Ҡатындар - 28

Ни булды икән? Көҙгө каникулға тиклем аҙналап ваҡыт бар ҙа, әхирәтем ныҡытҡан бит, мотлаҡ, тигән. Йәкшәмбе көндө иртүк сыҡтым да киттем Айыусыға. Бер үҙем. Саҡмайылғаға иртәнге һауымды алырға барған машинаға ултырып барҙым, ул яҡҡа сослоҡ бар, шофер ағай менән кистән үк һөйләшеп ҡуйҙым. Әшрәфте бимазалап торманым.

Түҙеп торғоһоҙ сере барҙыр Әсмәнең. Хәсрәтен уртаҡлашыр, эс бошоуын баҫыр өсөн генә саҡырмаҫ эш өҫтөндәге кешене – холҡон беләм әхирәтемдең.

Саҡмайылғанан йәйәү атланым. Көн аяҙ, сыуаҡ ҡына. Урман юлынан һәләт кенә атлап барған ерҙән шатун айыу, бәләкәй сана эҙе, бысаҡ менән беҙҙең яҡтарҙағы иң көслө йыртҡысҡа ташланған урман ҡыҙы күҙ алдыма килеп баҫты, сөнки Әсмәне ҡотҡарып ҡалған ҡороған ҡарағай тапҡырына барып еткәйнем. Туҡтап, тирә-яҡты байҡап алдым. Тығыҙ үҫкән ҡайындар араһынан көн яҡтыһы төшә: япраҡтарын ҡойғас, улар һирәгәйгән кеүек күренә. Барыбер шомло, олондарға бәрелеп-һуғылып ел олой, ул, моғайын, юрамал шулай ҡылана, мине шомландырыр өсөн. Ашыға төштөм, ауыл бынан алыҫ түгел, мөрйәләрҙән сыҡҡан төтөн еҫен танауым шәйләй. Ике генә мөрйә унда: ике әбейле Хан-солтан бабайҙыҡы ла, Әсмәләрҙеке. Уңарсы эт өргәне ишетелде. Һунарсы ҡарттың Юлбарыҫы – һирәк кенә, ҡарлыҡҡан, ялҡау тауыш менән, ә Әсмәнең атаһынан ҡалған Аҡҡолағы дәртле өрә, уның, кәртәгә алғы тәпәйҙәрен һалып, урман ауыҙынан килеп сығырымды көтөүен дә беләм, сос томшоғона минең еҫем күптән барып эләккәндер – бер-беребеҙҙе беләбеҙ ҙәһә.

Әсмә йүгереп ҡаршыма сыҡты, ҡыҫып ҡосаҡланы – ҡабырғаларым мыйт итеп бөгөлөп ҡуйҙы, шикелле. Шунан, бейек ярҙан сөңгөлгә һикерергә йыйынғандай, тәрән итеп тын алды ла күҙемә ҡараны. Ярабби! Әхирәтемдең ҡарашында бөтәһе бер юлы сағыла: ҡурҡыу, оялыу, икеләнеү, ғажиз булыу… Нимә булған минең сая дуҫыма?! Ниндәй бәләгә тарыған?

– Әйҙә, әлморон йыйып киләйек. – Әсмә мине Сәтләүек урманы яғына әйҙәне, ҡулыма талсыбыҡтан үрелгән кәрзин тотторҙо. Үҙе лә үрә ундай кәрзиндәрҙе, айыусыларҙың боронғо кәсебе ләһә. Һалабаш һалырға, йүкә һуйырға, септә һуғырға, арҡан ишергә – уларҙы ғына ҡуш ине...

– Ҡыҙый, яҙылышы сәтләүек булһа ла, беҙҙә сәртләүек тиҙәр, иветә? – тине Әсмә. – Быйыл күп итеп йыйҙыҡ, һиңә лә биреп ҡайтарырмын.

– Сәртләп ярылып тороуына ишаралаһаң, сәртләүек тиеү дөрөҫөрәктер ҙә әле, – тинем дә туҡтап, туп-тура һораным: – Албырғатып маташма, ни булды, ҡыҙый, һөйлә!

– Ауырға ҡалғанмын! – Быныһына сайҡалып ҡына ҡуйғайным, аптырауымдан. – Әшрәфтән! – тигәс, ултыра төштөм, ярай ҙа ауып китмәнем.

– ?! – Һорауымды өн итә алманым. Әсмә аңлап тора барыбер. Әҙерләнгәндер был һөйләшеүгә, йәшермәй теҙеп әйтте:

