Latin

Ҡатындар - 30

Süzlärneñ gomumi sanı 3781
Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2385
26.9 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
39.7 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
46.1 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.

– Уға ход бирмәнеләр. Ни генә тимә, колхозсыларға пенсия биргән етәксе әле ул, шуғаса сүкешкә генә бар ине почет.

– Сүкешкә?

– Ураҡ менән сүкеш союзы тип маҡтандыҡмы? Ураҡ урҙы ла бирҙе, урҙы ла бирҙе сүкешкә, ә үҙе аслы-туҡлы йәшәне. Ауыл менән ҡала араһындағы айырма бөтөргә тейеш! Бына беҙ, йәштәр, бөтөрөргә тейеш уны, белдеңме?

– Ауылдың – ҡалаға, ҡаланың ауылға әйләнәсәге юҡ.

– Улай уҡ примитивно толковать итергә ярамай. Ауылда эш хаҡы, көнкүреш шарттары ҡаланыҡынан ҡалышмаҫҡа тейеш. Белдеңме?

Яуап бирергә өлгөрмәнем, пионер бүлмәһенә этешә-төртөшә бер төркөм малайҙар килеп инеп: «Апа, мине яҙ ҡурайға, апа, мине лә!» – тип шаулашырға тотондо. Сыңғыҙ ҡул иҙәп кенә хушлашты ла, ҡәнәғәт йылмайып, үҙ юлынан китеп барҙы.




    •  




«Колорит» тигән һүҙ башымда уралып тик йөрөнө йәш зоотехник менән осрашыуҙан һуң. Телемә махсус ҡыҫтырып ебәргәйнем, йәнәһе, беҙ ҙә ауыл наҙаны түгел. Ә бит егеттең үҙенә мас ҡына шул сифат. Кем менән сағыштырып була уны, һис кемгә оҡшамаған, ҡалыпҡа һыймаҫ әҙәм дәһә! Хәйер, бер күреүҙә кешене төшөнөп була тиме, айырыуса Сыңғыҙ һымаҡ колоритлыны.

Йөрәкһенеүем әкренләп баҫылды. Оҙаҡ ҡына күрешмәй торҙоҡ. Ҡайҙа, ниҙәр күстәреүен ишетеп йөрөйөм улай ҙа: яңы кешегә иғтибар баштараҡ ҙур була, һәр яҡлап тикшерәләр, күҙәтәләр, һөйләп бер булалар. Уға Таллылағы һөтсөлөк фермаһын һәм әле төҙөлә лә башламаған птицефабриканы йөкмәткәндәр икән. «Фабрика»һын Сыңғыҙ үҙе фәстергән, «безотходное производство» буласаҡ, тип халыҡты аптыратҡан. Рәйес уның ыңғайына ғына тора, ти. Баш-баштаҡлығына түҙмәй, өҫтәл төйөр ине лә, төйә алмай, сөнки райондан киҫәтеп ҡуйғандар, йәш белгескә ҡамасауламаҫҡа, тип. Баҡһаң, егет институт ҡына түгел, аспирантура бөтөргән, кандидатлыҡ диссертацияһын Өлкә комитетҡа алып барып еткергән, үҙенең проектын эксперимент рәүешендә берәй хужалыҡта бойомға ашырып ҡарарға рөхсәт алған икән. Бына нисек! Әмин абый хаҡ әйткән, ҡыланып ҡараясаҡ, тимәк.

Яңыраҡ колхоз йыйылышы уҙғарылған. Сыңғыҙға, күрһәткән эше әлегә булмаһа ла, һүҙ биргәндәр. Әшрәф тә булған шунда, яңы зоотехник бер сәғәттәй телмәр тотто, ти. Ҡайһы бер өлөштәрен әллә ятлап алған телмәрҙең, түкмәй-сәсмәй тапшырҙы миңә.

– Һөтсөлөк фермаһының эше яйға һалынған, мин төп иғтибарҙы птицефабрикаға бирәсәкмен, – тигән Сыңғыҙ. – Таллы баҫыуында үҫтерелгән бойҙай тура фабрикаға килһен. Тары сәсергә кәрәк, ололар әйтә, беҙҙә элгәре ул ныҡ уңа торғайны, тип. Ашлыҡты һаҡларға, әлбиттә, келәт кәрәк. Йәй мәлендә Ҡырластауҙан таш аҡтарып өлгөрһәк, ташыуын ҡышҡа ҡалдырып та була. Сөгөлдөр баҫыуындағы ҡалдыҡтар ятып серемәйәсәк хәҙер, ҡош-ҡортҡа ашатыласаҡ. Комбикорм етештереүселәр менән килешеү төҙәйәсәкбеҙ: улар көрпә-фәлән бирһә, беҙ тауыҡ ите, йомортҡа ебәрербеҙ. Совет экономикаһына хас күренеш түгел бындай алыш-биреш, әммә беҙгә юғарынан фатиха бирелде. Продукция аҡсаға әйләндереп иҫәпләнәсәк. Ике йылдан – фабрика эшләй башлаясаҡ! Ҡоштоң түшкәһе, йөрәк-бауыры, тәпәйҙәре, – береһе лә тәләфләнмәй, ризыҡҡа китәсәк. Тауыҡ йөнө, йомортҡа хаҡында әйтеп тә тормайым – һәр тарафтан аҡса яуасаҡ. Таллы ҡатындарын сөгөлдөрҙән бушатырға тура килер, үҙҙәрендә эш етерлек буласаҡ. Коммунизмда йәшәйәсәк таллылар!

Ошо урынға еткәс, йотлоғоп тыңлап ултырған халыҡ геү килгән. Кемдер һорау биргән:

– Ҡайһы тирәлә төҙөләсәк ул фабрикаң, ҡусты?

Икенсе берәү ҡысҡырған:

– Күрәнлене бысратып, тауыҡ тиҙәгенә батырмаҡсыһыңмы?!

Өсөнсөһө унан да уҙҙырған:

– Тоҡомоғоҙ менән ҡотҡосо һеҙ, Зәхмәт тоҡомо! Кем күргән ауылда фабрика асылғанды?! Коммунизм, имеш, – аңлат башта: нимә ул?!

