бер ерендә, һандуғастар сутылдаған гөлдәр баҡсаһында, гүйә.

Айгиз Зариналар янына бер генә минутҡа тип ашҡынып барҙы: улар төндәрен, һалҡын булғанлыҡтан, өсөнсө ҡаттағы тәҙрәһе ватылмай ҡалған бер бүлмәлә уҙғара. Хасбулат йоҡламаған ине әле, «ағай» килтергән итле-бутҡалы консерваны гелән кеҫәһендә йөрөткән бәке менән оҫта ғына итеп асып йәлп ашаны ла, Айгиздең төндә лә күрә торған күҙлеген һорап тороп, тышты күҙәтергә тотондо. «Ой, все видно! – тине малай ҡыуанып һәм: – только никого нет...» – тип күҙлекте ағайға кире бирҙе. Был сәғәттә бер кемдең дә йөрөмәүе хәйерле икәнен бала аңлап та етмәйҙер...

Айгиз теге күҙлектән тирә-йүнде иғтибарлап байҡаны ла Зарина эргәһенә килде: ҡыҙ иң хәүефһеҙ урында, ишек-тәҙрәнән алыҫ стена ҡырында кирбес өйөмөндә ултыра ине.

– Хорошая штука этот прибор ночного видения, – тине һүҙ башлар өсөн.

– Да. У снайперов он, наверное, тоже есть. – Ҡыҙ ғәҙәттәгенән дә бойоғораҡ кеүек тойолдо егеткә.

– Зарина, ты говоришь по-русски, наверное, в школе язык изучала, как и я, а Хасбулат откуда так хорошо его знает?

– У нас родители еще до школы начинают детей учить, чтобы в дальнейшем легче им было. Да и общение в садике, во дворе – в Грозном русских много. Было... А родители наши в Москве встретились, когда учились в мединституте. Еще студентами поженились, я там и родилась. Хасбулат тут родился, когда уже мама с папой оба врачами высшей категории стали, собственный дом построили. Папа часто говорил, что он сделал все, что мужчине положено: дом построил, дерево посадил и сына родил...

Айгиз Заринаның ҡулдарынан тотоп, уны аяғына баҫтырҙы. Ҡыҙ уның күкрәгенә башын һалып һулҡылдап илап алды. Егет һылыуҙың ебәк яулығы өҫтөнән ипләп кенә сәстәренән һыйпаны, яңаҡтарынан һөйҙө, һаҡ ҡына, бармаҡтары менән генә. Тау ҡыҙы бит ул, күндәм, баҫалҡы күренһә лә, ғорурҙыр, саялыр – башҡорт һылыуҙары кеүегерәктер, тип уйланы.

Бер минутҡа тигәне оҙаҡҡа һуҙылды. Ана, Хасбулат та, Айгиз килтергән одеялға төрөнөп, мышылдап йоҡлап китте. Ҡыҙҙың саҡ ҡына дерелдәгән ҡулдарын усында тотоп, уның яп-яҡында булыуынан еңелсә генә башы әйләнеүҙән ләззәтләнеп тор ҙа тор ине лә, ахырҙа ҡосағыңа алып үп ине! Шул мәл ҡыҙға әллә нимә булды, тауышһыҙ-тынһыҙ, бер ағастан икенсеһенә ырғыған тейендәй, Хасбулат яғына һикерҙе. Атыу тауышы яңғыраны. Зарина йоҡоһонан ҡурҡып уянған туғаны өҫтөнә ауҙы.