– Ете йәнбеҙ ҙәһә (бабай менән әбекәйҙәрҙе лә хисаплай), аҡтан да яҙһаҡ, нишләрбеҙ? Ике баш йылҡы, һыйырыбыҙ бар, һарыҡ-кәзә… Бесәнде күп итеп әҙерләгәйнек, Рауил ағай сабышты. Йыйырға әбейҙәр ҙә эшкинде. Ә бына ташып алыуы – бер бәлә. Ат менән дә хитланыр инек тә, сабынлыҡ алыҫыраҡ. Ямғырға китһә, анау Серек күл, һалабаш күле инде, беләһең, шуның аръяғындағы соҡор аша үтермен тимә. Сана юлы төшкәнсе көтмәй хәлең юҡ, улайһа. Малың күтәртеп ятһа, яман даһа. Әшрәф, туңға һөрөүгә төшкәнсе ташып ҡуям бесәнегеҙҙе, тигәс ни, һөйөнөп риза булдыҡ. Шунда… Ике кәбән ине, елле кәбәндәр, бабаҡайҙы осҡа ҡуйып, аҫтан үҙем һелтәп тороп ҡойғайныҡ. Өс трактор арбаһы булды ла ҡуйҙы. Һуңғыһына Әшрәф менән икәүләп кенә килдек, Рауил ағай Артурҙы тәрбиәләргә ҡалды, ҡуҙғатмай оҙаҡ ултыртһаң, тиҙүк тәне сейләнә башлай… Шунда… Бесәнде тейәп бөткәс, яҡында ғына сөбөрләп ағып ятҡан шишмәгә төшөп бит-ҡулыбыҙҙы йыуып, өҫ-башыбыҙға йәбешкән үлән ҡабығын ҡаҡҡылап алдыҡ та ҡайтырға йыйындыҡ. Әллә нимәгә эләгеп, һөрөнөп йығылдым да киттемсе. Үҙемә ҡыҙыҡ булды, һикерә һалып тораһы урынға, ятҡан еремдән һыным ҡатып көлөргә тотондом. Гонаһ шомлоғо… Әшрәф ҡул бирә, ә мин һаман шарҡылдайым. Уға ла йоҡто кәйефем: көлә-көлә эргәмә, һарғайған япраҡтар араһынан ҡурпылаған йәшел үләнгә сүкәйҙе. Шунан… Уның күҙ ҡараштары үҙгәрҙе, тәүәккәлләндеме-нишләне, әйтә алмайым – үҙгәрҙе инде. Ҡапыл ҡулымдан тартып аяҡҡа баҫтырҙы ла ҡосаҡлап алды. Көслө икән, ҡара эштә бит… Беләктәре ҡорос кеүек, ҡосағында үҙемде ҡупшы ҡурсаҡтай хис иттем. Эре һөйәкле әзмәүер Әсмә урынына… иренем дә ҡуйҙым. Балауыҙҙай… Шунан… Әшрәф мине шашып үбергә тотондо. Үҙе туҡтауһыҙ “аҡҡошом” тип ҡабатлай. Нурия, ҡыҙый, бик ныҡ, бик-бик ныҡ аҡҡош булғым килде шул минутта, хатта әйләндем дә аҡҡошҡа, биллаһи! Ҡулдарым ҡанатҡа әүерелде лә үҙемде наҙлаған затты һөйҙө һәм, һуштан яҙҙырып, күккә осороп алып китте… Иҫемә килгәндә, әле генә көләс күктең ҡашы төйөлгән, ҡара болоттар ҡуйырған, ә ҡанаттарым, ҡәҙимге ҡулдарым булып, көҙгө аҡлан һалҡынына күшеккәйне... Шунан… Әшрәф менән, бер-беребеҙгә күҙебеҙҙе лә күтәреп ҡарамай, ҡайттыҡ, бесәнде бушаттыҡ. Ул, сәй эсеп тә тормай, Толпарлыға ашыҡты. Артынан ҡапҡаны ябырға сыҡҡанымда, кабинаһынан һикереп төшөп яныма килде лә: “Хуш, аҡҡошом, ғәфү ит!”– тине. “Хуш,– тинем мин дә, – үҙем ғәйепле.”

– Ә ул беләме һинең был хәлеңде? – Ниһайәт, телемде бикләгән йоҙаҡ асылды.

– Күрешкәнебеҙ юҡсы. Ҡайҙан белһен. Белмәһен дә! Ҡыҙый, ант ит: әйтмә уға!

– Ант итмәйем-итеүен, әммә әйтмәм, һин тыйғас.

– Нишләйем икән, ҡыҙый? Башымды ташҡа орорҙаймын. Ҡалдырһам, эсем ташмайғас, нисек күҙенә ҡарармын Артурымдың? Һуңғы арала ул ниҙер һиҙенә һымаҡ, шулай тойола ғына микән, үҙем шөрләп йөрөгәс? Кешеләр нимә тиер? Ғәрлеге ни тора, уф! Суфия апай көн дә башымдан һыйпап ала: «Фәрештә бит син, Әсмә балакай», – тип. Бөгөн, шул һүҙен әйткәс, уны ҡосаҡлап үкһеп илап ебәрҙем. Ауырымды төшөртөүҙән, абортҡа барыуҙан башҡа сарам юҡтыр, ҡыҙый?!

– Аборт! – Был ҡурҡыныс һүҙҙе ҡабатлап ҡуйҙым, ҙур, имәнес бер ғифритте күргәндәй ҡалтырандым үҙем.

– Нишләйем һуң?!

Әхирәтемдең халәтен аңларға тырышып, үҙемде уның урынына ҡуйып, уратып-уратып уйланым, ләкин яуап тапманым. Улай ҙа әйттем:

– Тап та ҡуй!

Гонаһымдың тере шаһиты булып үҫерме ул бала?!

– Бәлки, гонаһ түгел, ә Хоҙай иземелер был, Артурҙан бала таба алмаясаҡһың бит, Әсмә?

– Ул үҙе сабый хөкөмөндә. Уны бағыр урынға, тыума бала ҡарармынмы? Юҡ, ҡыҙый, хәл иттем: төшөртәм! (Ошо һүҙҙе ишеткәс, яралғы рәүешемдә кисергән ҡурҡыуым алыҫтан, ҡан хәтере шаңдауынан килеп, тағы тетрәндерҙе.)

– Мине лә кесе йыһанда сағымда әсәйем саҡ һәләк итмәне… Тик уның сәбәбе һинекеләй үк аяныслы түгел ине, – тип ҡуйҙым. Әсмә башҡа нәмә хаҡында ишетерлек, уйларлыҡ халәттәме, – мәгәр һүҙен дауам итте:

– Районда бер медсестраны беләм, таныш врачы юҡ түгелдер, ярҙам итер. Аяғына йығылһам, ашаҡлап үтмәҫ әле. Ҡыҙый, һине саҡырыуым да шунан: минең менән бер-бер хәл булһа – аборттан үлгән ҡатындар бар, ти ул – минекеләрҙе ташлама, зинһар.

– Тәүбә, тиең!

– Тәүбә-тәүбә!

Көҙгө каникулда район үҙәгенә Әсмә менән икәүләп почта машинаһына ултырып барҙыҡ. Шундай кисерештәр ҡамауында нисек яңғыҙын ҡалдырайым? Һылтауын таптыҡ: миңә китаптар кәрәк булды, уға – дарыу-фәлән. Теге медсестра ярҙам итте. Таныш гинекологының дежурына үҙенекен дә тап килтереп, Әсмәне кистән үҙе менән эйәртте лә, иртүк етәкләп алып ҡайтып, миңә тапшырып китте. Эш хаҡы әҙ булғас, икешәр смена эшләй икән. “Температураһын үлсәп тор, хәл алһын берәй көн, шунан ҡайтырһығыҙ, – тип киҫәтте, – әтеү ул бөгөн үк юлға сығырға ашҡына”.