Сыңғыҙ тыныс ҡына тыңлап бөткән дә быларға яуап биргән:

– Эйе, хәтерегеҙ яҡшы, рәхмәт – Зәхмәт Әхмәттең улы мин. Романтикмын. Олатайым да романтик булған. Әммә уның сардар ҡомартҡыһы хаҡындағы һүҙе буш түгел, дәлилдәр табыла башланы... Әле һүҙ ул хаҡта бармай. Фабрика Оҙон күл ярында буласаҡ. Уға Әсе шишмә ағып инә, Сөсө шишмә ағып сыға – беләһегеҙ. Ауылдан өс саҡрым алыҫлыҡта ята Оҙон күл, производствоның еҫ-ҡоҫо килеп етмәйәсәк һеҙгә, сүп-сары таҙартып, яндырып тороласаҡ. Тауыҡ тиҙәге, ҡуллана белһәң – шәп ашлама ла. Проектта бөтәһе лә күҙ уңында тотолған. Механизация ҡаралған, ҡул хеҙмәте минимумға еткерелгән. Әйткәндәй, унда электр линияһы һуҙырға кәрәк буласаҡ. Ә коммунизмға килгәндә, ниңә һеҙ ҡасандыр хыялығыҙҙа йөрөткән киләсәктән баш тартаһығыҙ? Коммунизмда аҡса булмай, магазинда бар әйбер буш була, тигәне – әкиәт, әлбиттә. Улай наивно уйларға ярамай. Мул тормош, үҙ көсөң менән тапҡан аҡса – буласаҡ! Әлегесә, пенсиянан да кәм эш хаҡы алып ултырмаясаҡһығыҙ! Белдегеҙме?

Шунан шым ғына таралышҡандар. Әммә оҙон ҡыш буйы әүәләйәсәктәр әле был хәлде таллылар ҙа, толпарлылар ҙа. Әлегә Сыңғыҙ Таллынан – кәнсәләргә, унан – районға, райондан Өфөгә кәләп һала. Төҙөлөшкә ағас-таш табыу, кадрҙар мәсьәләһе, мал аҙығы базаһын алдан хәстәрләү – бөтәһе лә уның өҫтөндә. Шуның араһында Сәкинә апаға биргән вәғәҙәһен дә онотмай, һәр йәкшәмбе малайҙарҙы ҡурай тартырға өйрәтә.

Бер йәкшәмбелә түҙмәнем, пионерҙарымдың нисек шөғөлләнеүҙәре менән ҡыҙыҡһынған булып, яндарына барып сыҡтым. Спортзалда йыйыла улар, тура шунда йүнәлдем. Ишек төбөндә туҡтап ҡолаҡ һалдым.

Сыңғыҙ ҡурай хаҡында һөйләй. Шундай мауыҡтырғыс, төплө итеп һөйләй – әйтерһең, был өлкәлә лә ысын белгес. Маҡтансыҡ тип уйларға ашыҡҡанмын. Битем ҡып-ҡыҙыл булғандыр, оялышымдан сикәмә ҡан йүгерҙе: уйлау ғынамы, үҙенә әйттем дәһә, ҡупыҡ, тип. Шул минутта күңелемдә нимәлер күстәрелде: ҡабындымы бер-бер, әллә һүндеме?

– Белдегеҙме?– Был Сыңғыҙҙың тел осонда ғына торған һүҙе икән: аңлата-аңлата ла шулай тип һорап ҡуя.

– Шыбырлап ҡына: «Белдем», – тинем дә кире боролдом, инеп торманым.

Ә нимә белдем һуң? Ул, бер ҡараһаң, рациональ фекерле кеше – башында иҫәп-хисап машинаһы шалтлап эшләп тора. Икенсе ҡараһаң, хисле үҙе – ҡурай уйнап һушымды алманымы ни?! Уҡымышлы. Дыуамал да, буғай, «отдельный коммунизм» тип дәртләнә. Тора-бара, белә-килә тағы әллә күпме сәйер яҡтары асылыр әле был егеттең. Шулай һиҙәм...

Спортзал яғынан ғыжылдаҡ тауыштар ишетелде: малайҙар әле көй сығармай, көпшәгә тын өрөп кенә маташа. Ошолар ҙа ҡурай тартырға өйрәнһә – мөғжизә инде.

Тағы шуны белдем: өс көн мин Сыңғыҙға ғашиҡ булып йөрөнөм. Танмайым. Толпарсыҡҡанға йүгереп барып, үҙем генә белгән түмәләстә уның моңон күңелемдә тергеҙеп, матур бармаҡтары сәстәремде һыйпай, имеш, тип, тәнем эҫеле-һыуыҡлы булып, иләҫләнеп ултырған ҡыҙ ҙа – мин. Эйе, белдем! Әхирәттәрем татып ҡараған, ни өсөндөр бер мине генә урап үткән (әллә һуңлаған?) мөхәббәтте көтөү, көтөп ашҡыныу арҡаһында тоҡанып алғанмын. Хәтеремдәге «Зөлхизә вә Абдрахман» ҡиссаһы ла фантазиямды дөрләткәндер. Яҙғы таң илаһилығы, ҡурай тартҡан ят егет, бөҙрә талдар араһынан сылтыраған ағын һыу – һөйөүгә тилмергән йәш йөрәкте елкендерергә тағы ни кәрәк?!

Юҡ, Һәүбән түгел ул. Трубадур ҙа түгел. Ә – Сыңғыҙ! Исеменә күрә есеме. Өс көнлөк кенә булды ғишҡым, әммә көлгә әйләнеп юҡҡа сыҡманы ул, йөрәгемдә тере көйө ҡалды һымаҡ. Тик һөйөү хисе булып түгел. Ойоп йөрөгән еремдән дер һелкетеп уятты ул, гүйә, мине. Бер мине генәме, тотош ауылды һиҫкәндерҙе Сыңғыҙ.

32

...Күк көмбәҙенә саф көмөштән ҡойолған шөңгөр элеп ҡуйылған да унан туҡтауһыҙ моң һибелә – һабантурғай йырлай! Елдең етеҙ ҡанаты сәскәләрҙең хушын-һушын һауаға елпеп күтәрә лә ҡайтанан ергә һирпә – яҙ һулышы йәнгә һарыла. Һәр тарафта йәшәү тамашаһы бара: ҡош һайрауы, үлән үреше, тупраҡ ҡарынында шытҡан орлоҡ мөғжизәһе! Донъяның гүзәллеккә, мөхәббәт тантанаһына мөкиббән инанған мәле.

Шул илаһилыҡ ҡосағында мин ғүмеремдә тәү тапҡыр һабантуйға бәйге атын әҙерләйем. Йәғни “ат яратам“ – беҙҙә шулай тиҙәр. Ябай ғына түгел яратҡан атым, ә әкиәти дөлдөл, гүйә. Күк юрға менән Шүлгән тоҡомоноң ҡаны ҡушылған йүгеректе әҙерләйем сабышҡа. Ҡулымдан килер һымаҡ был үтә лә яуаплы бурыс?!