Тәҙрәнән туп-тура ҡарап ошо хәлгә шаһитлыҡ ҡылған Ай, әйтерһең, бөтә яҡтыһын ҡасан ғына әле эңер ҡараңғыһында эңгер-меңгер килгән бүлмә эсенә һибә. Теге дошман, толомдарын сайҡалдырып талпынған һындың ҡатын кеше икәнен аңлауҙанмы, бер секундҡа юғалып ҡалды булыр, Айгизгә шул мәл етте, тоҫҡап атып ебәрергә. Дошман үлгәнме-юҡмы тип тикшереп тә торманы, автомат утынан уның кәүҙәһе иләккә әйләнгәнен белә. Зарина янына сүгәләне, ҡыҙ иҫән ине. Яулығын урталай йыртып, ботона урарға хитлана. Яраланған, тимәк. Әҙәп һаҡлар мәл түгеллеген икеһе лә аңланы, уларҙы уртаҡ ҡурҡыныс туғанлаштырғайны гүйә, егет махсус кейеменең әллә нисәмә кеҫәһенең береһенән аптечка һөйрәп сығарҙы ла ҡыҙҙың яраһын бәйләргә ашыҡты. Шунда, ҡулы менән һәрмәп ҡарағас, бөгәрҙән саҡ ҡына өҫкәрәк бер төштән ҡандың шаулап тиртеп тороуын, шул арала иҙәнгә йәйелеп өлгөрөүен шәйләп, йөрәге туҡтағандай, тын ала алмай торҙо, сараһыҙлыҡтан, юғалтыу аянысынан. Пуля үтә тишмәгән, ҡыя тейгән, әммә артерия тамырын тетеп киҫеп үткән булыр. Айгиз аптечкаһындағы бөтә мамыҡты ҡуйып, марляны урап бөттө – ҡанды туҡтата алманы, инде ул һуңғы тамсыһына тиклем ағып бөтәсәк – ошо минутта, ошо бүлмәлә... Вертолет саҡырыуҙан да фәтүә юҡ. Зарина хәлһеҙләнде. «Хасбулатты...» – тине лә артабан тел тибрәтә алманы. «Я его не брошу, верь мне!» – тине егет, өҙгән сәскәләй һулып барған ҡыҙҙың сәстәренән үпте. Яулығының яртыһын ябындырайым тиһә, иғтибар итте: тишкеләнгән генә. Үҙенә бер генә пуля тейгән, ҡалғаны яулығына эләккән, елферҙәп күҙен албырғатҡандыр теге яуыздың. Постан килеп еттеләр. Уңарсы Зарина һәләк булғайны.

Иртәгәһенә командир емерек йорттағы вахтаны туҡтатты, сөнки юғарынан приказ килде: юлға яҡын бина ҡалдыҡтарын шартлатырға, ул тирәгә миналар ҡуйырға һәм был хаҡта үҙебеҙҙекеләргә хәбәр итергә.

Заринаны убалар ҡырындағы ауылдың зыяратына ерләнеләр. Әллә ҡайҙан ике ҡарсыҡ, күктән төшкәндәй, пәйҙә булды, шулар мәрхүмәне тәрбиәләп оҙатышты. Уларҙан, һеҙ ҡайҙан, тип тә һораманылар. Берәй тау ҡыуышында йә ергә өңөлгән мөгәрәптәлер оялары, моғайын. Грозныйҙы дүрт тарафтан да тау армыттары уратып алған бит. Толпарлыла – Урал, бында – Кавказ.

Ниңә һуғыша был халыҡ?! Хәйер, төптән уйлаһаң, һуғышты халыҡ башламай, ә кемдер берәүҙең, шул берәү ҡуштандарының нәфсеһе башлай. Зыяраттан сығышлай, уларға, биш һалдатҡа һәм ике ҡарсыҡҡа, бер төркөм боевиктар һөжүм итте.

Ҡарсыҡтарҙың береһе шундуҡ ергә һырыҡты – быуындары бушап, икенсеһе, ике ҡулын йәйеп, беҙҙең һалдатты, Сашокты, ҡапланы – буйға иң бәләкәйен. Ул танылған йырсы Эдит Пиаф хаҡында, Париж урамдарында йырлап йөрөгән башта, ә сәхнәлә, буйға бәләкәй булғанға Турғай тигән псевдоним алған, французса Пиаф инде, тип, һөйләргә ярата ине. Үҙенә йәбеште лә ҡуйҙы: Сашок Пиаф...

Ҡарсыҡ ике арала тора, Сашок уға: «Уйди, бабушка!» – ти, боевик: «Кит, аңра һарыҡ!», – тип аҡыра. Барыбер атышмай мөмкин түгел дәһә (һуғыш, ҡәһәр һуҡҡыры!), ике яҡ та ҡапма-ҡаршы автоматтан сират бирҙе. Ҡарсыҡ, ҡулдарын һаман йәйгән килеш, бәпкәһен ҡурсалаған инә ҡоштай, сайҡалып салҡатан ауҙы, дошман йөҙө менән алға һөрлөгөп барып ятты. Пуля Саша Пиафтың яурынын ҡыя сыйып ҡына үткән – ул дошманға, ҡарсыҡҡа тейҙермәҫтән, ҡырыйҙан атҡан, ә теге – ҡарсыҡтың кәүҙәһе аша...