Шунда, кем менән килеп инде был медсестра апай, тиһәм, Әсмә ләһә, йөҙө һурылған, ҡаны ҡасҡан, ҡулдары һәленеп тора. Ә күҙҙәре, ҡурҡҡан кейектекеләй, йәл итеп ҡарай. Һүҙһеҙ генә ҡосаҡлаштыҡ та оҙаҡ ҡына баҫып торҙоҡ ишек төбөндә…

Сәғәттән ашыу ваҡыт үткәс кенә, карауатта күҙен йомоп ята торғас, ниһайәт, телгә килде Әсмә:

– Мин хәҙер үлемдең ни икәнен беләм, ҡыҙый, – тине. – Һунар иткәндә ҡулым ҡалтырамаған, кейектәрҙе атҡанмын, бер ни аңламағанмын. Бүтәнсә атмам. Бүреләр ҡоторһа йә үҙемә шатун айыу ташланһа ғына. Нурия, тим! Ҡарынымдағы яралғының ғүмере өҙөлдө. Үҙем ихтыяр иттем… Операция тиҙәр абортты, үлтереү тимәйҙәр. Ҡыҙый! Һуңғы минутта сабыйымды үлтермәҫкә, ҡотҡарырға уйлап, операция өҫтәленән тороп китергә уҡталдым да йәнемдән йән киҫелгән тауышҡа иҫемде юғалттым. Аяуһыҙ тимер ҡайсы… Аҡ халатлылар: «Ҡан… Укол… Ҡан баҫымы…» – тип һөйләнәләр, минең өсөн борсолалар. Ә бит мин – енәйәтсе, йән ҡыйыусы, ысыны шулай.

– Өҙгөләнмә ул тиклем, Әсмә! – Тағы ни тип йыуатайым һуң әхирәтемде был мәлдә? Уның кисергәндәрен күҙаллап, үҙемдең дә эсем киҫеп-киҫеп ауыртасы. Унда, бала яраласаҡ кесе йыһаныма, шөбһә үтеп инде – шул һыҙландыра. Ә әхирәтемдең әрнеүҙәре унлата, йөҙләтә әсерәктер.

Медсестра апайға рәхмәт инде: Артурҙы тәрбиәләргә кәрәгер тип, эшенән ярты шешә спирт, бинттар килтерҙе, аспирин, анальгин, валидол һымаҡ дарыуҙар тотторҙо, кәңәштәр бирҙе. Оҙаҡ түшәктә ятыуҙан тән тишелә башлай, шунан һаҡлағыҙ, тип иҫкәртте. Был турала ҡартәсәйем дә әйткәйне, «ятыу зәле» икән ул хәлдең халыҡта аталышы, Әсмәне үлән төнәтмәләре әҙерләргә өйрәткәйне.

Район үҙәгенән Өфөгә барған автобусҡа ултырып ҡайттыҡ. Әлеге почта машинаһы ултыртыр ине лә, Әсмәне кузовта нисек алып ҡайтаһың: йә ел бәрер, йә өҙлөгөп ҡуйыр. Бәхеткә күрә, таныш-тонош осраманы. Ауылға теймәһә лә, Оло юл аша уҙа бит, ә унан – бер саҡрым да юҡ.

– Ҡыҙый, Саҡмайылғаға барған молоковозға һуңланыҡ, уның шоферын Айыусыға алып барып еткертергә лә өгөтләп булыр ине, юғиһә. Әшрәфкә өндәшәйекме әллә? – Шулай тиеремде көтөп кенә торған, ахырыһы, әхирәтем:

– Өндәшәйек, – ти һалды. – Бөгөн дә ҡайтмаһам, Артур асыуланыр. – Уға һынап ҡарап ҡуйғанымды һиҙгәс, төҙәткән булды: – Йә үпкәләр…

Уф, асыуланыу түгел, һикереп тороп осора һуҡһа ла бер һүҙ әйтмәҫ инем ул бисара егеткә! Юҡ шул, уның тән кәре лә, зиһен ҡеүәһе лә кәмей генә бара.

Әшрәф, тракторын баҫыу ситендә ҡалдырып, мотоциклы менән тамаҡ ялғарға тип ҡайтып ҡына тора инеме, мине алыҫтан уҡ күреп, ҡаршыма төштө. Моторы тырылдап туҡтамаҫ борон уҡ һөрәнләне:

– Һөйөнсө! – Мин өндәшмәгәс, эргәмә килеп, шыбырлап тигәндәй әйтте: – Фатих ҡайтты, тим дәһә. Бөгөн йомош менән Өфөгә китте. Һөйөнсөһөнә нимә бирәһең?!

– Уң ҡолағың үҙеңә булһын. Ә Харис? Ул ҡайтмағанмы ни?

– Ул сверхсрочник булып ҡалған, ти.

– Һы…

– Нурия, һиңә нимә булды?– Әшрәф текләп күҙемә ҡараны ла ҡабатланы: – Ни булды, йәшермәй әйт!

– Миңә бер ни ҙә булманы. Әсмә…

– Әсмә?!

– Айыусыға алып барып ҡуя алырһыңмы Әсмәне? Килгәйне… йомошҡа.

– Әйҙә. Тиҙ генә әйләнергә кәрәк, бригадир һиҙеп ҡалһа, кәрәкте бирер. «Чемпион булдым тигәс тә» ти ҙә бәйләнә.

Үҙем дә ултырып барып, әхирәтемде күҙҙән ҡалдырып киттем яҡындары янында. Шундуҡ, Әшрәфтән тороп ҡалмаҫтан, кире әйләндем. «Ҡапылда Артурҙы бер үҙең күтәрмәй тор! – тип шыбырланым Әсмәгә, хушлашҡанда. – Әтеү, үҙең беләһең ни булырын.– Медсестра апай ҡат-ҡат киҫәткәйне, ауыр эшкә йоғонмай торһон, ҡанһырап үлеп ҡуйыр, тип. Абау, ҡаты итеп әйтә лә ҡуя шул медиктар.

