Ҡатындар - 54

Айыусыла Әсмәнең бер сиған әбейе менән гәпләшеп ултырған мәленә тап булып, ғәжәпкә ҡалдыҡ. Шунда уҡ Айһылыу йәштәрендәге ике ҡыҙсыҡ та ултыра шырҡылдашып. Әхирәтем мине билемдән ҡосаҡлап күтәреп алды, шулай ҡыуанды. Ул һаман да әүәлге кеүек: төҫ ташламаған, көслө, ихлас күңелле. Теге ҡарсыҡ тиҙ генә йыйынды ла ҡыҙыҡайҙарҙы эйәртеп юлында булды.

– Ошо мәлдә генә өлгөрә торған дарыу үләндәре бар ҙаһа, шуларҙы йыяйым тип һыртҡа күтәрелһәм, бер әбекәй бәләкәй көрәге менән дөр-дөр сәскә тамырын ҡаҙып мәш килә, – тип һөйләй башланы Әсмә уның артынса. – Күҙәтеп торҙом башта: тотош аҡтарып сығармай, ипле ҡылана, йәш тамырсыҡтарын ҡалдыра, орлоғон йыйып күмеп ҡуя, ыңғайына. Белеп кенә тотона был тип, янына барҙым, һаулыҡ һораштым. Сиған әбейе ләһә! Һөйләп китте: «Аптырама, әүәлерәк, беҙ табор менән ошо тирәлә туҡтай торғайныҡ. Мине бәләкәйҙән шифалы үләндәр танырға өйрәттеләр, бына ошо үлән – марьин корень, бик һирәк ерҙә үҫә. Илленсе йылғаса был тирәгә юл төшмәне, шунан кире инде ике-өс йылға бер килер булдым. Октябрь башына юллана инем ғәҙәттә, быйыл ике-өс көнгә иртәләнем. Бына ейәнсәрҙәремә юл күрһәтергә тип эйәртеп алдым. Элегерәк ошонда оло ғына бер ҡатынды осрата торғайным, бик яҡшы белә ине үлән-фәләнде. Һуңғы осор килеүҙәремдә тап итмәнем уны?»

– Ҡартәсәйемде күргеләгәндер ул?

– Мин дә шулай уйланым, ҡыҙый.

Сәнә менән Артур Стәрлегә киткәйне, улар ҡайтҡансы урман күреп килергә булдыҡ. Теге таныш ҡарағай янынан үттек. Артабан йылҡы көтөүе ҡырынан сәтләүек урманы яғына тартылдыҡ.

– Күр әле, күр анау ҡола бейәне, өйөр айғыры тирәләй уралыпмы-урала, төшөнә барып кермәмме, тип өмөтләнә.

– Ә? – Айһылыуҙың ҡолағы ҡарп итеп ҡалды был сәйер хәбәргә.

– Айғыр үҙе һайлар бейәнең төҫөн төшөндә күрә, имеш, ти. Ана, өйөр башы баҫҡан килеш йоҡлап тора...

Ул да булмай, ейәнсәремдең күҙенә осар тейен салынды:

– Оса! – тип сәпәкәйләне. (Осар тейенде миңә Бүреһуҡҡан олатай күрһәткәйне, тип хәтерем мейемә туҡып ҡуйҙы…)

Кәрзин тотоп алғайныҡ, тултырғансы сәтләүек йыйҙыҡ. Земфираның ҡапҡан сәтләүеге ас булды, күрәһең, төкөрҙө лә әйтеп ҡуйҙы:

– Ҡайһы бер әҙәмдең дә эсе буш икәнен тышынан белеп булмай...

Был һығымтаның беҙгә ҡағылмағанын белгәс, төпсөнөп торманыҡ. Сәнәләр ҡайтҡан, машиналары сигнал бирә ине – шунда ашыҡтыҡ. Шул арала Әсмә ҡолағыма шыбырлап өлгөрҙө: иғтибар ит әле, ҡыҙый, киленем йөклө түгелме икән? Анау сиған ҡарсығы кәрт һалды, ай-вайыма ҡуймай, эсеңде нимә бошорғанын беләм, тип тороп. Улыңдың улы тыуасаҡ, киленең ауырлы, тисе?!

– Бирһен Хоҙай! – тинем.

Земфираның да юлы уңды, хаҡын килешеп, тауарын ҡалдырып китте.

Айыусынан ҡайтышлай, Айһылыу әйтеп һалды:

– Сәнә апайҙарҙың ҡыҙына исем таптым! Роза – сәскәләр королеваһы!

– Сос ҡолаҡ, ишетеп тә ҡалдыңмы? Сиған әбейе, улдары тыуасаҡ, тигәнсе?

– Һы, юлы бер асылғас, улы ла тыуыр, ҡыҙы ла… – Шулай тине, күҙен дә йомманы. Күргән берәү юҡҡа ғына ейәнсәремде «Бәләкәс Нурия» тип һөйөп китмәй, әләйһәң.

Эсемдән генә тәҡрарлап ҡуйҙым: мин – ҡартәсәй! Ниңәме? Бер-ике көн тураһында ғына гәзиттән бер психологтың мәҡәләһен уҡып, үҙемде һынап-тикшереп хитланғайным. Өлкән йәштәгеләрҙе геронтологтар өс төркөмгә бүлә икән: «мыжыҡ ҡарт», «ҡартатай(ҡартәсәй», «бөйөк ҡарт». Абау, мыжыҡ булмам? Бөйөк булырға дәғүәм юҡ. Ҡартәсәй мин – үҙемә алмаш тәрбиәләләүсе!