Айгиз артына йәшенгән Хасбулаттың ҡото осоп ҡысҡырғанын да ишетә, туҡтауһыҙ ата һәм шул уҡ ваҡытта алыш барышын да күҙ уңынан ысҡындырмай. Дошмандарҙың алҡымына барып йәбешерҙәй, шундай үс ҡайнай уның йөрәгендә, ул үстең тауышын, бойороғон ишетә ул хатта: үлтер, юҡ ит, ҡырып һал! Зарина өсөн ҡон ҡотҡоһо шаша егеттең булмышында. Әммә уға ышыҡланған бала аҡылға өндәй, мәргән атырға, дошманды яҡын килтермәҫкә ҡуша. Ҡаушап ҡалған йә нәфрәттән сабырлығын юйған бәғзе һалдаттарҙың ҡайҙа етте шул яҡҡа ут сәсрәтеп, дошман уртаһына инеп китеп башын һалғанын да күргеләне ләһә ул.

Алыш оҙаҡҡа барманы. Һауаға беҙҙең ике вертолет күтәрелгәнен күреп, дошмандар ер тишегенә төшөп киткәндәй юҡ булды, өсәүһенең кәүҙәһе зыярат ҡапҡаһы алдында ятып ҡалды.

Айгиздәр, ҡәбер ҡаҙып, мәрхүмә ҡарсыҡты гүр ҡуйынына һалды. Иҫән ҡалған әхирәте уны шартына килтереп ерләй алмағандары өсөн Алланан ярлыҡау һораны, буғай. Шым ғына ясин сыҡты. Заринаға ла шул сүрәне уҡығайны ул. Хәҙер Айгизгә был шөһрәтле сүрәнең һүҙҙәре таныш. Ә ҡарсыҡтар бая, икеһе лә иҫән саҡта, зыяратҡа инер алдынан уҡылғанын ул яттан белә – «Әл-Фатиха»: Әғүҙү биллаһи минәш-шәйтанир-рахим. Бисмиллаһир-рахманир-рахим... Рабиға өләсәһе ошо доғаны уҡый ҙа, үҙен үҙе битәрләп алыр ине: «Әй, Раббым, бүтән доға белмәйем, ғәфү ҡыл, ихласлығым менән уҡығанымды ҡабул ҡыл», – тип.

Әлеге ҡарсыҡ, мәрхүм ҡәүемдәштәре яғына ымлап, уларҙы ерләүсе табылыр, тигәнде аңлатты, алыҫҡа ҡул иҙәне, йәнәһе, анау яҡта. «Шәһиҙәләр...» – тигәнен шыбырлап ҡына әйтһә лә, Айгиз ишетте, аңланы: Зарина менән баяғы вафат ҡарсыҡтың һуғыш ҡорбаны булыуҙарын, шәһит үтеүҙәрен әйтеүе. Инәй ҡаҡса кәүҙәһен йәлпелдәтеп китеп барыуға, һалдаттар ҙа ҡуҙғалды. Шул мәлде Айгиз ҡалаҡ һөйәге аҫтына осло нәҙек бысаҡ ҡаҙалғандай тойҙо. Бысаҡ тиһәң, атыу тауышы яңғырағандай итте. «Автоматтарын һалдырып алғайныҡ таһа...» – тип уйланы ла ҡап-ҡара упҡынға төшөп китте, гүйә.

Поста аңына килде. Күкрәген уратып бәйләгәндәр, укол һалғандар ҙа вертолет саҡырғандар. Күҙе менән эҙләгәнен тапты – Хасбулат бында ине. Вертолет тауышы ишетелгәс тә, командирынан үтенде, малайҙы ла бергә ебәрегеҙ, тип.

– А потом его куда? Тебя, скорее всего, домой отправят, после лечения.

– Домой с собой заберу. Я обещал. Ей...

Вертолет Айгизде госпиталгә алып барып тапшырҙы. Уға сытырман йәбешкән Хасбулатты ла – бәләкәс кенә малайҙы, ҡайҙа итһендәр. Пуля арҡанан инеп, ҡабырға һөйәген сарпыулап туҡтаған икән. Умыртҡаға йәнәш кенә үткән. «Бәхетең бар. Юғиһә, инвалид булып ҡалыр инең, егет»,– тигән хирургҡа ни тип әйтергә лә белмәне Айгиз. Һуғышта бәхет менән бәхетһеҙлек, йәшәү менән үлем, Сиам игеҙәктәреләй, ҡушлап йөрөйҙәр, буғай.