Ҡайтып еткәнсе, байтаҡ ҡына ер бит, уйламаған уй ҡалманы. Тормош шулай көтмәгәндә икенең берен һайлау алдына килтерә лә баҫтыра: йә уңаһың, йә туңаһың. Әсмәне ул бигерәк аяуһыҙ һынаны, берәү булһа, һыныр ҙа ине әле. Аллаһ үҙенең яратҡан ҡолона донъялыҡта ауырлыҡтар бирер, әммә бәндә күтәрә алмаҫлығын бирмәҫ, тигәнде ишеткән бар ҙа... Күтәрер әхирәтем, көслө бит ул. Беләгендә генә түгел, йөрәгендә лә ныҡлыҡ һиҙелә уның, иншалла. Ә бит мин Әсмәне, эсендәге тышында булып, тәбиғилек хозурында ирәүәнләп үҫкән бошонмаҫыраҡ бер ҡыҙ итеп күҙаллай инем элек. Һуңғы аралағы ваҡиғалар, йәш иңдәренә килеп өйөлгән хәсрәт-хәстәрҙәр ныҡ үҙгәртте уны. Ауырға ҡалыуын миңә асҡансы күпме уйланғандыр, үҙен төрлө ҡалыптарға индереп, намыҫ ҡыҫаларына ҡыҫып, алға, киләсәккә, күҙ ташлап та ҡарағандыр. Башҡаса бала тапмаҫын, ғүмергә имгәк булып ҡаласаҡ кешене тәрбиәләп, урман төпкөлөндә ҡартаясағын да төҫмөрләп алғандыр: халыҡ күп урынға күсенмәйәсәк, Артурын, үҙен йәлләгән һүҙҙәрҙән, күҙҙәрҙән азат ул Айыусыла.

29

Алда тағы ни көткәнен белһәм икән шул борсолоуҙар менән солғанғанда! Ҡайҙа булған минең һиҙгерлегем, бәғзе мәлдәрҙә асылып алғылаған өсөнсө күҙем ни ҡараған?! Арығайны шул күңелем, арығайны башым, шуға һиңмайланып йөрөгәнмендер.

Теге ваҡиғаларҙан – аборттан (был һүҙ мәңгегә уйҙан сыҡмаҫ, уйлаған һайын күҙ алдыма йән киҫеүсе өрәк булып килеп баҫыр, ахырыһы) һуң аҙналап көн үтте. Мәктәптәге бөтмәҫ-төкәнмәҫ мәшәҡәттәр мине әүәлге Нурия халәтенә ҡайтара башланы. Ваҡыт дауалай, тигәнде ишеткән бар ҙа, ысынлап та шулай, күрәһең. Әсмәнең хәсрәте лә баҫылһынсы инде – шулай юраным да пионер бүлмәһендә ихластан доға уҡып алдым. Уф, туп-тура Брежнев портретына текләп ултырғанмын, имеш, аңғармаҫтан. Тәре түгел дәһә! Тәре булғанда ла, мин – мосолман өммәтенән. Тәҙрә яғына боролоп яңырттым доғамды.

Ә мин бер нисек тә һиҙенмәгән фажиғә һаман яҡынлашҡан…

Мәктәптән ҡайтышлай Әшрәф осраны, колхоз кәнсәләренең тупһаһынан төшөп килә ине. Күпмелер бергә атланыҡ. Дуҫымдың йөҙө шат һымаҡ. Айыусы яғында бер эш ҡушҡандар, шуға ҡыуанған икән.

– Лесник ағай рәйестән трактор һораған, Саҡмайылға һәм Айыусы тирәһендә Һигеҙбөгөл аша һалынған күперҙең ике башынан да бураҙна ярып ҡуйырға кәрәк, ти. Янғындан һаҡланыр өсөн.

– Һиңә ҡуштылармы?

– Нәсих ағайға әйткәндәр ҙә, ул арҡырылашҡас, миңә ҡалды.

– Һигеҙбөгөлдө өс тапҡыр аша сыҡҡаным булды Бүреһуҡҡан олатай менән, элек мине йыш эйәртә ине ул урман-ҡырға. Бер үттек баҫма аша, ике үттек, бара торғас, тағы һаман шул бер йылға – Һигеҙбөгөл. Саҡрым һайын алға килә лә ята. Ысын һигеҙ ти бит бөгөлө, бишәүһе – тау аръяғында, унда барып еткән юҡ әлегә.

– Әйтәм, беҙҙең механизаторҙар ул йылғаны «радиатор» тип әрләп ҡуя. Бер бөгөлө Малик бай баҫыуының уртаһында ята, ярлауы хәтәр, аша сыҡҡанда тракторҙар батып ултырғылай. Ҡайһылыр бер йылды Нәсих ағай ауған шул ярлауҙан, убылды ла төштө, ти. Шуға, ҡапыл аумағанға, иҫән ҡалғандыр инде.