Был папка әллә ни ҡалын түгел. Тартып сығарған һуңғы ҡағыҙҙың битенә Мостай Кәримдең шиғырын ҡуйғанмын. Яттан беләм уны, аулаҡтарҙа, уҡыусыларым менән әңгәмә уҙғарғанда уҡый торғайным. Әле лә, хисләнеп китеп, ҡабатланым күңелемә хуш килгән юлдарҙы:

Өс мөғжизә мине әсир алды –

Ер, йәнә күк, йәнә ҡатын кеше...

Анау ваҡытта, ағай-эне ирҙәр советы төҙөп мәш килгәндә, ошо бер шиғыр менән дә еңергә булған икән шуларҙы! Һы...

Ә ҡайһылай ярһып алғайным шул саҡ, әллә берәй ултырыштарына барып, диспут ойошторайыммы, тип. Ирҙәр генә булдыра ала, тип бәғзе һөнәрҙәрҙе һанап, ауыҙымды ябырға тырышасаҡтарын самалап, яуаптар әҙерләнем. Уйымда ул бәхәсте диалог итеп ҡороп та ҡуйҙым хатта:

– Механизатор, шофермы? Һуғыш йылдарында һеҙҙе кем алмаштырған? Ирҙәрҙең һабанға үҙҙәре егелгәнен күргән юҡ, ә ҡатындар егелгән!

– Йыһанға…

– Валентина Терешкова! Светлана Савицкая! Донъя буйынса – 56 ҡатын-ҡыҙ космонавт бар.

– Самолетта…

– Мәғүбә Сыртланова! Советтар Союзы Геройы!

– Фән өлкәһенә, сәйәсәткә үтеп индегеҙ инде...

– Бөтәһе лә ҡулыбыҙҙан килә, ә иң мөһиме, бер ир ҙә булдыра алмағанды булдырабыҙ! Беҙ – бала табабыҙ! – тинем дә: – Ир – баш, ҡатын – муйын,– тип саҡ өҫтәмәнем. Сөнки Фатихтың: «Баш мейеһе ҡайһы яҡҡа бойора, муйын шунда борола – физиология», – тигәне иҫкә төштө… Юҡ, барып йөрөмәнем ул дәғүәләр менән, бәлки, ирҙәр советын төрлө йәмәғәтселек эштәренә йәүкәләп булыр, тигән өмөт тә бар ине. Тик улар тиҙ һүрелде, кистәрен клубта бильярд төртөүҙән, шахмат уйнауҙан һәм, әлбиттә, беҙҙең затҡа һан бирмәй ҡыланыуҙан ары китмәнеләр. Улай ҙа, Николаевка урыҫтарынан барып өйрәнеп, дүрт ир быйма баҫыуға тотоноп китте. Балта оҫталары бригадаһы ойошто, беҙҙә, урманлы яҡта, бура бурауға, ишек- тәҙрә яҡтары һуғыуға, ағас семәрләүгә оҫталар күп ул. Бер йылды шул бригада ярты йыллап Мәскәү тарафтарында йөрөп ҡайтты. Ысын булһа, Алла Пугачеваға тәтәй кеүек итеп мунса һалып биргәндәр, имеш. Аҡсаны апаруҡ ҡайырғандар, ти…

Папкамды һалып ҡуйҙым да еңдәремде төрә башланым - әсәйемдең ошо ғәҙәте миңә күсте. Эйе, бик яуаплы эшкә тотонмаҡсымын, шуға еңемде төрөп кенә ҡалманым, бөйөрөмә таянып алдым. Тап шул минутта Фатихым килеп инде.

– Әсәһе, ни күстәрмәксеһең былайтып? – ти.

– Иртәгәнән Айһылыуҙы шәжәрә ағасы менән ентекләп таныштырам. Унда яңы ботаҡтарҙы өҫтәп ҡуяһы ла бар, һаман ваҡыт тапмайым шуға.

– Фиданда туҡталғайны...

– Бәс! Айһылыу ҙа кермәгән. Асияның кесе улына, Моратыбыҙға, инде ун йәш. Камил менән Камиланың балалары теркәлгән шәжәрәгә, ә ейән-ейәнсәрҙәре ҡуйылмаған.

– Минең яҡ та яланғас тора, Мөдәристең ике улы, биш ейәне бар...

– Ана лаһа! Ҡайын туҙына хат яҙған ҡәйнешем, иҫемдән сыҡмай ул сығыуын… Шәжәрәгә тотонорҙан алда зыяратҡа барам. Ейәнсәремде лә эйәртәм.

– Аңлат!

– Төрлөһөн төпсөнөп быуынға төшә. Ҡисса яҙмаҡсы булып та китә. Тәүарихтан башларға инде уға бирер мәғлүмәтте. Һәм зыярат ҡылыуҙан… Үҙемә лә хәтер остарын тоташтырыу кәрәк.

– Шул папкаңды ҡасан иҫеңә төшөрөрһөң, тип уйлап ҡуйғылай инем. Донъяны көтөшөрмөн. Һуңғы биш йыл, главныйлыҡты Искәндәргә тапшырғас, эшем еңелләште , инде бөтөнләй бушаһам да ярайҙыр, тим. Етмешкә етеп барам даһа.

– Алтмыш биштәһең генә әле, атаһы, арттырма. Барыбер тынғы бирмәҫтәр һиңә, йүгерерҙәр ҙә килерҙәр.

– Консультация артынанмы, бүтәнгәме – килерҙәр шул. Искәндәр ҙә, арыным был йөктән, миндә етәксе һәләте юҡ, писанины много, бесконечные отчеты, тип мыжый. Беҙҙең киленгә тоттормаҡсы дилбегәне.

– Атаҡ. Мин уны, тағы бер бала тап, Айһылыуға иптәшкә, тип өгөтләмәксе йөрөйөм.