Айгизде артабан Мәскәүгә, унан, комиссовать ителгәс, тура Башҡортостанына оҙаттылар. Хасбулатты унан айырырға теләүсе табылманы әлдә. Өфө аэропортына килеп төшкәс, танауына асфальт еҫе, ҡолағына ҙур ҡаланың шау-шыуы килеп бәрелгәс, егеткә әллә нимә булды: тыныс берәй урынға барып һыйынғыһы, йәшеренгеһе килде. Уға хәҙер автовокзалға барырға, Нефтекамаға билет алырға кәрәк. Ата-әсәһен, ағаһын, тыуған ҡалаһын һағынған. Әмәлгә таянғандай, шул саҡ күҙенә таныш автобус салынды, юл ыңғай аэропорттан да пассажирҙар алырға килгәндер. Йәйҙең йәйе уға ултырып Толпарлыға бара ине бит. Ана, шофер ағай, Айгизде танып, ҡуҙғалған еренән туҡтап, ишеген асты, ҡул болғаны. Айгиз Хасбулатты етәкләп алды ла автобусҡа инеп ултырҙы.

– Сволочь! – Әмин абыйҙың ҡырҡа тауышына терт итеп ҡалдым. Айгиздең һөйләгәндәрен үҙемсә күҙ алдыма килтереп, эсемдән генә һүрәтләп ултырыуым ине. Ҡапыл арындым был халәтемдән. Уңарсы абый теге кабинетынан беҙҙең янға үҙе лә ярһып килеп сыҡты: – Салман Радуев Гудерместы баҫып алған. Бала табыу йортондағы йөклө ҡатындарҙы, яңы тыуған сабыйҙарҙы заложник иткән. Сволочь! Басаев та, Грозныйҙан һөрөп сығарылғас, Буденовскиҙағы дауахананы баҫып ингәйне. Тапҡандар һуғышыр урын! Осо ла, ҡырыйы ла күренмәй был чечен яуының.

– Хәҙер унда, Басаевтар яғында, ялланған террористар күп. Ана, Хоттаб атлы бер ғәрәп ябай ялсы ғына түгел – полевой командир. – Айгиз шулай әсенеп әйтте лә туҡтап ҡалды: Булат, ҡобараһы осоп, оҙон керпекле ҡара күҙҙәрен шар асып беҙгә ҡарап тора ине. Нишләптер бала бүтән берәүгә түгел, Мәҙинәгә килеп һыйындысы? – Апаһына, Заринаға, оҡшағанһың, – тине Айгиз, Мәҙинә аптырап ҡалғас. – Килеп ингән ыңғайы, әллә улмы, тип торҙом мин дә. Үҙ ҡулдарым менән ер ҡуйынына һалһам да... Ҡайтырға сыҡтыҡ. Беҙҙе оҙатырға сыҡҡан Айгиз:

– Нурия апай, килеп йөрөгөҙ, – тине лә, Мәҙинәгә текләп ҡарап, өҫтәп ҡуйҙы: – Һин дә, йәме?

– Ярар. – Мәҙинәнең тауышында өмөт һиҙелде. Уның йөҙө килгәндәге ише моңһоу түгел ине.

54

Ошоларҙы уҡып сыҡҡас, ҡайтанан зиһенем, йөрәгем аша үткәргәс, ҡапыл хәтер сөңгөлөнән бер йыр ҡалҡып сыҡты, беҙ уны, үҫмер саҡта, Әнкәләр осондағы бүрәнәлә ҡысҡырып йырлап та ултыра торғайныҡ. Ҡайҙан отоп алғанбыҙҙыр?

Хасбулат удалой, бедна сакля твоя.

Золотою казной я осыплю тебя –

Дам коня, дам кинжал, дам винтовку свою

И за это за все ты отдай мне жену...

Аҙаҡҡы юлдарын ике ҡат йырлайбыҙ ҙа көлөшәбеҙ. Иҫәүән булғанбыҙ. Бәхетле булғанбыҙ – шуға йырҙағы фажиғә күңелгә ҡағылмаған. Ни тиклем генә сәйер булмаһын, был ят йырҙың үҙ романтикаһы бар: мөхәббәт, хыянат, үс... Һәм, ғәжәп, көйө ҡайғылы түгел, ә дәртле. Иҫемә төшкәс ни, йырлап та ебәргәйнем шул. Ишек ҡапыл асылып ябылыуға һиҫкәнеп, туҡтаным.

– Хасбулат-Булат түгел, апа жан, Сәлим мен. Калей сиз?

– Хуш килебсиз, – тинем. Сәлимдең, бик тулҡынланһа, шулай үҙ лөғәтен ҡушып һөйләүен һынағаным булғас, ҡаршыһына атланым.

– Хуш хабар йук, апа жан, Алтынай шамба көн сырхаулап китте, бөгөн якшамба... Фатих аға хәстәханала йук гаплашырга?

– Үт, Сәлим, икәү гәпләшеп алайыҡ. Фатих ағайың Өфөгә киткәйне, семинарға тип. Асияны ла күреп ҡайтмаҡсы бер ыңғайҙа. Икенсе курста уҡып йөрөй бит ҡыҙыбыҙ, мединститутта. – Әңгәмәсем ултырған еренән һикереп торҙо. Нишләргә белмәй, үрһәләнде:

– Ҡасан китте? Ҡасан ҡайта? Апа жан!