Аҡбуҙат тип исем ҡуштым йүгерегемә. Толпарсыҡҡандан ҡола аттар өйөрөн эйәртеп сығарған ҡанатлы толпар хөрмәтенә. Ҡаҙаҡтың һайҙаҡ юртағын да минең төйәгемә яҙмыш юллатҡандыр, моғайын. Күк юрға “ене“, имеш, Мөхәрләмгә, унан ҡала нәҫеленә ҡағылған. Ене түгел, елелер – ел уйнатып елгән юрға атҡа ирмен тигән ир битараф ҡалырмы? Француз әҙибе Бальзак та яҙған: “Иң һоҡланғыс күренеш – ярһып сапҡан ат һәм өҙҙөрөп бейегән ҡатын“, – тип. Ә беҙҙең толпарҙарҙы күрһә?! Хәйер... Бәлки, күргәндер? 1812 йылғы Ватан һуғышында ҡатнашҡан башҡорт атлыларына “Төньяҡ амурҙары“ тигән тарихи матур исемде уның ватандаштары биргән – Париж урамдарында елгән беҙҙең саҡма тояҡ аттарыбыҙҙың тоҡомо ҡалмай булмаҫ унда... Ә инде уҡ-һаҙаҡлы һыбайлыны мөхәббәт илсеһе амур тип ҡабул иткән француженканың эйәрҙәге башҡорт ҡосағында: “Жэтем, егетем!“ – тип шыбырлауын быуаттар шаңдауынан ишетәм кеүек.

Мин яратаһы атты Мөхәрләм бүләре Ильяс ағай менән Бүреһуҡҡан олатай һайлап ҡуйғайнылар. Барыбер, ярыш атын айырыуса ентекле тикшерергә кәрәклеген иҫтә тотоп, үҙем дә һынамай ҡалманым: сәләмәтме, тештәре бөтөнмө, ашамһаҡмы, етәккә етеҙме?

Ильяс ағай нәҫеленән күсә килгән оҫталығын күрһәтте – ысын-ысындан ат һынсылы икән. Йүгеректең яңаҡтарын һыйпап, кәрен самаланы, “әтәс күкрәкле“ тип маҡтаны. Танау ҡыуышлығын да асып ҡараны, тишектәре дүртәү, тыны ҡыҫылмаясаҡ, тине.

Минең телемдә генә – Аҡбуҙат. Бүреһуҡҡан олатай ҡолон сағында уҡ Аҡбуҙ тип нарыҡлаған уны. Төҫө аҡ буҙ шул... Бәйгелә ҡатнашасаҡ аттар исемлегенә лә Аҡбуҙ тип яҙҙырҙыҡ. Тирә-яҡ ауылдарҙан да киләсәк сабышсылар, барлығы ун биш йүгерек ярышасаҡ, ти. Ильяс ағай ул аттарҙың барыһын да тиерлек таный икән. “Николаевка урыҫтарының Бурылы шәп, башҡорттан күрмәк, ат рәтен белә улар, – ти. – Ереклеләрҙең Ерәнсәйе ал бирмәй торғайны ла, ҡартайҙы, ун йәш кенә бар уға. Таллылар быйыл беренсегә Тураттарын сығара ярышҡа, уның холҡон бик белмәйем. Сыңғыҙ һөйләүенсә, сәмсел, ҡыҙыу булмаҡсы – ундай ат ҡыҫҡа юлға сабырға шәп, һабантуй бәйгеһенә – әллә...“

Аҡбуҙҙы башта яҡшылап йүкә йыуғыс менән ышҡып йыуындырҙым, ялын тарап, күҙ теймәҫкә ҡыҙыл атлас таҫма үрҙем. Ильяс ағай уның тояҡтарын тәрбиәләне: иҫке дағаларын алып, игәп, тояҡ йөрәгенең өҫтөн таҙартты. Эйе, ишетмәгәнемде ишеттем – тояҡ йөрәге. Әйткәндәй, Аҡбуҙҙың йәшен белдем – дүнән, йәғни дүрт йәшлек. Бәйгелә өс йәшлек бер ҡонан, беҙҙеке менән бергә биш дүнән, ҡалған туғыҙы – оло аттар, ти. Оло тигәс тә, ун ике йәштән уҙғанды бәйгегә алмайҙар инде.

Таңғы сәғәттә, алтыларҙа, аҙбарҙа торған Аҡбуҙға шәкәрле һыу индереп эсерәм. Шунан, иркенгә сығарып, ҡаты ҡыллы щетка менән тотош кәүҙәһен һыпырып таҙартам. Алдына йәшел бесән һалам, таш тоҙ ҡуям. Уңарсы һоло ашатам. Һигеҙ тулыуға минең үҙемдең кәремә һынау башлана. Аҡбуҙҙы эйәрләп, атлатып ҡына биш саҡрым, шунан һәлмәк кенә юрттырып ике, артабан өс-дүрт саҡрым тағы атлатып һәм шул сама араны ҡыҙыу саптырып уҙаһым бар. Аҡбуҙға юртыу оҡшай, сабар атты сабан итеп булмай икән. Аттарҙың үҙ холҡо... Күрәнле яры буйлап, үҙебеҙҙең Италия яғына юл тотабыҙ ғәҙәттә, барыу-ҡайтыу егерме саҡрымға тула яҙа. Ҡайтып етергә дүрт саҡрым тирәһе ҡалғас, атлатып ҡына барам Аҡбуҙҙы – һыуынһын, ҡомары баҫылып, тынысланһын өсөн. Ике сәғәттән ашыуыраҡ ваҡыт китә был сәфәргә. Ун берҙәргәсә атым бәйле тора, шунан бесәнгә ҡушам. Берәй сәғәтләп үткәс, туйғансы шәкәрле һыу эсерәм, һоло бирәм. Алдынан бесәнде өҙмәй, төш ауғансы үҙ иркенә юшарға ҡуям.

Көн эҫеһе һүрелә төшкәс, тағы сәфәргә алып сығам йүгеректе – атлатып, юрттырып... Кәмендә ун ике – ун биш саҡрым. Ихатаға ингәс, ярты сәғәт самаһы бәйләп тотам да, тире ҡатып, һыуынғас, алдынан ҡалғансы ашарлыҡ итеп бесән һалам. Сәғәт ярымлап юшай шулай. Унан инде ярты биҙрә шыттырылған һоло менән һыйлайым да төнгөлөккә яланға ҡыуам – тышау һалмай ғына. Аҡыллы ул Аҡбуҙ, әллә ни алыҫ китмәй, ҡайҙалығын белдереп, ара-тирә кешнәп ала. Иректә йөрөп мауҡымы баҫылғас, таңғы ысыҡты кисеп, башын сайҡап, бышҡыра-бышҡыра ҡураһына ҡайтып инә. Йыртҡыс-фәлән уға ҡурҡыныс түгел, уның таш тояҡтарынан бүреләр үҙҙәре өркә, елкәләренән тешләп, һеңгәҙәтә һелкеп ташлауы ла ихтимал.