– Улайһа, Искәндәр тағы ике-өс йылға сыҙар, үҙем дә ҡапылда туғарылмай торормон. Шулай һүҙ беркеткәс, сәй эсеп алдыҡ та көтөү ҡаршыларға сыҡтыҡ. Элгәре Бүреһуҡҡан олатайҙар, хәҙер Вилмирҙәр йәшәгән Келәт осонан ҡайта мал-тыуар, шул яҡҡа табан атланыҡ.

Алтын көҙҙөң һуңғы көндәре. Сентябрь аяҙ, йылы килде, шуға күрә малдар ирәүәнләп көтөүҙә йөрөй, көтөүселәре зарланмай. Ә минең башымда хәтирәләр өйөрө йөрөй, тырым-тырағай. Инде улар ҡағыҙға төшөп ятмайынса маҙа бирмәҫ...

Яңы зыярат 1961-ҙә асылғайны. Зөлхизә өләсәйем, Төхвәтулла бабайының иҫке зыяраттағы ҡәберен тәрбиәләргә барышлай, гелән ҡолағыма киртеп ҡуйыр ине: «Мине яңыһында ерләрһегеҙ, әтеү йә оноторһоғоҙ, мына лаһа, иҫкеһенә минең һуҡмағым да, Рәйхана ҡоҙағыйҙыҡы, тағы Татар килендең эҙе ята», – тип. Аманатын үтәнек. Ә мин һәр саҡ, бына әле лә, башта иҫке зыяратҡа юл алам, ҡайтышлай – яңыһына. Төхвәтулла олатайҙың ҡәбер ташына соҡоп яҙылған исем-шәрифен, «1852 – 1925» тигән һандарҙы йыл да аҡҡа буяп китәм, имән бураһын уратып ҡарап сығам, бирешмәгән әле... Бура эсендә ҡарт шыршы үҫә, уның күләгәһе сәскә үҫтерергә бирмәй, ҡойолған энәләрен, тубырсыҡтарын бер ситкә тырмап өйөп ҡуям. Халыҡ хәтерендә уның Толпарсыҡҡан төбөндәге иң ҡарт йәйенде һөйрәп сығарған, тик башҡорттарҙа ғына уйлап табылған шыға ысулы менән суртан тотҡан балыҡсы булып ҡалғанлығын иҫләп алам да өләсәйемдең көндәше, ысынында әсәһеләй күреп хөрмәт иткән кешеһе Мәғүҙә инәйҙең ҡәберен эҙләп китәм. Оҙон булып үҫкән үләнде ике яҡҡа ҡулым менән йыға барып, юл ярам. Өләсәйем башта уның янына барыр, оҙаҡ итеп үҙенең хәл-әхүәлдәрен һөйләр, «Зөлхизә»не шым ғына йырлап ҡуйыр ҙа: «Тыңлаһын, ул ошо йырҙы ярата ине...» – тип илап та алыр ине.

Йөҙөмдө ҡиблаға бороп доға уҡыйым: «Әссәләмәғәләйкүм йә әһләл-кубур йәғьфируллаһ ләнә вә ләкүм. Әнтүм сәләфунә вә нәхну бил-әсәр. (Сәләм Һеҙгә, әй, ҡәбер халҡы! Аллаһ беҙгә һәм һеҙгә мәғрифәт итһен. Һеҙ элек киткәндәрҙән, беҙ ҙә һеҙҙең артығыҙҙан киләсәкбеҙ.)» Зыяратта уҡыла торған доғалар күп ул, ҡартәсәйемдән ошоноһон отоп ҡалғанмын, бәләкәй сағымда уҡ. Ул үҙе «Ясин», «Тәбәрәк», «Ихлас», «Нас» һәм «Фатиха» сүрәләрен уҡыр ине... Тәүге икәүһе оҙон, артабанғы өсәүһе ҡыҫҡа һәм еңел генә ятлана. «Нас»ты мин шиғыр кеүек итеп һөйләп ҡуйһам, әй, ҡыуана ине ғәзизем. Бәрәкәт! Ошо сүрәне хас та бәләкәс Нурия булып яңғыратып уҡып тора берәү янымда – ейәнсәрем!

– Тереләрҙең ҡәҙерен бел, үлгәндәрҙең ҡәберен бел, ти ҙәһә мәҡәл. Әйҙә, эҙемә генә баҫ, һине үҙемдең ҡартатайым янына алып барам.

– Теге ҡыҙыҡ исемле – Һатыбал ҡартатаймы?

– Эйе. Минең бәйәндәрҙә ул исемдең тарихы аңлатылған.

– Ҡырағай бер ырым, тәҙрә аша үҙ балаңды, имеш, һатып ал?

Бала аҡылы менән бәхәскә инмәҫтән, «Ихлас» сүрәһен көйләй башланым, Зирәк Рәйхана кеүек күркәм ҡатындың йөрәгенә ғүмерлеккә мөхәббәт һәм тоғролоҡ булып береккән заттың рухына арнап.

– Ҡартәсәй, Әдисәй бабай менән Татар әбекәй ҙә ошонда, тигәйнең?

– Йәнкиҫәкте, был зыярат ябылһа ла, ошонда оҙатҡайныҡ, әйтеп ҡалдырғайны, Әдисәйем янына ҡуйығыҙ мине, тип.

Ҡәберҙәре ҡараулы ғына. Сәғәҙәт ағай үҙе иҫән саҡта тимер рәшәткәләр ҡуйҙырып өлгөрҙө, Ҡырластауҙан яҫы гранитты ҡуптарып алып, шымартып, ядкәрташ итеп урынлаштырыу ҙа – уның изгелеге. Татар әбекәй Әдисәйенең һуңғы төйәгенә эре алһыу сәскәле тырнаҡ үләнде килтереп ултыртҡайны, шул хәҙер үҙенең тупрағына ла тамыр һуҙып үҫкән. Күп йыллыҡ ҡырағай гөл ул, Толпарсыҡҡан буйында мәңге баҡый ҡоромай, ана. Көҙөн уның оҙон һабаҡтарын төптән һындырып, бер ситкә йыйнап ҡуяһы бар – шулай иттем дә бер арый хәтирәләргә бирелеп торҙом... Ҡайтырға йыйынғанда, рәшәткә тышындағы «Килен ағасы»нан (Йәнкиҫәк Ҡырымынан килтереп Толпарлыға еректергән ҡыуағын бында ла ултыртҡайны) бер ус ҡуҙаҡ өҙөп алдым да, ҡапҡанан сыҡҡас, һыҙғыртып ҡуйҙым: «Тыныс йоҡлағыҙ, әрүахтар…» Яңы зыяратҡа табан барғанда, Айһылыуға өндәштем:

– Арыһаң, ҡайт?

– Юҡ инде, ҡартәсәй, мин һинең урыныңа ҡаласаҡ бәйәнсе, үҙең әйтмешләй, нәҫел бағы, – тимәһенме был бала.

– Ҡолоҡасым! – Зирәк Рәйхананың һиҙиә һүҙен әйтеп, хисләнеп китеп ҡосағыма алдым ейәнсәремде.

– Һин үҙеңдең дәфтәрҙәреңде ҡасан яҙа башланың, әйт әле?

– Зөлхизә ҡиссаһынмы? Һинең йәштәреңдә. Белгән берәүҙән мәғлүмәт тартҡылап мәш килеп йөрөгәйнем...

Шул минута Айһылыуҙың кеҫә телефоны галтыраны.Асып ҡараны ла, һөйләшмәй, баҫып ҡуйҙы. Үҙе тағы миңә әйтмәй ҙә сыҙаманы:

– Теге һеҙҙең Мәскәүҙәге дуҫығыҙ, генерал бабайҙың ейәне шалтыратҡан буласы. Быйыл йәй оҙоно ауылда йөрөнө. Етенселә уҡый икән. Адресымды һорағайны, бирмәнемсе.

– Ниңә? Хат яҙғайны түгелме, барыбер белгән дәһә?

– Белгән! Разведчиклыҡҡа уҡыясаҡмын, тигән була...

Һай, мут ҡыҙыҡай, үҙенсә, шул малайҙы оҡшатып ҡалыуын ҡыялатып ҡына һиҙҙермәк.

Мин белгәндән әхирәткә күскән толпарлыларҙың күпселеге яңы зыяратта ята. Тәғәйен берәүгә түгел, ә һәр ҡаһыһын иҫкә алырға тип килдем. Бөтәһенә бергә сәләм бирҙем, доға атҡарҙым. Бында тәртип шундайыраҡ: нәҫелдәштәр бер тирәгәрәк ерләнгән. Тәүҙә үҙемдекеләр яғына йүнәлдем. Ҡартәсәйемдең ҡәберенә ҡуйылған ҡара мәрмәр әллә ҡайҙан күренә, атайым килтереп ҡуйғайны. «Тыныс йоҡла, ғәзизебеҙ» тип яҙылған да ике сәскә төшөрөлгән – умырзаялар.

– Зирәк Райхана – уны күреп беләм кеүек, һин йыш иҫкә алғанғамы икән, ҡартәсәй, – тип шыбырлай ейәнсәрем, үҙе миңә һыйынып килә. Әллә был тарафтағы һил шымлыҡтан шомлана төшкән?

Ҡартәсәйемдең мәрмәр һәйкәл йөҙөндәге фотоһүрәтенә баҡтым. Йәш сағы. Ваҡ барсалы күлдәктән, иңендә селтәр шәл, муйынында мәрйен мунсаҡ, мәрйендәрҙең ҡыҙыл икәнен беләм...

– Ҡартәсәй, Зирәк Рәйхана Булгаковтың «Мастер һәм Маргарита»һын уҡымағандыр ҙаһа? – Айһылыуҙың һорауына аптырап ҡалдым.

– Уҡымыған.

– Ә ҡайҙан алған ул, ҡатын-ҡыҙҙың ҡанатын киҫһәң, ул һеперткегә атланып оса, тигәнде? Бәйәнеңдә бар. Булгаковса…

– Тормоштан алған, бәс.

– Әкиәттән, тиһәңсе.

– Әкиәт тә ысынбарлыҡтан сыҡҡан. Һы… Киреһенсә лә була, ҡолоҡасым.

– Ә нишләп орденлы Зөлфиә өләсәйҙең ҡәберендәге һәйкәлдә йондоҙ төшөрөлгән? Герой түгел дәһә? – Айһылыу уңарсы өләсәкәйҙең ҡырына барып баҫҡан.

– Уға һәйкәлде район хакимиәте ҡуйҙыртты, почетлы ветераныбыҙ, тип. Йондоҙо – ил алдындағы абруй символы. И-и, өләсәкәйем, эсе бошҡанда, Динис ҡалдырған шахмат таҡтаһын йәйеп, фигураларын теҙә лә тегеләй-былай шылдырғылап ултыра торғайны. Әле лә ҡолағыма салынғандай: «Мыныһы ат, мыныһы хәтәр – король! Ә мыныһы фил дәһә. И-и, хөртәфейе...» – Шулай ти ҙә пешканы ауҙарып, тәгәрәтеп ебәрә. Камила өйрәткән исемдәрен, өләсәйемдең бала һымаҡ уйнап ултырғанын күргән дә.

– Мин «Зөлхизә вә Абдрахман ҡиссаһы»н хатта ки ятлап бөтөрҙөм. Шул борон заманда ла булған мөхәббәт?

– Донъя мөхәббәттән яралған, ҡолоҡасым.

– Беләм. Әҙәм вә Һауа...

Уйҙың тиҙлегенә ғәжәп иттем мин ғүмер баҡый – йыһани тиҙлек, үлсәм итеп ҡулланылған яҡтылыҡ йәки тауыш тиҙлегенән дә етеҙерәк ул!

Бына әле минутлап ҡына баҫып торам ҡәрҙәш әрүахтар рухына баш эйеп, шул ғына арауыҡта уйым уларҙың тотош ғүмер йомғағын һүтеп, кире урап ҡуйып өлгөрә – үҙемә мәғлүм булған тәҡдирҙә, әлбиттә.

Әлеге уйҙы тыйып та булмай, ҡасан теләй, шунда, үҙе теләгән йөкмәткелә килә лә инә башыңа. Ошо минутта ни уйлап тораммы? Ҡартәсәйем баҡыйлыҡта Һатыбал ҡартатайым менән осрашҡандыр, унда тәүге никахың менән, имеш, ҡауышаһың. Ә Зөлхизә өләсәйемдең Абдрахманын күргеһе килер ҙәһә?! Мәңгелектә лә айырылышыу насип булһа, ҡайһылай үкенесле! Эйе, ошо сәйер уйға төшөп тороуым. Әй, өләсәкәй, һин йыш ҡына, күршегә ут алырға кергән кеүек кенә булдым, үттең дә киттең, ғүмеркәйем, тип ҡабатлар ҙа, яҡты донъяларҙан кем туйһын, тип ҡуйыр инең…

Бар ихтыярымды нығытып, семәрле сөгөн рәшәткәле ҡәбер янына йүнәлдем. Атайым! Ҡайтты...

«1929–1999», етмешенә ике ай ҡалғайны. Күмәкләп йыйылып юбилейын байрам итербеҙ, тип кәңәш ҡорғайныҡ. Декабрҙә тыуған ул. Уҡсы йондоҙлоғо бағыуында. «Уҡсы»лар хаҡында астрологтар, улар ҡайнар йөрәкле, тура һүҙле, ҙур маҡсаттар ҡуйып, һайлаған юлынан тайпылмай йәшәүселәр, тип яҙа. Һүҙмә-һүҙ Баязит Ҡарамырҙин хаҡында әйтелгән кеүек.

Әлдә генә атайымды иҫән сағында ғәфү итергә көс таптым үҙемдә, әлдә генә шуны белдерергә форсатым булды. Бала саҡтан бәғеремдә таш булып ҡатҡан үпкәләремдән арына алмайынса оҙаҡ яфаландым. Сөнки уны яратыуым, атайлы – арҡалы булыу бәхетенә ирешеү өмөтө, ҡартәсәйемдең бер бөртөк улын һағынып бөгөлөүҙәре, йөрәк сиренә һабышып һарғайыуҙары өсөн көйөүем ифрат та көслө ине шул! Атайымды Әмин абый бер ваҡыт «космополит» тип ҡылыҡһырлағайны. Моғайын, шулайҙыр ҙа. Бер һөйләшеү иҫкә төштө ошо юҫыҡта. Екатеринбургта батша ғаиләһен тотош, олоһон-кесеһен, атып үлтергәндәр. Имеш-мимеш түгел, ысын икән был фажиғә. Атайым эшләгән заводҡа тантаналы сараларға йыш ҡына бер почетлы ҡунаҡ саҡырылған, уға, ил батырҙарына тиңләп, ҙур хөрмәт күрһәтелгән – баҡһаң, батша ғаиләһен атыуҙа ҡатнашҡан кеше икән. Трибунаға сығып, маҡтанып, ентекләп һөйләр булған әлеге ваҡиғаны. «Шул әҙәмде күрһәм, оҙаҡ тыныслана алмайым, йөрәгем сәнсә, – тигәйне атайым. – Аңлайым, уға ла кемдер бойорған. Тик уның ҡырағай хөкөмдө атҡарыуына кәпрәйеп йөрөүенә, тыңлаусыларҙың ҡул сабыуҙарына йәнем әсенә. Йыһан һынлы Йыһанда халҡы хаҡлыҡҡа, тигеҙлеккә ҡоролған йәмғиәттә йәшәүсе планеталар барҙыр, тип ышанам. Ерҙәге намыҫлы кешеләрҙе шул планетаға күсерер инем!»

Фантастар яҙа лаһа... Жюль Верн һүрәтләгән ваҡиғалар ҙа заманында туҙға яҙмаған, тип уҡылған, хәҙер улар ысынға әйләнеп бөтөп бара. Ул саҡта бәләкәй инем әле, атайымдың һөйләгәндәре күңелемә ҡыялатып ҡына ҡағылып киткән. Хәҙер килеп уның ҡалыпҡа һыймаҫ фекерҙәренә шаңҡып тороуым... Шул мәлдә кескәй Нуриянан башҡа асылыр кешеһе лә булмаған, күрәһең?! Их, атай, таяныс була алманым һиңә. Яҙмыш...

– Ҡартәсәй, ә бит дөрөҫ! – Айһылыу тағы һүҙ башланы.

– Нимә дөрөҫ?

– Баязит ҡартатайҙың космополитлығы. (Үҙем дәһә, онотолоп китеп һөйләшеп йөрөйөм баҡыйлыҡтағы ғәзиздәрем менән, баланы нисек тыяйым?) – Сит планеталарға күсенеү – бөгөн алға килеп баҫҡан мәсьәлә, белһәң. Һине интернет селтәренә индерҙем, ҡартәсәй, ә барыбер томанаһың был йәһәттә, шул «Класташтар»ыңдан ары китә алмайһың.

– Белгәнем еткән: хәреф йыям, хат ебәрәм... Йә, баяғы хәбәреңә кире ҡайт.

– Ғалимдар кешелекте кисекмәҫтән ерҙән күсендерә башлауҙың стратегик планын эшләргә тәҡдим итә, юғиһә, һуң буласаҡ, тиҙәр.

– Ҡайһы планеталарға?

– Марсҡа, мәҫәлән.

– Марс? Ҡыҙыл планета... Ул интернет уйҙырма менән тулған, тиҙәр. Ҡатырма башыңды, ҡолоҡасым. (Ә мин астрономиянан, Ҡояш системаһында Ерҙең урыны бәхетле, Марс һымаҡ алыҫ планетала йәшәһәк, туңыр инек, тип уҡыта инем? Дәреслек буйынса...)

– Ә һин, ҡартәсәй, ахрызамандан ҡурҡып йөрөмә! Теге Төркмәнбашындағы Иркен ағайға ла хәбәр ебәрҙем, ул да шөрләмәһен: булмай, һәр хәлдә – кисектерелгән ул катастрофа. Ер бабайҙың тағы кәмендә мең йыл йәшәтәһе бар әле кешеләрҙе – фәнни иҫбатланған.

– Юҡ-юҡта мин дә ул үрмәкес ауына инеп аҙашып йөрөп алам. Яңыраҡ кеҫә телефонына һалған аҡсамдан ҡолаҡ ҡаҡтым: тоҙаҡҡа эләктем, йәшәрергә теләп. Бушлай тип торҙо ла телефон номерымды алды, «Баҫығыҙ!» тигәс, баҫһам, йылт итеп бер рецепт килеп сыҡты...

– Бына һиңә «продвинутая бабушка»!

– Кем шулай, ти?

– Әмир, генерал ейәне. Иҫкә төшә лә торасы шул малай? Әй, кисә уның менән «Контакт»та ултырғайныҡ, әллә нимәләр яҙып бөткән, Америкала «ахырызаман пакеты» һатыуға сыҡҡан, ти.

– Пакет?

– Махсус кейем, маска, күҙлек, ун көнлөк ризыҡ запасы, антидепрессант кеүек дарыуҙар һалынған тоҡ, ти. – Иҫәүәнлек. Ярар, күпмелер әҙәм берәй урында ҡотолоп ҡалды ла, ахырҙа, бер тереклекһеҙ ҡалған ергә килеп сыҡты, ти, – шунан?!

– Ҡартәсәй! Бында ысын герой ерләнгән, күр, һәйкәленә ҙур йондоҙ ҡуйылған! – Ейәнсәрем шул арала Сәмиғуллиндың ҡәбере янына барып баҫҡан икән. Мин дә шул яҡҡа ҡайырылдым.

Ниҙер ялт-йолт килгәнгә күҙем сағылып, һағайып киттем: Айһылыу икән, кеҫә телефоны менән булаша.

– Нишләүең, ә?!

– Ҡартәсәй, һинең әрүахтар менән һөйләшеүҙәреңде диктофонға яҙҙырам.

– Тағы нимәләр ҡыландыра ул ғәләмәт?

– Фотоға төшөрә, хат ебәрә, иртән йоҡонан уята, математиканан миҫалдар эшләп бирә, – әй, һанап бөткөһөҙ...

– Тик бында кәртешкәгә төшөрөп йөрөй ҡуйма!

– Беләмсе. Ҡартәсәй, уйлап торам әле, бында торғаны бер ауыл һымаҡ, теге донъя ауылы.

– Фани донъянан үтеп киткәндәрҙең мәңгелек йорттары, ҡолоҡасым. Был «ауылда» бөтәһе лә тиерлек таныш йә туған, йә күрше миңә. Яңы зыярат асылғанда һинең йәштәрҙә инем.

– Был олатайҙы беләм. Һарыгүҙ, Ыласын тарихтары хәтеремдә генә. Һунарсы мажаралары... Элек шундай шәп олатайҙар булған? – Айһылыу ошонда ҡырт туҡтаны, килешмәгән хәбәр ысҡындырыуын аңғарҙы булыр. Ҡайтҡас, уңайын килтереп, был хаҡта һүҙ ҡуҙғатмай ҡалмам, тип уйланым да бер-ике йөмлә генә әйтеп ҡуйҙым:

– Атайҙары, ағайҙары һуғыштан ҡайтманы беҙҙән алдағы быуындың, беҙ олатайһыҙ ҡалдыҡ – улар яуҙа баш һалды. Ә күпме минең тиҫтерҙәрем тыумай ҡалды!

– Уф, нишләп?!

– Егеттәр һуғыш ҡырында һәләк булды, ҡыҙҙар кейәүһеҙ ҡалды.

Айһылыу бүтәнсә һорау бирмәне. Уйлы бала ул, хәҙер үҙенең уй-фекерҙәрендә төпсөнәсәк. Ә мин күңелемдән баҡыйлыҡҡа өндәштем: «Әй, Бүреһуҡҡан олатай, Толпарлы аҡһаҡалы! Ейәнең Вилмир, вариҫың, – беҙҙең арала. Уның булмышында – һинең сор зиһенең, ҡыйыу холҡоң, илһөйәрлегең. Рәхмәт һиңә, Бөркөтсө ҡарт! Минең аҡыл һандығымда ла һин һалған мираҫ бар, уны киләсәк быуынға тапшырыуҙы изге бурысым тип күрәм. Ә теге ҡомартҡыңды юғалтманым...»

Бер-ике көн генә сырхап ятты Әхмәҙин олатай. Мине янына саҡырып алды. Усыма бер бөртөк ҡыҙыл мәрйен кейҙерелгән булавка һалып йомдорҙо ла аңлатты: «Һатыбал дуҫым менән Малик байҙың бойҙайын елгәрәбеҙ. Өмә иткәйне. Рәйхана ла шунда. Йәш саҡ, ун етебеҙ ҙә тулмаған. Ҡулыбыҙ эшләй, күҙебеҙ – тик Рәйханала. Әле лә иҫтә: өҫтөндә йәшел ерлеккә сыт ҡыҙыл сәскә төшкән күлдәк, башына яулыҡ сөйгән. Муйынында ваҡ ҡына ҡыҙыл мәрйен теҙелгән мунсаҡ. Әй, килешә үҙенә! Бер мәлде Рәйхана ике ҡулы менән түшен ҡаплап, ҡатып ҡалды. Баҡһаң, мунсағының ебе өҙөлөп, мәрйене сәселгән икән. Һатыбал менән, йүгереп барып, ерҙән ул мәрйендәрҙе эҙләшергә тотондоҡ. Ырҙын табағы былай таҡыр, тотош тиерлек табып бөткәнбеҙҙер. Ә берәүһен мин үҙемә алып ҡалдым, уртыма йәшереп. Иҫтәлеккә. Бына ошо булавкаға күҙәүләп ҡуйҙым да ғүмер буйы һаҡланым. Йәшлегем мәрйене...»

Бүреһуҡҡан олатайҙың рухына, Һарыгүҙҙең тоҡомо ҡоромағанын, быйыл Әнкәләр осонда уның тағы бер ише тыуыуын хәбәр иттем һәм, Фатихымдың хыянатын аша сығыр өсөн мин Зәңгәр шишмә һымаҡ үргә аҡтым, тау булып юлыма ятҡан үпкәм, ғәрлегемде артылдым, тип шыбырлыным да хәләл ефете көләкәс Сәғүрә инәйҙең ҡәбере эргәһенә атланым. Фотоһы ҡуйылмаған, әммә уның һөйкөмлө йөҙөн күрәм, сылтыратып ҡына көлөүен ишетәмдәй...

Ете ҡуллы Сәғүрә лә – ошо тирәлә. «Егәрленең ҡулы – етәү» тигән мәҡәлде, шул уңған апайҙың ҡулын һанап ҡайтҡас, ҡартәсәйемдән тәүләп ишеткәйнем. Биш йәшемдә.

Һәр ҡәбер алдында әҙгә генә булһа ла туҡталып, хәтер йомғағындағы берәй төйөндө сисеп, ҡабат төйнәп китәм. Дәүләтбикә апайым да, һуғышта һәләк булған Рәхмәтулла бабайымдың Кемерево яҡтарында донъя һөргән ҡыҙы, «ҡайтты». Тупраҡ тартҡандыр...

Орҡоя ҡоҙағый... «Ҡалала ни, балкондан тышҡа ҡарап торған булам, ситлектәге ҡоштай,» – тигәне һаман иҫтә. Гөлшәһүрә инәй! Дуғаҙаҡ ҡаҙҙай яңғыҙ ҡалманың. Гөлгәүһәр апайым бар – Абдрахман олатайымдың, үҙең әйтмешләй, «аҫыл ирҙең төҫө». Ҡайным…Мөхәббәт таш ярҙыра, ти торғайның. Халыҡ мәҡәле ауылда һинең һүҙең булып ҡалды. Һарысәс ҡәйнәмде алыр өсөн, Таллыға Ҡырластау таштарын аҡтарып ташып, келәт һалғанһың. Шарттары шул булған. Ҡәйнәм, күктә ике ай булмай, тиергә ярата. Беләһең, айы берәү уның – һин, ҡайным. Минеке – Фатих.

Әй, Ғәзимә инәй, күршекәйебеҙ... Һинең зарыңды ишетмәҫ, йөрәгемде әрнетмәҫ өсөн өйөңдө урап йөрөгән саҡтарым да булғыланы, зинһар, ғәфү ит! Әрәшитеңде осратҡанһыңдыр, әхирәттә сиктәр юҡ, ти?..

– Алдашмағанһың, ҡартәсәй, был апай ысынлап та ҡайһылай сибәр булған!

– Фариза еңгәм үҙе сибәр, үҙе уңған, үҙе йомарт ине, ҡолоҡасым.

– Беләм, яҙғандарыңда сумырып маҡтағанһың уны. Яратҡан еңгәң.

– Серҙәшем. Бауырҙашым.

– Хәйрулла ағай унан ярты йылға ғына тороп ҡалған. Ә бит ул бәһлеүән кәүҙәле, көслө кеше булған, ҡатынынан күпкә йәшерәк тә?

– Һағынды ул еңгәне, һағыштан бөгөлдө...

– Әлдә бәйәндәреңде уҡып, баҫып бөткәйнем, ошонда эйәртереңде белгәндәй. Күбеһен танып торам, тормошта күрергә тура килмәгәндәрен дә. Бына был апайҙың, Гөлбикә күршенең, аҡ яулығы, күңеле лә, күпме хәсрәт кисереп тә, ҡараймаған, иветә? Ай... Уның Магаданға барған баржалағы фажиғәһен уҡығанда иланым, ҡартәсәй.

Толпарлының ҡарабаштурғайы Хәйривара ағай, сабырлыҡ үрнәге Ғилмиә апай…

Ядкәрташтарҙағы, һәйкәлдәрҙәге яҙыуҙарҙы уҡып, Айһылыу шулай хәтеремде ҡуҙғатып бара. Көҙгө көндөң ҡояшы төш мәлендә генә көндө сыуаҡлай тип, ашыға төштөм. Тик был хәтирәләргә сорналған моңһоу ауылды тотош урап сыҡмай ярамай, илтифатлы булыу фарыз! Әүхәт ағай рухына нисек баш эймәй үтәйем? Фатихтың, ниһайәт, ауыл фельдшерының яҙмаларын ҙур ғына китап итеп баҫтырыуға өлгәшеүен уға әйтмәй китәйемме, әйттем.

– Ысынмы икән кешеләрҙең теге донъяла табыша алыуҙары? – тип һораған ейәнсәремдең арҡаһынан һөйөп алдым. – Үҙенә «таң чуагым» тигән Нүрбәге менән күрешһен ине Таңсулпан инәй, иветә?

Хәлисә инәй үпкәләп ҡалыр, иҫкә алдым. Һөйөнгән Мәхмүт ағай... Иҫәр Әсән – йәшенле йәй фажиғәһен күтәрә алманы... Тракторсы Насип ағай... Маһибикә апай – ҡапыл әсәйемдең башынан яулығын һыпырып алып, ергә һалып тапағаны иҫкә төштө, тыныма туҙан ҡапланғандай булды: «Ғәфү иттем, аңланым, йәнең әрнеүҙән шулай ҡыланыуыңды: ир бирмәк – йән бирмәк», – шыбырлай һалдым... Сулаҡ Мансур ағай – уның счеты үҙе киткәс тә оҙаҡ йылдар колхоз кәнсәләрендә стенала эленеп торҙо, иҫтәлеккә. «Ағай, бәләкәй сағымда һинән ишеткәйнем Хрущевтың американдарға: «Я вам покажу Кузькину мать!» – тип янағанын, шул Кузька тигәне атом бомбаһының йәшерен исеме булған икән»,– тип мәғлүмәт биреп киттем һуғыш ветеранына… Мәмбәт ағай – Комбат булып ғүмер иткәйне... Шәйәхмәт бабай – тәүге әртил ойоштороп, оҙаҡ йылдар колхоз рәйесе булған кеше – оҙон ғүмерле булды, колхоздар тарҡала башлауына әсенеп китте донъялыҡтан...

– Ҡартәсәй, бында «Уҡытыусыларҙың уҡытыусыһы» тип яҙылған, уныһы нисек була? – Ейәнсәрем Әмин абыйҙың ҡәбере тәңгәленән һүҙ ҡуша. - Мин тыуырҙан бер йыл алда вафат булған, һикһән йәшендә.

– Ул - минең дә уҡытыусым, әлеге көндә беҙҙең мәктәптә унлаған элекке уҡыусыһы төрлө фәндәрҙән дәрес биреп йөрөй. – «Аңланым» тигәнде белдереп баш ҡаҡты ла Айһылыу, был төштә оҙағыраҡ тороромдо белгәндәй, арыраҡ китеп, тағы әлеге телефоны менән мөкиббән мәшғүл булды.

Ә мин гүйә кәртешкәһенән күҙлек аша мут ҡына көлөмһөрәп, һынап ҡараған Әмин абыйҙың өнһөҙ һорауҙарына яуап биреп торам: Толпарлыла, күрше - күләндә, дуҫ – иштә, нәҫел - нәсәптә ни хәлдәр бар, донъяла ниҙәр күстәрелә… Баҡыйлыҡта ла уның, моғайын, һәр тарафтан хәбәрҙар булырына шикләнмәһәм дә, уйымда уҡытыусыма мөһим булырҙай мәғлүмәтте барлайым һәм мәңгелек почтаһына оҙатам:

“…Әсәйем, Самат ағай ҡапыл вафат булып ҡуйғас, Таллылағы йорттарын Ғаяндың улына ҡалдырып, Яңы өйгә күсенде. Шәрифә апайым менән Әлтәф еҙнәм дә хәҙер Толпарлыла, Атай йортонда көн итәләр. Динис туғаным Свердловскиҙа, хәҙер ҡайтанан Екатеринбург инде, атайымдың уң ҡулы булды, шунда төпләнеп, ғаилә ҡорҙо. Инженер. Шахматын да ташламай. Руслан Өфөлә йәшәй.

Камила һеңлем «шәп ҡатын» булып сыҡты, бала саҡта ишеткән һүҙемде юллаһам. Өс ҡыҙ менән туҡтап ҡалдымы тиһәм, улары мәктәпкә төшкәс, игеҙ малай тапты. Эйе, уға эләкте нәҫелдә ҡабатлана килгән игеҙҙәр. (Әйткәндәй, балаларын башҡорт тип яҙҙырҙылар.) Камил фән докторы дәрәжәһенә барып етте! Баҫалҡы тырышлығы һәм, әлбиттә, Толпарлыла «Әлфиә баҡсаһы»н ҡалдырған уҡытыусыбыҙҙың үҙе уҡытҡан фәнгә һөйөү уятыуы арҡаһында.

Асиялар Өфөлә йәшәй, ейәндәрем, Фидан менән Морат, йәйгеһен беҙҙән ҡайтмай, Толпарсыҡҡан күле барҙа беҙгә диңгеҙ кәрәкмәй, тип ебәрәләр, ата-әсәһе сит яҡтарға ялға эйәртергә ниәтләнһә. Даниярыбыҙ Ишбирҙе урынында участковый булып эшләй, киленебеҙ Сөмбөл – врач.Улар уҡып сығыуға, Айһылыу ейәнсәрем үҫеп, мәктәпкә төшөп тора ине, абый, һин уны күрмәй киттең… «Бәләкәс Нурия» тип йөрөтәләр үҙен ауылда. Төҫкә әсәһенә тартҡан, холҡо – минеке. Әлеге көндә ҡисса яҙам, тип хыял бәпләп йөрөүе. Тыймайым, иветә?

Мәйсәрә һеңлем менән аралар өҙөлмәне. Бала – сағаһы менән ҡунаҡҡа тип килә лә төшә, үҙ күреүенәндер. Самат ағайҙың балалары ла сителмәне, Наҙгөл менән туғансыл мөнәсәбәттәләр.

Фатихым дауахана мәшәҡәттәренән һаман айырылмаған, айырылмаҫтыр ҙа, кәңәш - төңәшкә лә кәрәгем тейер әле, тип алдан алып тора. Һин дә бит, абый, аҙаҡҡаса мәктәптә консультациялар уҙғарып йөрөнөң. Үҙем иһә бәйәндәремде дауам итеү өҫтөндәмен.