– Бөгөн ҡайтыр, иртәгә – эшкә. Төшкө автобусҡа сығам, тигәйне. Бәс, сәғәт нисә, төш ауған, ағайың килеп тә төшөр хәҙер. Сәлим автобус туҡталышына йүгерҙе. Мин тамаҡ хәстәрләргә тотондом. Данияр нишләп һаман ҡайтмай, мәктәптә дәрес бөткәненә ҡасан? Ишбирҙе янына һуғылғандыр, күп булһа, уныһына шәмбеһе лә юҡ, йәкшәмбеһе лә – гелән эштә. Ә беҙҙең малай юрист булырға хыяллана, шуға участковыйҙың ҡушайына әйләнеп бара. Ишбирҙенән былай, милицияның терәк пунктында, шул уҡ бинала ултырған Сәмиғуллин эйәләштерә малайҙы, ваҡ-төйәк йомошҡа йөрөтә, төрлө рәсми ҡағыҙҙар тултырырға өйрәтә.

Ваҡытын бушҡа сарыф итеп йөрөмәй, эшкә күнегә, бигерәге - кеше танырға, эрене ваҡтан айырырға ла өйрәнә, малайҙы тыймайыҡ, тине Фатих. Ә мин нишләп ҡаршы төшәйем, ярай, атаһы, һинеңсә булһын, тип йөпләнем. Гуля-Гөлсөм апайҙың ирен «әттәгенәһе» тигән бер генә һүҙе менән «йыуғанын» бөтә ауыл белә ләһә – шуны иҫләп, «атаһы» тип өндәшкән һайын үҙемдән үҙем йылмайып та ебәрәм. Фатих иһә иреп китә – һиҙәм. Үҙе лә миңә «әсәһе» тип әйткеләй, әммә «бәғерем»де ташламай, моғайын, шулай тигәненә наҙланыуҙан быуындарым бушап киткәнен тоялыр? Һаман да...

Атаҡ! Нишләп йөрөйөм әле рәхәтләнеп-мәлйерәп, Сәлим менән Сәлимәнең хафаһын онотоп, хаяһыҙ бер бәндәләй булып?! Дауаханаға шылтыраттым. Унда дежур терапевт бар ҙаһа: духтыр Искәндәр, анауы Миләүшә Таштояҡтың элекке ире. Хайран ипле кеше булып сыҡты, Фатих ҡырҙа саҡта ҡуна-төшә дауаханала була.

Шылтыраттым. Искәндәрҙең үҙенә эләктем. Баяғы хәлде аңлатҡайным, шундуҡ, трубканы һалмаҫтан, ярҙамсы персоналға ҡуша башланы: «Баланы срочно бында килтерергә, больница машинаһы, на всякий случай, районға сығырға әҙер торһон! Лаборантҡаға шалтыратырға, немедленно килеп етһен, анализдар алырға!» Шунан миңә өндәште:

– Фатих Рамазановичҡа әйтерһегеҙ, надеюсь?

– Будь уверен, – тинем дә, йылмайып, трубканы һалдым. Ул да булмай, ашығып атлауҙан тыны ҡабынып Фатих килеп инде. (Сәлим уны ҡаршы алған, хәлде һөйләгән, тимәк.) Өфөнән алып ҡайтҡан әйберҙәрен ҡуйҙы ла кире сыға башланы. Һәм, ҡапыл боролоп килеп, ҡосаҡлап алды, ҡолағыма: «Һағындым, бәғерем», – тип шыбырланы, ялт ҡына миңә зәңгәр күҙҙәренең ипкенен һирпте лә эшенә йүгерҙе. Йөрәкте ҡабындырып...

Бер йылдан иллеһе тула, дәрт-дарманы ҡайтышмай әле йәремдең. Шул уйҙанмы, көҙгөгә ҡарағым килде. Ҡараным. Әллә ни бирешмәгәнмендәй. Барыбер йылдар үҙенекен итә... Уф! Һыуытҡыста ҡуйы ҡатыҡ бар ине, шуны алып бит-ҡулыма һыланым да диванға салҡатан төшөп яттым.