...Тыҡ-тыҡ, тыҡ-тыҡ... – Аҡбуҙым баҫҡан ерендә сыҙамай бейейме? Баҡһам, аудиторияға студенттар тула башлаған. Ҡыҙҙар алданыраҡ килә ғәҙәттә, шуларҙың күтәрмәле туфлиҙары тыҡылдай икән иҙән паркетына. Тәүге пар лекция булманы ла, күпселеге таралып, минең ише бер-икәү бында ултырып ҡалғайны – шул арала, хыялланып, ат яратып йөрөнөм. Хыялға һылтауым дөрөҫ түгелсе – был шөғөл миңә таныш, хатта ки бер көн, иртәнән кискәсә, Аҡбуҙҙы ҡараным да! Әле килеп шуны иҫләп, берәмтекләп күҙ алдынан үткәреп, лекция өсөн асҡан дәфтәремә ат яратыуҙың рәт-сиратын теҙеп яҙып ултырғанмынсы – имтиханға әҙерләнәһе урынға. Ә Аҡбуҙ умарталыҡта аҫрала. Унда, колхоз атына ҡушмай, Күк юрғанан, Толпарсыҡҡандан сыҡҡан ҡола аттарҙан таралған шүлгән тоҡомо һайҙаҡтары – биш баш йылҡы ирәүәнләп үҫә. Ауылда шәхси хужалыҡта ат тотоу юҡ хәҙер. Хрущев заманында кешеләрҙең йылҡы малына әүәҫлеген тамырынан ҡороттолар әллә, тип һуҡрана ҡарттар. Колхозда ла йөк аттары ғына, мал ҡараусылар ҡулында – бер нисә күндәм бейә лә үжәт алашалар. Тоҡомло аттарҙы Малик бай, унан ҡала Мөхәрләм ағай, артабан уның улдары ҡурсалаған, хәҙер бына – бүләре Ильяс баға. Балбабайҙарға алып барып һыйындырған Аҡбуҙҙы ла, Бүреһуҡҡан олатай ҡулына ышандырған. Тирә-яҡ урманға күҙ-ҡолаҡ булырға, дадандар күсерергә, ауылға йомошҡа йөрөргә – атһыҙ булмай, тип, төрлөсә һаплап, түрә-ҡараға бик күрһәтмәй һаҡлап киләләр тоҡомло йылҡыны...

Аҡбуҙ сит кешене үҙенә яҡын юлатмай икән. Ильяс ағайҙың етенселә уҡыған малайы Юлай әҙерләй уны сабышҡа ғәмәлдә, ә уны Бүреһуҡҡан олатай өйрәтә таһылға. Мин теге көндө шул таһылға ҡолаҡ һалып, күҙем ҡыҙып ҡына йөрөнөм... Энәнән-ептән оттом барыбер. Эйе, сәғәт таңғы алтынан кискегә тиклем өс һыбайлы: Аҡбуҙ эйәрендә – Юлай, эргәһендә икенсе бер атта – Бүреһуҡҡан олатай һәм мин – йыуаш ҡына Ҡола бейә һыртында, йөрөнөк. Тотош юлды бергәләп үттек, көн буйы Аҡбуҙҙы өсәүләп яраттыҡ! Шунда Кәйҙерем Кәбир дуҫыма рәхмәт уҡыным: ул өйрәтте ләһә мине һыбай йөрөргә – кирбес һарайында эшләгәндә, йылғала ат һуғарғанда...

Тотош курс килеп тулды аудиторияға – бер нисә факультеттан. “Фәнни коммунизм“ға гелән шулай йыйылалар. Яратмайым шул фәнде: әллә уҡытыусы ҡыҙыҡтырғыс итеп һөйләй белмәй. Ултыра торғас, йоҡомһорап китәһең хатта. Ярай ҙа, профессор йыш ҡына өҫтәленә ручкаһын туҡылдатып алғылай. Уның лекцияларын ҡалдырмайбыҙ, сөнки мотлаҡ исемлек буйлап тикшереп сыға, йөрөмәгәндәргә зачет ҡуймаясаҡмын, тип ҡурҡыта. Тәртиплеләргә “автомат“ ҡуйырға ла вәғәҙә итеп ҡуя.

Эргәмдә ултырған ҡатын миңә терһәге менән бер-ике төртөп алды, ҡараһам, үҙе өндәшмәй.

– Танымайһыңмы ни? – тине ахырҙа. Күҙенә текләнем дә үткер ҡарашынан сырамыттым:

– Бәс, Земфира! – Эргәмдә ҡара бөҙрә сәсле, шаян осҡондар уйнап торған ҡара күҙле сиған ҡыҙы ултыра ине, гүйә. – Пушкиндың Земфираһымы тип торам...

– Алеконыҡы. Иремдең исеме Алик. Танышыуыбыҙ ҙа шул исемдәр арҡаһында булды. Әхирәтем менән Силәбе баҙарында йөрөй инек. Уныһы берәй арыуыраҡ әйбер күреп ҡалһа: “Земфира, күр әле!” – ти ҙә һөрән һала, әҙәм аптыратып. Шунда бер егет алдыма килеп баҫты ла: “Бына ҡайҙа табылды минең Земфирам! – тип күрешергә ҡулын һуҙҙы: – Ә мин – Алеко!”

– Шунан? – Төпсөнә башлағайным да, Земфира һүҙен бик оҙайтманы.

– Ике йәшлек улыбыҙ бар – шул...

– Көнләшәме? – Топ-тойоҡтан шул һорауҙы бирҙемсе.

– Эсе көтөрҙәп ҡуйғылай... Ошо уҡыуым арҡаһында инде – берәйһен тапманыңмы унда, ти ҙә тора ҡайтыуыма.

– Ниңә бөҙрәләттең сәсеңде, ирең оҡшатмаһа?

– Матурмы?

– Әллә. Икенселәнгәнһең...

– Йәйге сессия аҙағына бөтәһе лә үҙгәрә, матурлана, ҡупшылана – ҡара тирә-яғыңа! Ауылдан аяҡтарын саҡ һөйрәп килеп ингәйнеләр, әле, ана, ҡанатланып осоп йөрөйҙәр. Их, ҡала тормошо! Ә беҙ, ауыл уҡытыусылары, – кәмендә өс смена атҡарабыҙ: мәктәп, йәмәғәт эштәре, өйөңә ҡайтһаң – һыйырың баҡыра, баҡсаңда бәрәңгеңде сүп баҫҡан, балаң илай, ҡәйнәң мыжый... Төн уртаһында дәфтәр тикшерәһең, иртәгәһе дәрескә план төҙөйһөң. Арығаныңды белмәй, ирең дә талсығып наҙ өмөт итеп ята, йоҡламай түҙә – йәш бит әле, дәрте ҡайнап тора. Әй, кемгә зарланам, үҙең дә ауылдан даһа.

– Миңә еңелерәк, донъям ул тиклем ҡалын түгел. Ирем дә юҡ әлегә.

– Нишләп?! Еләк кеүек сағың...