– Малик байҙы беләм мин… – тип һалдым. Әшрәфтә уның ҡайғыһы юҡ ине. Мин генә ул, әллә ҡасанғыны хәтерләйем дә торам. Яңыраҡ ҡына шул олатайҙы уйлап бер булдым. Баҡса һымаҡ ҡына итеп кәртәләп, сортлы бойҙай үҫтергәнен ололар иҫләй. Хәлле крәҫтиәндәрҙе кулак тип Себергә һөрә башлағас, һайланма орлоғон Таллы ауылындағы заманына күрә зыялы, һыу тирмәне тотҡан бик бөтмөр бер кешенән йәшерткән, ти. Һөйләүҙәренсә, теге Зәхмәт Әхмәт ағайҙың йөҙйәшәр атаһы булып сыға ул бөтмөр. Аманатҡа хыянат иткән, ҡайҙа йәшергәнемде оноттом, тип һылтаулап, Малик ҡартҡа кире ҡайтарып бирмәгән орлоғон. Әллә ысынлап онотҡан. Кем белә. Үҙе лә сәсмәгән, ти ҙәһә теге бойҙайҙы. Шул хәбәрҙәр яңыраҡ дөрөҫкә сыҡты: Мөхәрләм бүләре Ильяс менән бер нисә ир, Аҡназар ағай һөрҙөрөп ташлатҡан ерҙәрҙә берәм-һәрәм иҫән ҡалған андыҙ тамырҙарын Зәңгәр шишмә яғына күсереп ҡарамаҡ ҡаҙынып йөрөгәндә, бәләкәс кенә ағас һандыҡ тапҡандар, эсендә ҡайын туҙынан эшләнгән ҡумта ята, ә унда – гәрәбәләй орлоҡ, ти. («Ағас башында һандыҡ, һандыҡ эсендә өйрәк, өйрәк эсендә йомортҡа, йомортҡа эсендә…» – Бер әкиәттәге ошондай һүҙҙәр иҫкә төштө.) Туңмаған да, бурһымаған да, теп-тере орлоҡ! Районға шалтырата һалғандар, унан килгән баш агроном алтын тапҡандай һөйөнгән, Өфөгә, селекционер ғалимдарға, ебәрәм, тигән. Берәй заман “Толпарлы бойҙайы” тигән сорт донъяға таралһа, ә?! Иманым камил, Мөхәрләм бүләре бер нисә бөртөктө йоммай ҡалмағандыр усына. Хәләл, икенсе остан – Малик бай бүләре лә бит, үҙ мираҫын йомған, бәс. Сәсеп ҡарар, беҙҙең баҫыуҙар барыбер мәхрүм ҡалмаҫ ул, бойҙайҙан...

Әшрәф иртүк Айыусы тарафына юлланғандыр, мин, Әлфиә апаның йәш ботаниктарына эйәреп,Ҡарауылтау үренә гербарий йыйырға барҙым. Ноябрь бөтөп килә, ағастар шәп-шәрә, ә япраҡтары тап-таҙа, ҡоп-ҡоро булып ерҙә ҡыштырҙашып ята. Саған япрағының төрлөһөнән гөлләмә йыйҙым: һарыһынан, сыт ҡыҙылынан, бурҙат ҡыҙылынан, йәшел көйө өҙөлөп төшкәненән. Берәй һауытҡа ҡуйып, ҡағылмай ғына һаҡлаһаң, ҡыш буйы өйҙө йәмләп торасаҡ. Ләкин… Мине ифрат дәрәжәлә тетрәндергән күренеш арҡаһында саған япраҡтары ҡосағымдан һыпырылып төштө лә, устарын йәйеп, бармаҡтарын тарбайтып, ҡабат ергә түшәлеп ятты. «Өнһөҙ ҡалдым» тигән халәтте аңланым шул минутта, ҡараным да ҡаттым: Айыусы тапҡырында ут бағанаһы күтәрелгән! Уттың эҫе тынын ел шул арала Ҡарауылтауға килтереп тә еткерҙе. Балалар ҙа күреп ҡалды: «Пожар! Урман яна!» – тип һөрәнләп, беҙҙән рөхсәт тә һорамай, ҡайтыр яҡҡа һыпырттылар. Бынан Толпарлы ус төбөндәгеләй күренеп ята, Айыусы улай уҡ яҡын түгел, әммә ҡайһы төштә икәнлеге шәйләнә. Шик юҡ, тап шунда ҡотора янғын. Ҡасандыр мольберт ҡуйып Кәбир торған таш һикәлтәгә баҫып, ауылыма уның күҙе менән ҡарарға, тигән ниәтем бар ине лә, бойомға ашманы – мәле ул түгел. Аптырап ҡалған Әлфиә апаға ҡулым менән Айыусы яғына ишараланым да Ҡарауылтау биленән ҡыялап ятҡан юлға табан йүгерҙем. Унан тураға төшкәс, Ҡырластау ҡабырғаһындағы тар ғына һуҡмаҡтан үтәһең дә Зәңгәр шишмәгә, артабан Һигеҙбөгөлгә барып сығаһың, шунан күпер аша – Айыусы. Физкультура уҡытыусыһы спидометр тотоп үлсәп торһа, моғайын, кәмендә мәктәп чемпионы булыр инем, һәләк шәп йүгерҙем. Хатта яҡынайған һайын ҡайнар ипкене нығыраҡ һирпелгән янғын уты минең тыныма ла ҡабынды кеүек бер килке. Ҡырластауҙан ҡолай яҙҙым, селеккә йәбешеп кенә ҡотолдом. Усымды, бармаҡтарымды сыйҙы-сыйыуын: ҡаным сыҡты, һыҙландым, ә барыбер рәхмәт селеккә – әлдә ул булды. Ҡурҡыу тойғоһо аңыма уяулыҡ өҫтәне, йәнемде аяп, яйыраҡ, ипләберәк сыҡтым был хәтәр һуҡмаҡтың ҡойроғона. Шунан тағы Зәңгәр шишмәгә тиклем спринтер тиҙлеге менән саптым. Һигеҙбөгөлгә барып еткәс, туҡтап ҡалдым: күпер алды яңы ғына, бөгөн генә кәҫ ҡайтарып һөрөлгән, шул һөрөнтөгә еткән дә сигенгән янғын. Әгәр ошо бураҙналар юлын бүлмәһә, аяуһыҙ ут, күпер аша үтеп, ары ташланыр ине. Ә ары – ҡарағас урманы! Алтмыш гектар, ти, Бүреһуҡҡан олатай әйткәйне. Йәше етмәгән, тип уға хатта леспромхоз бысҡылары ла теймәне. Урман хужалығы министрлығы ҡушыуы менән, ҡарағаслыҡты уратып, ике йыл һайын янғындан һаҡлау бураҙналары яралар икән. Быйыл килеп тикшергәндәр ҙә күперҙәр тирәһендәге ерҙең һөрөлмәүенә иғтибар иткәндәр. Аллаһ үҙе һаҡлаған бит беҙҙең ҡарағастарҙы, уларҙың тирә-яҡ мөхитен! Ана бит, бөгөн генә тракторы менән янғындан аралап ҡуйған Әшрәф тәбиғәтебеҙҙе. Ярты саҡрым тирәһе ҡалды Айыусыға. Бигүк бейек булмаған ҡалҡыулыҡ аръяғында ул, өйҙәре бынан күренмәй. Ҡырластауҙа сағымда ауыл яна ине әле. Ике мөрйәнән генә төтөн сығарып көн итһәләр ҙә, унда эйәһеҙ тороп ҡалған ҡаралтылар, кәртә-ҡуралар әҙ түгел. Әбрәкәйең янһа ла йәл дәһә… Шулайтып, фекеремде төрлө яҡҡа ебәреп аҙаштырырға маташам, Әсмәләрҙең үҙҙәре хаҡында уйламаҫ өсөн. Уф! Әсмә, ҡыҙый, иҫәнме һин?! Күҙ алдыма ҡот осҡос күренештәр килеп баҫа… Ниһайәт, ҡалҡыулыҡтың түбәһенә менеп еттем дә күрҙем: Айыусы юҡ, уның урынында өңрәйеп, төтөн ҡатыш боҫ сығарып уһылдаған ҡурҡыныс баҙ хасил булған.

…Һалҡынса көҙгө иртә. Ҡояш күктән тап-таҙа итеп йыуылған быяла аша ҡарай, гүйә, йәйге кеүек ҡайнар, сағыу түгел. Тирә-яҡта илаһи тынлыҡ, ошо халәткә күндәм ризалыҡ хөкөм һөрә. Ҡышҡа әҙерлек тамамланған. Урмандағы тереклек өңөнә, ҡыуышына ризыҡ йыйған, әле шул сырсаһын сарыфламаҫ өсөн ҡырҙа йөрөп туҡлана. Ҡырмыҫҡалар иләү ишектәрен тотош бикләп бөтмәгән, көн сыуағына сығып ҡыҙыналар ҙа шул йылыны эскә ташыйҙар. Үрмәкселәр ау үрә лә ау үрә, меҫкен бөжәктәр уларға тыз-быз килеп эләгеп тора. Япраҡтар ҡойолғас, был нескә ауҙар ҙа күҙгә салына һәм, тейә ҡалһаң, улар сыңлатып, иң юғары ноталарҙы алып уйнап ебәрерҙәр һымаҡ.

Рәссам ҡылҡәләменә лайыҡ ошо гүзәл мәлдә, Айыусы яғына ашҡынып, бер ҡыҙ тәпәйләй. Аяҡ аҫтындағы таш-тошҡа эләгеп-һөрлөгөп тә ала, әммә, күҙе тонғандай, бер нигә иғтибар итмәй атлай бирә. Йөҙөндә көсөргәнешле, асыулы ҡиәфәт ҡатып ҡалған, ирендәре ҡыҫылған. Эсендә үс ҡайнай уның, көнсөллөк зәһәре, үт булып һытылып, бауырын талай, мин-минлеге тынын ҡыҫа. Кем һуң был бисара ҡыҙ бала? Миңзифа?!

Әшрәф Айыусыға һирәкләгәс, Артурҙың ата-әсәһе лә хәҙер унда булғас, йөрәге тынысланып ҡалғайны уның. Айҙан ашыу инде егет – тик Миңзифаныҡы ғына! Әшрәф уға иғтибар бирмәһә лә, вәғәҙәле ҡараштар бүләк итмәһә лә, ҡыҙ шулай уйлай, шуға ышанырға тырыша. Һирәк-һаяҡ клубҡа килеп, бер кемгә һүҙ ҡатмай гармун тартҡан егеттең кемде һөйгәнен белеп торһа ла, ул барыбер минеке буласаҡ, тип ҡырҡыша Миңзифа, Әсмәнән үлеп көнләшә. Тамағына аш бармай, һарғайып бөттө ҡыҙ. Әсәһе, Көнсөл Маһый, һиҙә, көнләшеү ғазабын аңлап, ҡыҙын йәлләй. Апайҙың был ҡушаматы миңә генә мәғлүм, сөнки үҙем таҡтым, анау юлы бинахаҡҡа әсәйемде рәнйеткәне өсөн.

Яуапһыҙ мөхәббәткә тарырға яҙмаһын икән. Салпа апайҙы, ана, ни хәлгә төшөргән?! Тарыһаң да, шул әрнеүҙе күтәрергә, үткәреп ебәрергә көс бирһен Хоҙай! Икең дә бер-береңде һөйөп тә ҡауыша алмау бар – ҡәһәрле һуғыш күпме йәш йөрәктәрҙе һәләк иткән, мәңгелеккә айырған. Тыныс тормошта, исмаһам, һөйөүеңде бер-берәү кире ҡаҡҡанда ла, уны юҡ-юҡта юлдарыңда осратып, күргеләп тороу бәхете насип.

Миңзифаның әхирәте лә юҡ шул. Түрә ҡыҙымын типме, үҙен бәләкәйҙән эре тотто, тиңдәштәрен биҙҙерҙе. Әсәһе уға кәңәш бирерлекме? Өләсәһе лә кесе улында йәшәй, күрше районда. Татар әбекәй әйтмешләй, мине генә ул ике яғымда ике фәрештә ҡурсалап тора. Көнләшеү – иң алама ғәҙәт, сир менән бер, Ҡөрьән дә тыя ул гонаһтан, ти ҙәһә ҡартәсәйем. Өләсәйем көндәше Гөлшәһүрә инәй менән ҡунаҡҡа барышып йөрөй. Шуларҙы ишетеп-күреп үҫкән минең күңелемә көнсөллөк сире йоғонмаҫтыр, шәт .

Әшрәфтең тағы Айыусыға киткәнен ишеткәс, Миңзифа, алҡымынан алып быуа башлаған ғәрлектән, тыны ҡыҫылып йығыла яҙҙы. Әйтерһең, ағыу йотторҙолар. Ул ағыу ҡанына, бөтә күҙәнәктәренә таралды, аңын томаланы. Әсмәнән генә түгел, Әшрәфтән дә, хатта бар донъянан үс алғыһы килде. Атаһының гаражына инеп, элек, электр яҡтыһы юҡ саҡта, кәрәсин һалып тота торған һауытты сөйҙә эленеп торған еренән алды ла мискәнән бензин һоҫоп тултырҙы. Боронғо һауыт ул – ауылда берәүҙер, еҙ ҡалайынан сүкелгән, йәпле генә тотҡаһы, ҡапҡасы бар. Ҡасандыр уны ризыҡ өсөн тотонғандарҙыр әле. Ҡартатайымдан ҡалған ҡомартҡы, ти атаһы… Шуны, бер нисә ҡап шырпыны сепрәк сумкаға тыҡты ла юлға сыҡты – уның башынан көлөп йөрөүселәр яғына. Әлбиттә, Миңзифа белмәй Әсмә менән Әшрәф араһында аңһыҙҙан килеп сыҡҡан енси яҡынлыҡ тураһында. Аборт хаҡында ла ишетмәгән, ишетһә, минуты менән килеп минең битемә лә йәбешергә, әллә ниндәй әшәке һүҙҙәр ырғытырға күп һорамаҫ ине – теле яман бит уның. Бер уйлаһаң, Маһый апай йыуаш икән әле. Иренең йөрөмтәллеген белә-күрә, бик һирәк сығырынан сыға. Уны аңлап та була, ир бирмәк – йән бирмәк, тиҙәр. Ә был Миңзифаға Әшрәф кем? Үҙе йөрөй ҙәһә, тикмәгә…

Төрлөһө буламы мөхәббәттең? Миңзифаның һөйөүенә шигем юҡ та, яраталыр Әшрәфте, тик ниңә шул дәрәжәлә үҙеңде түбәнһетергә, һағыҙҙай йәбешергә, уф. Әсмәнән генә лә ҡыҙғанмай әле ул, бер көндө Менәүәрәне әрләп киткән, шиғыр яҙып, егеттәрҙе әүрәтәһең, нишана, тип. Менәүәрәме нишана?! Унан һылыу ҡыҙ ауылда юҡ. Сафура бар ине, хәҙер ул ҡырҙа. Ҡалала уҡый башлағас, бигерәк матурайҙы шағирә ҡыҙыбыҙ. Оҙон бөҙрә сәстәре генә ни тора! Әсәһенеке шундай булғандыр йәш сағында, теге Балсыҡлы егетен ғашиҡ иткәндә? Миңзифа Саҡмайылғаны урап үтте, киҫелгән урман аша һалынған йәйәүле һуҡмаҡтан барып сыҡты Айыусыға. Туҡтап, һағайып ҡаранып та торманы – тура Әсмәләр яғына атланы: кеше йәшәгән йорттоң ҡото тышына сығып тора бит инде.

Был мәлдә, ҡояш төшлөккә үрләй генә башлағанда, Рауил ағай улын һауа һулатып индереп, тамаҡ ашатып алғас, дарыуҙарын эсереп, серем итергә карауатҡа күсереп һала. Суфия апай ҙа ял итә. Әсмә ошо арауыҡта кәбәркәлә һутлыраҡ булып ҡыҙарып бешеп ятһын өсөн турпыша менән ҡаплап баҫырылған баланды баулай, оло мейестә муйыл киптерә, бәшмәк тоҙлай, сәтләүек таҙарта – урмандағы кейектәр шикелле, ҡышҡылыҡҡа сырса хәстәрләй. Тап шул сәғәттә Миңзифа ихатаға барып инде. Әмәлгә таянғандай, Хан-солтан ҡарт Айыусылағы ике һунар этен дә – үҙенең Юлбарыҫы менән Әсмәләрҙең Аҡҡолағын – эйәртеп урманға, үҙе әйткәнсә, ревизияға киткәйне: ҡайҙараҡ ниндәйерәк йәнлек төйәкләнгән, үрсегәнме, китмәгәнме бүтән яҡҡа, тип аңдырға. Әбейҙәр ни, өшөмтәлгә әүерелгәндәр, өйҙән бик сығып та бармайҙар: төҫ ташламаған еңгәләй, көлөп-ялтырап торһа ла, көҙ әле тышта, көҙ.

Әшрәфтең тракторын да күрмәгәс, ғашиҡтар парлашып берәй ҡайын төбөндә һөйөшәләрҙер, тип фаразлап, Миңзифаның тамам зиһене буталды. Өйҙөң бер генә тәҙрә уйылған артҡы яғына сығып, шешәләге бензинды сайыры тышҡа сығып мөлдөрәп ҡатҡан ҡарағай бүрәнәләргә һипте лә, шул тирәлә һерәйеп ҡороған бейек үләндәрҙе көлтәләп йолҡоп, шырпы һыҙҙы. Гөлт итеп тоҡанған ут бармаҡтарын өтөп алғас та аҡылына килмәне, дөрләп янған көлтәне бүрәнәләргә һелтәне. Ялҡын теле шундуҡ ялмап алды өйҙөң ҡабырғаһын, ә эстәгеләр һаман бер ни һиҙмәне…

Трактор тауышын шәйләп, Миңзифа аҙбар ышығына тайшанды. Әшрәфтең, Һигеҙбөгөл күперен бураҙналар менән ҡамап бөтөп, ҡалҡыулыҡты артылған ғына сағы ине. Әсмәләрҙең өйөнә үрт ҡапҡанын күреп йөрәге ҡупты, тракторын бар ҡеүәтенә ебәреп, Айыусы яғына ҡыуҙы. Килеп етеүгә ут тотош өйҙө ялмап алғайны. Ялҡын күккә олғашып бара. Күҙ ҡырыйы менән генә күреп ҡалды: ике ҡарсыҡ бирегә тәнтерәкләй. Тупһала Суфия апайҙы етәкләгән Әсмә күренде лә, уны ҡалдырып, тағы өйгә инеп китте. Әшрәф тә шунда, ут эсенә, атылды. Ҡур бүлмә эстән янмай ине әле, ҡолас етмәҫ эре бүрәнәләр тыштан дөрләй икән. Әсмә менән Рауил ағай коляскала ултырған Артурҙы алып сығырға хитлана. Ҡапыл иң ситтәге өрлөк ишелде, түбәнең шул өлөшө шарт та шорт килеп ҡубарылып төштө. Рауил ағайҙың башына таҡта тейҙе шикелле, ыңғырашып иҙәнгә ауҙы. Әшрәф Артурҙы коляскаһы-нийе менән күтәреп, тышҡа ашыҡты. Әсмә һаман Рауил ағайҙы аяҡҡа баҫтырырға тырышты. Ул арала тағы бер өрлөк ауҙы. Әсмә ялтанып өлгөрҙө, Рауил ағайҙың кәүҙәһе таҡталар, улар өҫтөнә түшәлгән тупраҡ менән күмелде. Бына-бына түшәм тотош ишеләсәк, өйҙөң тыштан янып өңөлгән бүрәнәләре ауасаҡ! Ошо хәл иткес мәлдә Әшрәф ҡайтанан төтөнһөҙ-ниһеҙ шартлап янып ултырған өй эсенә ташланды. Ут иһә рамдары көл булып, быялалары ҡойолоп төшкән тәҙрәләрҙән ҡыҙыл телен генә түгел, бөтә кәүҙәһен һоноп эскә ынтыла. Әсмә Рауил ағайҙы тупраҡ ҡатыш таҡта араһынан әрсергә серәшә, үҙен үҙе онотоп… Әшрәф менән икәүләп, ниһайәт, ағайҙың һушһыҙ кәүҙәһен һөйрәп сығарҙылар, ишеккә табан ыңғайланылар. Соланды ла ут баҫҡан, тура ишек алдына сыға торған тупһа аша үтерлек түгел. Әшрәфтең иҫенә төштө: үҙ ҡулы менән кәбәркәнән баҡса яғына ишек ҡуйып биргәйне ләһә, Әсмәгә уңайлы булһын тип. Шунда боролдо. Уларҙың сығырын башҡа яҡтан көтөп торған әбейҙәрҙең береһе, соландың таҡта ишек-фәләне янып йығылғас, иҫен юйып ҡоланы. Ошоларҙы күҙенән үткәреп, аҡылдан яҙыр сиктә, бесәне-нийе менән осҡон сәсрәп яна башлаған аҙбар янында, инде бер кемдән дә йәшенмәй баҫып торған Миңзифа иһә: «Әшрәф!» – тип йәнасыҡҡа ҡысҡырҙы ла янғын ҡосағына ташланды. Ҡыҙҙың асырғанышлы һуңғы ауазын дүрт ҡабырғаһы ла бер юлы таралып төшкән йорттоң гөрһөлдәүе йотто…

Күктәр ошо фажиғәгә шаһит булды ла, сырайын һытып, илап ебәрҙе. Тик һуң ине, янғын үрте үҙенең яуыз ғәмәлен атҡарып өлгөргәйне. Уттың убыр теле ел ыңғайына Һигеҙбөгөл яғына ла һуҙылды, яңы ғына һөрөлгән ҡара ергә барып терәлгәс кенә ғәйрәте тонсоҡто.

Баҫтырып килгән уттан ҡасып сигенә торғас, кешеләр бәрәңге баҡсаһының ыҙанына барып төңкәлделәр. Әлдә мал-тыуар аҙбарҙа бикле түгел мәл – иректәләр. Тик ике генә ҡаралтыға үтеп инә алманы янғын – Айыусы клубына һәм балалар йәсләһенә. Тимер башлы был мөһабәт биналар торлаҡтарҙан ярайһы алыҫта урынлашҡайны, шуғалыр.

Ямғыр яуып үтеүгә, район үҙәгенән янғын һүндереү машинаһы килеп етте. Саҡмайылғанан рация аша хәбәр иттеләр микән? Толпарлылар ҙа шылтыратҡандыр, Әлфиә апалар ҡайтып әйтһә...

Мин ахмалға төшөп барып еткәндә, Рауил ағай аңына килгән, ә Суфия апай коляскала ултырған Артурҙың башын күкрәгенә һалып, көй көйләй ине – бәпес бәүеткәндәй. Сирле генә йөрәге нисек күтәрә бынса ҡайғыларҙы, и, Аллам. Сабырлыҡтар бирсе шул апайға, зинһар. Әсмә, береһе: «Самауырым, еҙ самауырым!» – тип, икенсеһе: «Кәртешкәләре лә һәләк булды улыҡайҙарымдың», – тип өҙгәләнгән әбекәйҙәрҙе йыуата. Әшрәф пожарниктар менән һөйләшә. Тәфтишселәр ҙә килер инде, кеше һынлы кеше янғын ҡорбаны булған даһа.

Әсмәгә ҡарап ғажиз булдым: йонсоу, ҡатып ҡалған сырайлы был ят ҡатын... ул түгел! Күҙҙәренә баҡтым – уларҙа өнһөҙ һорау: “Ни өсөн, ниндәй ғәйептәрем өсөн был язалар?!” Күккә күтәрелеп ҡараным, эсемдән ялбарҙым: «Әсә наҙынан иртә мәхрүм ҡалған, ҡырағай йәнлектәр менән ҡатар көн итеп, йәшәйештең ҡатҡыл ҡанундарын тойоп-кисереп үҫһә лә, йомшаҡ күңелле, игелекле зат булған әхирәтемдең бер үҙенә шунса һынауҙар ебәрҙең, Раббым, етер ҙәһә!» Атаһын юғалтҡас та бөгөлмәне, тыуым барҙа үлем барын ул, тәбиғәт һәм тәбиғилек мөхитендә тәрбиәләнгән урман ҡыҙы, күнеп ҡабул итә белә. Һөйгән егетенең аяныслы яҙмышын да иңдәренә күтәрҙе. Әсәлек бәхетенән ваз кисте. Инде килеп, тыуған нигеҙе көлгә ҡалды…