Баяғы Искәндәр, врачты әйтәм, ҡабат иҫкә төштө. Даниярым тыуған йылды, 81-ҙә, килгәйне ул беҙҙең дауаханаға эшкә. Балаҡатай районынан, сыуаш егете. Күпселек башҡорттар йәшәгән ауылдан, шуғалыр беҙҙеңсә апаруҡ һөйләшә. Исеме Александр, әммә килгән көндө үк уны, башҡорт хәтерендә һис юйылмаған Македонскийға һаплап, Искәндәр тип йөрөтә башланылар. Колхоз рәйесе Понимаешь Искәндәр менән бутарлығы булмаһа ла, «духтыр» тигәнен дә тағып ебәрҙеләр. Ә бер мәлде ул Ҡушмөгөҙлө Искәндәр тигән ҡушамат менән йөрөп алды, ҡатынының хыянатсыллығы арҡаһында. Әҙ генә ваҡыт. Халыҡ уныһын тиҙ онотто, сөнки духтыр Искәндәр Толпарлының һөйөклө, абруйлы шәхесенә әйләнеп өлгөргәйне. Ай, шул Миләүшә менән бәйләнеп кенә яңылышты егет. Нишләтмәк, мөхәббәт ғали йәнәптәре шулай насип иткәс? (Ыңғай ғына инеп киттем хәтер урманына, сәхифәләр уралған йомғағымды һүтә-һүтә.)

...Улым менән декретта ултырам. Мин уҡығанда, былай ҙа йонсоноң, малайға ике йәш тулғанғаса мәктәбең көтөп торор, тине Фатих. Уҡыусыларымды, күпме йылдар бөртөкләп йыйып йыһазландырған кабинетымды, географиямды нисек һағынғанымды белһә икән ул! Астрономияны, Вафич әйтмешләй, кем етте шул уҡыта. Һиҙмәй буламы минең болоҡһоуҙарымды, Фатих бер кисте әйтеп һалды:

– Мәҙәниәт йортонда Халыҡ-ара балаларҙы яҡлау көнөнә арналған кисә уҙғарыла, иғлан элгәндәр. «Өфөнән танылған башҡорт шағирәһе Гөлсирен килә» тип яҙылған. Зөлфәрҙе күргәйнем, район үҙәгенән дә артистар буласаҡ, ти.

– Миләүшәлер – райондан, күп булһа, Ә Гөлсиренде сәхнәнән ишетке килә, шиғырҙарын оҫта уҡый торған.

– Барабыҙмы, әтеү? Бәпкә сығарған ҡаҙҙай, гелән өйҙә ултырып, йонсоп киттең, әсәһе.

– Суҡышым ағарып, тәпәйем күгәрепме?

– Әйтеп ҡуяһың ҡай саҡ, бәғерем...

– Нимә кейерем икән, таҙарып киттем, халаттан башҡа әйбер һыймай хәҙер.

– Костюм бәйләтеп ал, йәиһә тектер, көнкүреш комбинатының цехы үҙебеҙҙә асылғанға күпме, һинең барып та урағаның юҡ. Сентябрҙә эшкә сыҡһаң, барыбер яңыртырға кәрәк өҫтөңдө.

– Сыҡһаң, тисе?! Сығам! Хәҙерҙән үк Даниярҙы йәсләгә йөрөтә башлайым, өйрәнә торһон.

– Мин ҡаршы түгел дәһә, әсәһе.

– Һы...

Иртәгәһенә кейем бәйләү цехына барып, заказ бирҙем. Ике көндә өлгөртөрбөҙ, тинеләр. Үлсәмемде алып, «50-се размер» тигәндәренә шаҡ ҡаттым. Тәпәш кенә кәүҙәм менән шуға барып еткәнмен. Мискәгә оҡшап торам, тимәк. Ғәрләнеп киттем хатта, саҡ иламаным. Ҡайтышлай, дауаханаға һуғылдым, унда Зөһрәнең бүлмәһендә үлсәү бар. Үлсәндем. 74 кг! Ә миңә, буйым метр ҙа илле һигеҙ сантиметр булғас, 55 – 60-тан артығы кәрәкмәй. Абау, ике ботҡа яҡын артыҡ май йыйғанмын. Тағы илағым килде лә, тыйылдым. Баш бәләһе түгел дәһә.

– Нурия апа, хәсрәтләнмәгеҙ, диета яҙып бирәм, ике аҙнала ташларһығыҙ, – тине Зөһрә. Әйтмәһәм дә, аңлап тора икән хәлемде. Бәс, күнәктән артылған ҡамырҙай ҡабарып, ишелеп торһон да берәүҙең кәүҙәһе, күрмәһенме? Күрә.

– Ташлармын? Нимәне? – Аңлап торһам да, шулай тип һоранымсы.

– Артыҡ весыңды, тим. Бала менән ултырғанда ни, бөтәһе лә шулай һимереп ала ул. Данияр имсәк ташланымы әле?