Профессор ручкаһы менән өҫтәлде туҡылдатты, гөжөлдәүен сығып һөйләшеп ултырған аудитория шымып ҡалды. Лекция дауам итте. Ә мин, дәреслектән уҡырмын әле, барыбер һүҙмә-һүҙ шунан ҡабатлап һөйләй был абый, тип, уға ҡолаҡ та һалмай, йәнә үҙ уйыма баттым.

...Иртәгә һабантуй тигән көндө, төш мәлендә, ауыл буйлап бер урамды, бер йортто ҡалдырмай, ҡолғасылар йөрөп сыҡты: “Һөлгө, һөлгө!” – тип йәүкәләп. Яурындарына таҫтамал һалып, биленә билғау быуып алған олпат ағайҙар артынан бала-саға эйәргән. Кешеләр ҡапҡа тышына сығып, ҡолғасыларға сәләм бирә. Айран һоналар, элгәре ҡымыҙ һонғандар, ти... Ҡолғаға кеме таҫтамал, кеме яулыҡ, таҫма, ҡулъяулыҡ-фәлән бәйләп ебәрә. Ҡояш төшлөктән ауышҡас, Ильяс ағай менән Балбабайҙарға барып ураныҡ, Аҡбуҙ менән бәйгесе Юлайға тағы бер ҡат уңыш теләргә. Һуңғы араларҙа умарталыҡтағы биш баш йылҡы араһында өс тапҡыр сабыш уҙғарып ҡарағандар икән ундағылар. Аҡбуҙ сәмләнә торһон, тәртипкә күнһен өсөн. Юртағынан былай, Юлай үрһәләнеп йөрөй – намыҫсан малай. Ильяс ағай улының өҫтөнә махсус рәүештә төбөнә йомшаҡ буҫтауҙан ҡатлап ямау һалынған салбар, ҡыҫҡа еңле күлдәк, аяғына ойоҡбаш кейҙереп, ҡулына ҡамсы тотторҙо ла бал тәпәндәрен үлсәй торған үлсәүгә баҫтырҙы: малай 38 килограмм тарта икән – шунан артығы кәрәкмәй ҙә. Ололар ҙа, ысын ат һынсылына әйләнеп бөткән Ильяс ағай ҙа ҡәнәғәт ҡалды – дөлдөлөбөҙ ҙә, бәйгесебеҙ ҙә ал бирмәҫ кеүек.

Толпарлы яғынан тағы бер сабыш аты ҡатнашасаҡ һабантуйҙа – Исламетдин ағай яратҡан Алсабыр. Колхоз өйөрөндә аҫрала ул, ҡышҡыһын яланда эҫкертләнгән бесәнде ташый, ферма ихатаһында ваҡ-төйәк эшкә егелә. Йәйгеһен – күпселек Исламетдин ағай ҡулында. Балсыҡ баҫа, Ҡыҙылъяр ятыуында һуғарылғас, төнгөлөктә биләндә юшап йөрөй. Тоғро ат, эйәһенең бер һыҙғырыуы етә, тып итеп эргәһенә килеп тә баҫа. Юртаҡлығын әйтә алмайым, ә бына ҡара тырышлығына шикләнмәйем. Әллә ул беренсе килер микән?

Һабантуй! Тәүге ярыш – ат сабышы. Аҡбуҙҙы умарталыҡтан иртүк килтереп, Ильяс ағай ихатаһына ҡуйғандар, ярһып кешнәүе тотош ауылға ишетелде. Һиҙә дөлдөл, һиҙә, бәйге ҡомары тоҡанған уның йөрәгендә. Юртаҡтар 20 саҡрымға сабыша китте, майҙанға көрәшселәр сыҡты.

Кемдер бейергә төштө, кемдер йыр һуҙҙы... Малайҙар һырғауылға үрмәләне. Ҡыҙҙар көйәнтә күтәреп йүгереште: кем һыуын тамсы ла сайпылтмай, шул – еңә. Камилабыҙ еңде – уны ла, көйгә баҫҡандай, осаларын һәлмәк бәүелтеп юрғалап атларға Гөлбикә апай өйрәткәйне. Бер мәлде гармун туҡтаны, бейеү тыпырлағы тынды ла, һәммә башҡа тамашанан айырылып, халыҡ сәхнә яғына ынтылды: Менәүәрә шиғыр һөйләйәсәк икән. Һүҙ бәҫе юғары улай ҙа беҙҙең халыҡта. Ни генә тимә, “Урал батыр“, “Аҡбуҙат“ кеүек бөйөк эпостар ижад иткән милләт бит беҙ!

... Йөрәгемдә – тиңдәше юҡ төйәк,

Һин, Толпарлым, – рухым ҡиблаһы!

...........................................................

Ғәзиз ауылым, ғүмер үрҙәренән

Үҙ-үҙемә бағыр күҙем һин.

Йән төңөлмәҫ тыуған илкәйемә

Бағышлап йыр яҙыр һүҙем һин! – тине шағирәбеҙ, һәм был юлдар һәр берәүҙең күңелендә теләктәшлек тапты.

– Так она поэтесса, настоящая? – тине янымда баҫып торған Сыңғыҙ, әллә миңә, әллә үҙенә һорау ҡуйып.

– А ты сомневался?!

– Юҡсы.

– Ә нишләп урыҫса һөйләшеп киттең?

– От волнения... Тулҡынланһам, шулай итәм.

Менәүәрә сәхнәнән төштө лә аттар ҡайтыр яҡҡа йүгерҙе. Бар ғәм шул тарафҡа тартылды. Ана, саң күтәреп сабалар! Алыҫ әле – толпарҙарҙың башы ла күренмәй. Саң ярты саҡрымға һуҙылған, тимәк, бөтәһе бер сафта килмәйҙәр.

– Бурыл! – Дәррәү оран һалды Николаевканыҡылар.

– Ерәнсәй! – тине кемдер, Ерекле кешеһелер – уларҙың аты лаһа...

Һонолоп-һонолоп, саң пәрҙәһен үтә тишерҙәй булып ҡарайым да күрмәйем үҙебеҙҙең Аҡбуҙҙы – уф! Ниһайәт, бер ат томоролоп алға атылды, япа-яңғыҙ саба. “Аҡбуҙатым!” – тип шыбырланым, ышаныр-ышанмаҫ... Уңарсы тағы ике ат алға тартылды: типә-тиң киләләр. Ерәнсәй менән Алсабыр ҙаһа. Арҡаһындағы малай Ерәнсәйҙе ҡамсылай, әллә бөйөрҙәренә лә тибеп ала – ярамай ҙаһа! Ана, һөҙөмтәһе шундуҡ күренде: ниндәй шәп ат, атаҡлы бәйге аты, сығынсылап, малайҙы ҡолатты ла икенсе бер яҡҡа сабып сыҡты ла китте. Әлдә Алсабыр уның ыңғайына сапманы, ныҡышып алға ынтылыуын белде. “Аттың тояғынан бигерәк – холҡо!” – тигәне дөрөҫ икән Бүреһуҡҡан олатайҙың, әйтәгүр.

Аҡбуҙ беренсе килде. Уның эйәренең аҫтына биҙәкле, суҡлы сергетыш ябылды. Ильяс ағай атының муйынынан ҡосаҡланы, ҡарсыға яңаҡтарынан үпте, маңлай сәсен туҙғытты, ялдарын һыйпаны. Башҡортта юҡҡа ғына ир-ат тигән һүҙ ҡушып әйтеп йөрөтөлмәйҙер – бигерәк ат йәнле беҙҙекеләр.

Эйе, шулай матур үтте һабантуй. Атыбыҙ ал бирмәне лә, батырыбыҙ һынатты: көрәштә элек Айыусыла йәшәгән, хәҙер район үҙәгендә төпләнгән Байрас исемле ағай еңде. Эс бошманы, ул да – үҙебеҙҙекесе.

Әле ниҙәр күстәрелә икән Толпарлымда? Нардуған бөтөп килә. Был осорҙа ялан-ҡырҙы тапау, үлән-сәскә өҙөү, тәләфләү тыйыла – боронғо йола. Әллә ырым? Әммә тап шул мәлдә им-томға, дарыуға тип үлән йыя ҡартәсәйем, шулай кәрәк, ти. Бәлки, ошо сәғәт-минутта ла Аҡбейек итәгендә бөксәнләп йөрөп яталар ғәзизем...

– Нурия, һин уҡыусыларыңды берәй беҙҙең яҡҡа алып кил, – тип өндәште тағы Земфира. – Тарихи электр станцияһын күрһәтермен – иҫең китер. Батша заманында, 1905 йылда, төҙөлгән, Һатҡы йылғаһында. Һаман ултыра тирә-яҡ ауылдарға яҡты биреп. Элек тимер рудаһын эшкәрткән завод булған унда, шуның өсөн төҙөгәндәр станцияны.

– Йылғала булғас, шарлауыҡ көсөнән эшләйме?

– Гидроэлектростанция инде. Йылғаның иң ҡеүәтле ағымын быуып плотина төҙөлгән. Тауҙан сығарған таштарҙан ҡорғандар ул плотинаны. Кирбесе лә, бетоны ла сыҙамаҫ ине ошо көнгәсә...

– Яһалма шарлауыҡ?

– Анауы, донъяла иң ҙур шарлауыҡты әйтәм, шунан кәм түгелдер.

– Ниагарамы?

– Эйе, иҫемә төштө.

– Булмаҫ!

– Ә һин килеп күр!

– Силәбе өлкәһенәме? Әйткәндәй, һин нишләп Өфөлә уҡыйһың, алыҫ түгелме ни?

– Ә беҙҙең ауылға Силәбе ни, Өфө ни – икеһенә лә бер сама ара: 240-250 километр. Бында бер туған ағайым йәшәй, шуға тартылдым.

– Бәс, үҙең, фатирҙа торам, тиһең?

– Еңгәм ҡыр тибә... Ағайым әлдә аумаҡай түгел, миңә ары-бире аҡса менән ярҙам итә, әсәйемде лә ташламай, ҡайтҡылап йөрөй.

– Улай икән...

Дәрестән һуң, бер ҡайҙа ҡайырылмай, Шәрифә апайымдарға Черниковкаға юл тотом. Йыраҡ. Әлдә университеттан тура йөрөй торған автобус бар – 29-сы, ҡалала берәү әллә ул – ике автобус уртанан гармун күреге кеүек берсә һуҙылып, берсә ҡыҫылып барған резина менән ҡуша тоташҡан. Бер ҡараһаң, дәү ҡарышлауыҡ кеүек. Дөйөм ятаҡта ла урын бирәләр, әммә апайым мине ныҡышып һаман үҙендә йәшәтә. Бер кисте Заһира килгәйне, төн буйы серләштек. Таңға табан әкиәти бер төш күрҙем. Имеш, Толпарсыҡҡанға ҡайтып барам. Аҡбейек түбәһенә болот ҡунған, күкте терәп торған тау армыттарына монар тартҡан. Юлыма мышы килеп сыҡты, биләндә ҡоралайҙар йүгерә, ел бауырлап ҡоштар оса... Балтырыма кәрешкәләр һарыла, сәстәремә ләйсән яуа. Ә мин ниҙәндер шөрләйем. Айыу осраһа, ана, тороҡ ҡарағай, үрмәләп менеп сатағына ултырырмын, тип самалап киләм. Ә үҙем: «Ҡуңыр буғам, һәү-һәү-һәү, быҙауҡайҙар, зәп-зәп-зәү!» – тип һамаҡлайым. Һыртлас үңерҙән әй барам, әй барам... Кемдер һөрәнләй һымаҡ?

– Уян әле, Нурия, әллә һаташаһың?

– Бәс, төш күреп ятыуым. «Ҡуңыр буға, һәү-һәү-һәү» тип китеп бара инем, уяттың. Һы...

– Ҡыҙый, һин йоҡлап киткәс, мин «Ҡуңыр буға» тигән легенданы, иҫтә нығыраҡ ҡалыр тип, ҡысҡырып уҡып ултырғайным, шул кергән төшөңә. Таңдыса исемле йәш ҡатын сүрәтендә, быҙауҙарын эйәртеп илеңә ҡасҡан һыйырыңды, инсе малыңды, эҙләп йөрөгәнһең. Әйтәм, һуҙып-һуҙып мөңгөрҙәй инең...

– Йоҡо осто. Тороп ултырһаң, ныҡ иртә – сәғәт алты ла юҡтыр. Тиккә түшәмгә таһырайып ҡарап ятҡансы, анау Брагин яуызығыҙ хаҡында һөйлә әле. Ҡолағыма эләгеп ҡалғайны, һине яусылай барғанда.

– Тыңла, белгәнемсә һөйләйем. Бер ыңғайҙа хәтеремде лә яңыртайым: урындағы фольклор өлгөләрен яҙып килтерегеҙ, тип ҡушҡайны профессорыбыҙ ҙа.

...Бынан ике быуат әүәл беҙҙең яҡҡа бер төркөм ҡораллы һалдат эйәртеп Брагин тигән кенәз килгән, Ирәндек итәгенән таш сығарта башлаған. Аяуһыҙ яуыз булған ул. Башҡорттарҙың тимер эшенә оҫталығын белгән, балталар эшләтергә тотонған. Яңы балтаны ташҡа саптырып ҡарай ҙа, ҡоралдың йөҙө йәнселә ҡалһа, тимерсенең башын киҫтерә икән. Ул замандарҙа һәр ауылдың үҙ батыры булған, беҙҙеке – Әмин батыр, ти. Бер көндө Брагин уға ҡушҡан балта ҡойорға. Маҡсаты – егеттең башына етеү инде. Әмин батыр балтаһы менән һандыҡтай ҙур таштарҙы ярып күрһәткәс, ғәм халыҡтың күҙ алдында язалай алмаған, мәкерен эсенә баҫырған. Тора-бара Брагиндың ҡанһыҙлығы сиктән ашҡан. Ауыр эштән бигерәге – аҙғын кенәздең тамам шашынған енси нәфсеһе халыҡтың асыуын ҡайнатҡан. «Право первой ночи» тигән йола уйлап сығарған хәсис. Кәләш әйттергән егет һөйөклөһөн үҙ ҡулы менән Брагинға килтереп тотторорға, өс көндән һуң ғына алып ҡайтырға мәжбүр була. Юҡһа, тотош нәҫелеңде аҫып-киҫеп һәләк итәсәк.

Көндәрҙән бер көндө... Тетрәндергес был хикәйәт ошо урындан минең фантазияма ялғанды. Көндәрҙән бер көндө Әмин һөйгән ҡыҙына яусы ебәрә. Уға үс тотоп, һағалап ҡына йөрөгән Брагинға шымсылары был хаҡта шундуҡ хәбәр итә. Кейәү йортона төшөрөрҙән алда кәләште Талҡаҫ уртаһындағы утрауға килтер, тип алдан киҫәтеп ҡуялар. Утрауҙа Брагин махсус ҡыуыш ҡорған, шунда кәйеф-сафа ҡорорға, Әмин батырҙың һөйгәнен мыҫҡылларға ниәтләнә икән. Ҡайһы батыр намыҫланмаҫ был хәлгә?!

...Брагин Талҡаҫта яңғыҙы ғына кәмәлә йөҙә. Ҡыр өйрәктәренә һунар итмәксе. Мылтығын күккә тоҫҡап-тоҫҡап ала, һунарсы ҡомарын ҡуҙғыта үҙендә, йәнәһе. Шул тиклем мауыҡҡан, ҡуйы ҡамыштар араһында боҫоп уны күҙәткән егетте күҙенә лә элмәй. Һаҡ булыу, ҡурҡыу тойғоһон бөтөнләй онотҡан яуыз, үҙенең ҡанһыҙ ҡылыҡтарына башҡорттарҙың мәңге түҙәсәгенә шиге лә юҡ.

Күктә бөркөт кәйелә. Әйтерһең, ул да батыр егет менән бер теләктән – кәмәләге бәндәне күҙ яҙҙырмай зирәк күҙәтә, уның хәшәрәт тәненә үткер тырнаҡтарын батырырға уңай минутты һағалай. Тирә-яҡта шундай тынлыҡ... Аҡсарлаҡтар, ҡомһоҙланып балыҡ ауламай, ризыҡ өсөн сар-сор килешмәй, яр ситенә теҙелешкәндәр ҙә, тамаша көткәндәй, шымайып ҡалғандар. Ә яҙҙың яҙы Талҡаҫҡа осоп килә торған аҡҡоштарҙы Брагин күптән ҡырып бөткән...

Ниһайәт, тығыҙ үҫкән ҡамыштар араһынан сума-йөҙә ҡыр өйрәктәре килеп сыҡты. Аҡсабандар – ата өйрәк ҡара буйлы аҡ елән кейгән, гүйә, ә инәһе – ҡыҙыл ҡалпаҡта. Матурлыҡҡайҙары! Кәмәләге бәндәне шәйләп ҡалдылар ҙа дәррәү һауаға күтәрелделәр. Ҡанаттар ҡапылдаған тауышты баҫып, мылтыҡ шартланы ла... теге бәндә үҙе бер яҡҡа, ҡоралы икенсе яҡҡа тәкмәсеп һыуға барып төштө. Кәмәһенә йәбешергә серәшеп ҡарағайны ла, уныһы ҡап уртаға ярылды. Ярабби! Батырҙың тимер башлы осҡор уғы дошмандың күкрәген үтәләй тишеп, кәмәһен дә ҡыйратҡан.

Ә мин шул арала ҡаһарман егеттең кәләше сүрәтендә ярҙан ҡарап торам, имеш. Яуыз Брагинға бер түгел, өс уҡ яуғанын күрәм. Бер уҡсының сәстәре тулҡын-тулҡын ҡара бөҙрә, икенсеһенеке етендәй аҡһыл-һары, өсөнсөһөнөң күҙҙәрендә күк зәңгәрлеге – таныйым батырҙарымды!

– Кәбир, Сыңғыҙ, Фатих! – Һөрән һалдым.

– Ҡыҙый! Бәс...

– Бигерәк ысын итеп һөйләйһең дәһә... – тигән булдым аптырабыраҡ ҡалған Заһираға. Бер түгел, өс егеттән уҡ аттырҙым яуыз Брагинға! Ҡомһоҙ урыҫ, ләғ-нәт! Ҡаныҡҡан минең халҡыма, минең еремә – яҫҡынаһы булмаһын!

– Ҡыҙый, милләт тойғоһо бик көслө бит ул, иветә?– Заһираның йөрәгендә лә тарихи хәтер ҡуҙғалды, ут ҡабынды, күрәһең. – Беҙҙән дә ҡунаҡсыл, киң күңелле халыҡ бар микән Ер йөҙөндә? Йомартлығыбыҙ арҡаһында һемәйгәнебеҙ ҙә етерлек... Йөҙҙән ашыу милләт кешеләре тағы ҡайҙа этелмәй-төртөлмәй йәшәй – Башҡортостанда ғыналыр?

– Йәшәһендәрсе, тик татыулыҡта, рәхмәтле тойғо менән көн итһендәр, итәк аҫтында ут уйнатмаһындар, ҡуйынында таш йөрөтмәһендәр!

– Уф, ҡыҙый, таң менән нимә тип шул әҙәм аҡтығы Брагинды иҫләнек, кәйеф боҙоп. – Заһира шулай тип һөйләнде лә өҫтәп ҡуйҙы: – Бөгөн үк яҙып бирәм профессорыма был тарихты, эҫе мәлендә.

– Кәрәк булһа, миндә «Һабантуйға ат яратыу» тигән яҙма бар, бөгөн генә генә дәфтәргә теркәп ҡуйҙым.

– Йола фольклорымы? Ҡыҙый, бир шуны, йәме.

– Йәме. Әйҙә, торайыҡ. Ана, ҡала ла уянған – трамвайҙар тыҡылдай…




    •  


Sez Başkort ädäbiyättän 1 tekst ukıdıgız.
Çirattagı - Ҡатындар - 31
  • Büleklär
  • Ҡатындар - 01
    Süzlärneñ gomumi sanı 4096
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2309
    27.8 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    39.0 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    44.9 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Ҡатындар - 02
    Süzlärneñ gomumi sanı 3922
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2231
    28.8 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    40.6 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    47.4 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Ҡатындар - 03
    Süzlärneñ gomumi sanı 3916
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2194
    27.9 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    39.0 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    45.4 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Ҡатындар - 04
    Süzlärneñ gomumi sanı 3965
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2255
    27.1 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    39.6 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    46.4 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Ҡатындар - 05
    Süzlärneñ gomumi sanı 3803
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2151
    28.5 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    40.0 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    46.7 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Ҡатындар - 06
    Süzlärneñ gomumi sanı 3922
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2281
    28.7 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    40.6 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    46.9 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Ҡатындар - 07
    Süzlärneñ gomumi sanı 3865
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2229
    31.3 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    44.1 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    50.4 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Ҡатындар - 08
    Süzlärneñ gomumi sanı 3935
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2199
    30.4 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    42.4 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    49.5 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Ҡатындар - 09
    Süzlärneñ gomumi sanı 3903
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2157
    29.8 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    42.0 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    47.9 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Ҡатындар - 10
    Süzlärneñ gomumi sanı 3781
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2139
    30.7 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    41.8 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    48.7 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Ҡатындар - 11
    Süzlärneñ gomumi sanı 3864
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2154
    29.9 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    42.8 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    48.7 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Ҡатындар - 12
    Süzlärneñ gomumi sanı 3788
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2126
    29.2 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    41.9 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    49.0 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Ҡатындар - 13
    Süzlärneñ gomumi sanı 3951
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2233
    30.7 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    44.3 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    50.8 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Ҡатындар - 14
    Süzlärneñ gomumi sanı 3864
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2160
    30.6 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    43.3 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    50.5 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Ҡатындар - 15
    Süzlärneñ gomumi sanı 3919
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2280
    29.2 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    42.1 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    48.7 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Ҡатындар - 16
    Süzlärneñ gomumi sanı 3935
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2258
    29.0 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    42.8 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    49.4 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Ҡатындар - 17
    Süzlärneñ gomumi sanı 3839
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2383
    27.8 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    39.3 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    45.5 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Ҡатындар - 18
    Süzlärneñ gomumi sanı 3790
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2293
    28.6 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    41.1 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    48.6 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Ҡатындар - 19
    Süzlärneñ gomumi sanı 3842
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2171
    29.7 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    41.3 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    48.1 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Ҡатындар - 20
    Süzlärneñ gomumi sanı 3865
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2258
    28.9 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    41.6 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    47.4 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Ҡатындар - 21
    Süzlärneñ gomumi sanı 3847
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2406
    26.4 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    39.2 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    45.2 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Ҡатындар - 22
    Süzlärneñ gomumi sanı 3773
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2293
    28.4 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    40.6 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    46.5 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Ҡатындар - 23
    Süzlärneñ gomumi sanı 3830
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2376
    27.0 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    38.8 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    46.0 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Ҡатындар - 24
    Süzlärneñ gomumi sanı 3816
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2371
    27.0 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    39.5 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    46.5 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Ҡатындар - 25
    Süzlärneñ gomumi sanı 3762
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2283
    29.7 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    42.4 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    49.7 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Ҡатындар - 26
    Süzlärneñ gomumi sanı 3789
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2359
    28.7 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    41.5 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    47.6 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Ҡатындар - 27
    Süzlärneñ gomumi sanı 3829
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2289
    28.8 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    42.9 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    49.3 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Ҡатындар - 28
    Süzlärneñ gomumi sanı 3958
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2359
    27.2 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    39.8 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    47.3 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Ҡатындар - 29
    Süzlärneñ gomumi sanı 3793
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2355
    28.7 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    41.5 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    48.7 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Ҡатындар - 30
    Süzlärneñ gomumi sanı 3781
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2385
    26.9 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    39.7 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    46.1 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Ҡатындар - 31
    Süzlärneñ gomumi sanı 3683
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2300
    28.9 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    41.8 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    48.4 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Ҡатындар - 32
    Süzlärneñ gomumi sanı 3661
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2277
    28.5 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    40.6 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    47.0 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Ҡатындар - 33
    Süzlärneñ gomumi sanı 3689
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2373
    26.6 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    39.0 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    45.8 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Ҡатындар - 34
    Süzlärneñ gomumi sanı 3770
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2332
    28.9 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    41.3 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    47.8 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Ҡатындар - 35
    Süzlärneñ gomumi sanı 3719
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2275
    28.0 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    40.4 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    46.3 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Ҡатындар - 36
    Süzlärneñ gomumi sanı 3842
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2387
    26.3 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    38.0 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    44.6 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Ҡатындар - 37
    Süzlärneñ gomumi sanı 3873
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2315
    28.7 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    40.6 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    47.3 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Ҡатындар - 38
    Süzlärneñ gomumi sanı 3764
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2308
    29.5 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    42.8 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    48.5 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Ҡатындар - 39
    Süzlärneñ gomumi sanı 3841
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2428
    28.0 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    39.9 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    46.8 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Ҡатындар - 40
    Süzlärneñ gomumi sanı 3686
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2290
    27.4 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    39.2 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    45.6 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Ҡатындар - 41
    Süzlärneñ gomumi sanı 3746
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2400
    24.7 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    36.3 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    42.4 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Ҡатындар - 42
    Süzlärneñ gomumi sanı 3672
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2333
    27.3 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    39.5 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    46.5 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Ҡатындар - 43
    Süzlärneñ gomumi sanı 3810
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2373
    27.3 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    41.1 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    47.3 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Ҡатындар - 44
    Süzlärneñ gomumi sanı 3649
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2343
    27.8 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    40.8 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    47.2 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Ҡатындар - 45
    Süzlärneñ gomumi sanı 3785
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2343
    27.7 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    40.4 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    46.9 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Ҡатындар - 46
    Süzlärneñ gomumi sanı 3695
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2337
    26.3 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    38.4 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    44.6 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Ҡатындар - 47
    Süzlärneñ gomumi sanı 3569
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2217
    28.0 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    39.6 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    46.1 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Ҡатындар - 48
    Süzlärneñ gomumi sanı 3700
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2323
    28.6 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    41.0 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    47.2 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Ҡатындар - 49
    Süzlärneñ gomumi sanı 3907
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2426
    27.1 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    38.4 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    45.6 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Ҡатындар - 50
    Süzlärneñ gomumi sanı 3876
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2393
    28.6 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    42.1 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    49.5 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Ҡатындар - 51
    Süzlärneñ gomumi sanı 3844
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2418
    28.3 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    39.8 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    47.5 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Ҡатындар - 52
    Süzlärneñ gomumi sanı 3833
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2411
    27.7 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    39.7 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    46.2 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Ҡатындар - 53
    Süzlärneñ gomumi sanı 3790
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2351
    27.0 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    38.9 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    44.8 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Ҡатындар - 54
    Süzlärneñ gomumi sanı 3687
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2272
    26.9 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    38.1 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    44.8 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Ҡатындар - 55
    Süzlärneñ gomumi sanı 1981
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 1415
    31.2 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    43.8 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    50.1 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.