– Ташлаттым, атлап йөрөгән баланы ни...

– Улайһа, бөгөн эштән һуң индереп сығам диетаны, үҙ яйығыҙ менән башларһығыҙ.

– Иртәгәнән үк! – Әйтеүен әйттем дә, эсемдән шөрләп тә ҡуйҙым: тәүләп ҡыланыуым был йәһәттә. Сығып барғанда Фатихҡа тап булдым.

– Билем беленәме? – тинем уға тоттом да.

– Хәтерем яңылышмаһа, ошо тирәлә ине шикелле ул. – Шулай тине лә Фатих, уйынға һабыштырмаҡ, билемдән ҡосаҡланы.

– Кит, кеше күрһә... Мискәнең дә мискәһенә әйләнгән бисәһен ҡосаҡлап тора, тип аптырарҙар.

– Эшкә сыҡҡандың тәүге көнөнән нәҙегәйә башлаясаҡһың – әйҙә, бәхәсләшәйек!

Мәктәп тормошо үҙенең ҡуласаһында зырылдатып әйләндерергә тотонһа, ғәжәп тә түгел уныһы. Әммә уғаса ярты йыл ошолай кәмһенеп йөрөргәме, юҡ инде – ғәрсел «үҙем» шулай сәмләнде булыр.

Кискеһен Зөһрә «Меню» тип яҙылған ҡағыҙ тоттороп китте. Икмәкте миңә өсләтә әҙерәк ашарға, май-ҡаймаҡты ҡыҫҡартырға, күберәк йәшелсә менән туҡланырға тура киләсәк икән. Асҡа ҡаҡланыу түгел дәһә. «Йәйәү йөрөргә, көнөнә кәмендә өс саҡрым» тип тә әйтелгән. Уныһын инде булдырам. Өй эсендә кәләп һалыуым ғына ла шунан кәм булмаҫ. Ихатала ла эшем етерлек, мал аҫырайбыҙ ҙаһа, ауыл интеллигенцияһы тигәс тә, аҡ һөйәк түгелбеҙ. Ҡыҫҡаһы, тәүәккәлләнем.

Ә байрам кисәһендә иҫтә ҡалырлыҡ нәмәләр байтаҡ булды. Гөлсирен «Самантаға яуап» тигән оҙон шиғырын уҡыны. «Кем ул Саманта?» тип берәү ҙә һорамай, сөнки был 10 йәшлек кенә ҡыҙыҡайҙың, Америка мәктәптәренең береһендә уҡып йөрөгән баланың, Юрий Андроповҡа яҙған хатын баҫма матбуғат, радио-телевидение яҙҙан бирле сурыта. Уның фотоһы район гәзитендә баҫылды, йөҙө лә таныш. «Һеҙ һуғышҡа ҡаршымы, юҡмы?» – тип һораған кескәй американка совет дәүләте етәксеһенән. Иң ғәжәбе – Андроповтың Самантаға яуап биреүе! «Һин ҡыйыу һәм саф күңелле ҡыҙыҡайһыңдыр, хатыңа ҡарағанда...» – тигән һүҙҙәр яҙып, Генсек уны СССР-ға ҡунаҡҡа саҡырған.

Гөлсирен ошо ваҡиғаны йөрәгенә шул тиклем яҡын алған, ялҡынлы һүҙҙәр тапҡан – тыңлап бөткәс, халыҡ аяғүрә баҫып ҡул сапты. Ә минең күңелем Самантаның хатына шунса ҙур иғтибарҙы сәйәси кампания тиеберәк ҡабул иткәйне. Әмин абыйҙың йоғонтоһомо – йөрөтәләр баланы, ҡурсаҡтай итеп, театр уйнайҙар, тип мыжығайны ул. Брежневтың минең уҡыусыма, Туҡтаровҡа, яуап бирмәүе лә иҫкә төштө...

Сәхнәгә бер мәл сиған ҡыҙҙары бейеүен башҡарырға Миләүшә сыҡты. Тын да алмай тамаша ҡылдыҡ. Уның үҙебеҙҙең Толпарлыныҡы икәнен оноттоҡ. Күҙ бәйләп, ҡаныбыҙҙы ҡыҙҙырыусы сибәрҙең сиған ҡыҙы Кармен булыуына ышандыҡ та ҡуйҙыҡ – ана ниндәй ул сәнғәт ҡөҙрәте! Аһ! Өйөрөлә, ут-ялҡын булып дөрләй, дерелдәгән яурындарынан, тирбәлгән түштәренән дәрт эркелә, үткер ҡараштарынан осҡон сәсрәй. Ялтыр беләҙектәр кейгән матур беләктәрен ебәк еңдәр берсә аса, берсә ҡаплай, бармаҡтары күбәләктәй талпына. Ә осалары... ымһындыра, талсыҡтырып саҡыра! Ҡатын башым менән мин шул халәткә сумғанда, ир-ат ни кисерәлер?!

Сираттағы сығышты иғлан иткәндә Зөлфәрҙең тауышы әллә ҡарлыҡҡан, әллә саҡ ҡына ҡалтыранғандай ишетелде. Миләүшәне яратты лаһа егет бер осор, тик шул елгүтәндең (Земфира дуҫымдан отҡан һүҙ таман булыр) йөрәген яулай алманы. Күпмелер ҡаңғырып йөрөнө лә, һөнәренә әүрәп, элеккесә асыҡ йөҙлө, йор һүҙле Зөлфәргә әйләнде. Гармунда уйнай, ҡурай тарта, үҙе ойошторған ансамблдә йырлай, бейергә лә булдыра. Әммә иң ҙур маһирлығы – пьесаларҙа уйнау. Лирик геройҙың үҙе булып әүерелә лә ҡуя. Шул һәләте менән дә Толпарлы бик һөйһөнөп бөтмәгән уҡытыусы ҡыҙҙың күңелен иретте шикелле. Инглиз теленән уҡыта ине, текәрәк, мәктәпкә ҡыйып ҡарағыһыҙ бөхтә итеп аҡ кофта, ҡара костюм кейеп килер, сәсенә лә үҙенсә бер прическа яһап йөрөр ине уныһы. Бар ҡиәфәте менән, әйтерһең, һеҙҙең арала мин – бүтән, буҫтауым башҡа, тип иҫбатлай. «Ун беренсе синыфтан бер малай уға ғашиҡ булған, имеш» тигән хәбәр ҙә таралып алды бер мәл. Малайҙың әсәһе: «Ул уҡлау йотҡан мәрйәгә нишләп минең улымдың күҙе төшһөн!» –тип әрепләшеп тә йөрөнө. Мәрйәлеккә мәрйә түгел ине, Өфөлә тыуып-үҫкән башҡорт ҡыҙы, урыҫ мәктәбендә уҡығас, беҙҙеңсә һөйләшергә ихласлығы әллә ни юҡ. Инглиз теле уҡытыусылары, ғәҙәттә, дәресте инглизсә-русса алып бара, шулай ҡулайыраҡ, күрәһең. Быныһына беҙ аптыраманыҡ. Ыҫпай кейеменә, ҡырыҫлығына ла күндек, әкренләп. Сит тел уҡытыусылары ауыл мәктәбендә торламай, ваҡытлыса күренешкә түҙергә була лаһа, тинек. Әммә Адель Мирасовна Толпарлыға ғүмерлеккә килгән булып сыҡты.

Ғәжәп ҡыҙ ине ул. Ысынлап та. Шул кисәлә биш егет «Ҡара юрғам» тигән йырҙы башҡарҙы. Бәс, берәү, йыр бөтөр-бөтмәҫтән, сәхнәгә һикереп менде лә уртала торған Зөлфәргә сәскә тотторҙо. Беҙҙә ундай ғәҙәт бар ҙа, ансамблдәгеләрҙе айырып баһалауҙы күргәнебеҙ юҡ ине әлегәсә. Баҡһаң, Адель Мирасовна лаһа! Егеттәр, халыҡ геүләп ҡул сапҡас, тағы бер йыр башҡарҙы, Зөлфәр гөлләмәһен аҙаҡҡаса тотоп торҙо.

Иртәгәһенә ишеттек: англичанка сәхнәлә беҙҙең егеттең ҡолағына «Ай лав йу!» тип шыбырлаған. Ә Миләүшәбеҙҙе духтыр Искәндәр оҙата барған. Тәүге хәбәргә илтифат бирелмәне, Адель Мирасовнаның сәйерлегенә япһарылды. Ә бына икенсеһе уңлы-һуллы тикшерелде. Таштояҡҡа 29 йәш икәнлеге хисапланды, духтырҙың йәшкә кесерәк булыуы асыҡланды. Ахырҙа халыҡ, әрәм генә итер инде ул Аҡназар ҡыҙы духтырыбыҙҙы, тип аһ орҙо. Сит яҡтан килгән берәү үҙенекенән яҡын булып киткәнме Толпарлыға?! Ә бит ауыл юҡҡа хафаланмаған...

Ошо урында юллап ҡына алған хәтер һуҡмағым өҙөлдө. Фатих ҡайтып ингән дә ҡысҡырып телефондан һөйләшә: