Ҡатындар - 48

Күп тә үтмәне, балаларын эйәртеп, Мәүлиҙә ҡайтып төштө. Әмин абый, ҡаты ауырыйым, килегеҙ, балаларҙың икеһен дә эйәртегеҙ, тип телеграмма һуҡҡан икән. Тиҙерәк ҡуҙғалырға сәбәп булды, былай ҙа йәйгә Радмирҙы ла, Сәнәне лә ауылға килтереп ҡалдырырға һөйләшеп ҡуйғайныҡ, тине Мәүлиҙә. Аңлашыла: балаларҙы теге атом фажиғәһе эҙемтәләренән ҡурсалайҙар.Эшкә барышлай ашығып ҡына инеп күрешеп сыҡҡанда, ошонан артыҡ һүҙ ҡуйырта алманыҡ. Дәрестән һуң, төш ауғасыраҡ, Толпарсыҡҡан буйында осраштыҡ. Хозур күлебеҙҙә ҡолас ташлап йөҙөп кинәнгәс, минең теге йәшерен түмәләскә барып боҫтоҡ. Һыуҙан саҡ ҡына ҡалҡып, тал араһында йәшеренеп ултыра һаман кескенә ярымутрауым. Өс йыллап бында аяҡ баҫҡаным юҡ ине, ярға тоташҡан һуҡмағы киңәйеңкерәгән, әллә Толпарсыҡҡан һайыға төшкән, ә тирә-яғына йәш еректәр уратып баҫҡан. Мәүлиҙә күпереп үҫкән йәшел келәмгә йөҙтүбән төшөп ятты ла, үлән-сәскәләрҙе еҫкәп туйғас, салҡатан әйләнеп күккә ҡараны, ә унда, тап баш осонда, һабантурғай моң тирә, махсус осоп килгән һәм тик уға төбәп йырлай тиерһең. Әхирәтемдең күҙҙәре мөлдөрәмә йәш ине.

– Өҙөлөп-өҙөлөп, зарығып һағындым йәнтөйәгемде! – тине ул, эргәһенә һуҙылып ятҡан мине ҡосаҡлап алып. – Сит яҡтар барып күрер, сәйәхәт итер өсөн генәлер ул, Нурия, тамырың барыбер үҙ илеңдә булырға тейеш.

– Ә Олексий?

– Яратам шул уны...

– «Бер һөйгәнем өсөн алтмыш һөймәгәнде һөйөрмөн»ме?

– Һөйгәнемдең ҡәүемен, нәҫел-ырыуын, илен дә яратырмын, үҙ итермен... Үҙ итәм дә ул! Ә барыбер мин уларға ят бауыр. Эйе, инде профессормын, фән докторымын. Хөрмәт күрһәтәләр. Барыбер сит һөйәкмен. Тоям. – Шулай тине лә Мәүлиҙә, текәлеп күҙемә ҡараны, сәйер һорау бирҙе: – Әхирәт, әйт әле: берәй ҡасан ҡайтып ерегерменме мин тыуған төйәгемә?

– Ҡайҙан беләйем, бәс! – Ә эске һиҙемем ишара бирҙе: ҡайтасаҡ Мәүлиҙә, тип. Әммә был хаҡта өндәшмәнем. Тел осомдағын ғына әйттем: – Балаларыңды ауылға гелән шулай ҡайтарып тор. Сәнәң башҡортсаны онотмай, ана, ә бит беләһең, тел аша һеңә халыҡ рухиәте, мәҙәниәте, ғөрөф-ғәҙәте. Кем белә, Толпарлы егетенең йөрәген яулар ул бер заман һәм...

– Ҡыҙый, нисек уйлайһың, ун йәшлек балала мөхәббәт хисе уяныуы ихтималмы?

– Әллә... Дуҫлыҡ хисе – мөмкин, уның артабан һөйөү тойғоһона әүерелеүе бар. Ниңә улай тип һорайһың?

– Сәнә Әсмәнең Артурын ярата. Аҡылым ышанмай, күңелем һиҙә. Минең ике ағайым бар, Радмир һәм Артур исемле, тип һөйләнгән була үҙе. Ә икеһенә ике төрлө бүләк әҙерләй байрам-фәләнгә. Бер туған ағаһына, мәҫәлән, әҙер текст яҙылған открытка бирә, һүрәтенең ниндәй икәненә иҫе лә китмәй, ә ауылдағыһына һайлап-һайланып, сәскәләр, күбәләктәр төшөрөлгәнен һалып ебәрә, үҙ ҡулы менән ҡотлау яҙа һәм берәй нисек йәшерен генә ишара ла ҡыҫтыра һүҙ араһына, «мине ошо сәскәгә оҡшат» йәки «күбәләк булып Толпарлыға осоп барырға талпыныусы Сәнә һеңлең»– шулайыраҡ.

– Әтеү ысын, йөрәгендә бөрөләнгән уның мөхәббәт гөлө. Борсолорлоҡ хәл түгел. Хәҙерге балалар һәр яҡлап иртә өлгөрә – акселерация.

– Хәтереңдәме, ҡыҙый, үҙең һөйләгәйнең, ошо түмәләстә, Шаһимаранды күр ине, тип хыялланып ултырғаныңды?

– Мин хәҙер ҙә хыял ҡорорға әүәҫмен, әлдә ирем иҫәүәнгә һанамай – әллә нисә аптыраттым уны, көпә-көндөҙ төш күреп йә, уй артынан эйәреп, ниндәйҙер ваҡиғаларҙы күҙаллап, кинолай итеп ҡороп ултырып... Ә Шаһимаранды таптым мин, янымда ғына йөрөгән икән.

– Абау? Күҙеңә күрендеме? Арбанымы бер-бер?

– Арбаны шул. Фатих булып...

– Уф, ошо Нурияны!

Толпарсыҡҡанға хуш әйтеп, биләнгә, ҡайтыу яғына ыңғайланыҡ.Ҡалҡыу ерҙән тағы йәнтөйәгебеҙгә уратып күҙ һалдыҡ: тик тыуған яҡҡа ғыналыр ул һүнмәҫ – һүрелмәҫ хистәр! Ҡояш байыу яғына китеп тә бара, имеш. Ниңәлер, илаһи Күк есеменең ҡәҙимге әйләнешен ҡатын-ҡыҙ ғүмеренә сағыштырҙымсы ошо юлы: Йыһан ҡарынынан алһыу битле сабыйға оҡшап тәгәрәп килеп сыға ла Күк йөҙөндә йәш ҡыҙҙай наҙлана бер килке, ә төшлөктә сәмләнеп, бөтә дәртен һалып нур һибә – уңған килендәй, шунан әкренләп талғынлана – донъяһы бөтөн, күңеле түңәрәк олпат ҡатындай, ә шәфәҡ мәлендә тағы көсәнеп ала – яҡты биреп, балҡып ҡалайым әле, ғүмер барҙа, тигәндәй... Һәм һәр көндөң – үҙ Ҡояшы: берсә таңдан ҡыҙҙыра, байығансы һүрелмәй, Күге менән ҡан илап айырылыша; берсә мыжып ҡына пәйҙә була ла һүлпән генә офоҡ артына инеп юғала; көн оҙонона болот менән йәшенмәк уйнағаны ла бар…

– Иртәгә – юлға, ҡыҙый, әҙерләнергә кәрәк, – тине Мәүлиҙә, ә үҙенең тирә-йүнгә йотолоп бағып, ҡараштарын айырып ала алмай тороуы.

– Әйҙә! – Ҡыҙсаҡтар иҫкә килеп төштөмө, әхирәтемде етәкләп йүгертеп төшөрөп алдым да киттем биләндән. Төшөп еткәс, туҡтап тын алған арала, Горбачев хаҡында һөйләшеп алдыҡсы, бынағайыш.

– Ҡатынын тиң күреп, ихтирам итеп тороуы оҡшай миңә уның, – тип Мәүлиҙә башланы был хаҡта. – Күҙгә бәреп тора уларҙың араһындағы мөхәббәт. Әлбиттә, Раисаһы шуға лайыҡтыр.

– Әҙме ни бына тигән ҡатынын да түбәнһетеп ҡыланған ирҙәр ,– тип ихластан ҡушылдым әхирәтемә. – Ошо юҫыҡта мин дә уйланып алдым бер мәлде. Уҡытыусылар араһынан берәүҙең, ир затының: «Бисәһен эйәртеп йөрөмәһә булмаймы уға, Генсек башы менән?» – тигәнен үҙ ҡолағым менән ишеткәс. Ҡайтып, һәүетемсә сәй эсеп ултырғанда, түҙмәнем, Фатихтан төпсөнөм:

– Генсек булһаң, Горбачев кеүек, мине үҙең менән бергә йөрөтөр инеңме? – тип.

– Нимә тине?

– Урыны менән, форсатына ҡарап. – Шулай тисе.

– Һин яуапһыҙ ҡалмағанһыңдыр, Нурия?

– Башҡорт! – тинем. – Әллә күпме һүҙҙәр эркелеп килде тел осона, нишләптер тап шулай тип ысҡындырҙым. Наҙан йә иҫәр, тип әйтә алмайым иремә – ундай түгел дә.

– Ә ул?

– Ошо осор хәтәр сәйәсмәнгә әйләнеп алдыҡ түгелме, бәғерем, кухняла ла Горбачевты һөйләйбеҙ, тора-бара йоҡо бүлмәһенә инеп, уртабыҙға төшөп ятмаһа ярар ине ул батша, – тип шаяртып маташты.

– Ә беҙҙең өйҙә ике һүҙҙең береһе – Чернобыль, тағы...

– Тағы?

– Украинала «СССР-ҙан айырылып сығырға» тигән ҡотҡо йөрөй...

– Ана нисек?!

– Уф, нимә тип сәйәсәт мәсьәләһендә тел сарлап торабыҙ, бүтән хәбәр тапмағандай...

Шунан, әхирәтем менән күҙгә-күҙ ҡарашып, башҡа бер һүҙ ҙә ҡатышмай, күңелдән генә хушлаштыҡ, тағы осрашырға өмөт бәпләп айырылыштыҡ.

Ә нисек Ватаныңда барған ваҡиғаларға ҡағылмай йәшәргә? Бына ошо минутта, шыҡһыҙ ноябрь кисендә, мин, Фатих, ҡунаҡҡа килеп төшкән Динис туғаным – өсәүләп машинкала баҫып таратылған бер документты уҡып хайран ҡалып ултырабыҙ. Динис Свердловскиҙан алып килгән, унда бының күсермәһе – өй беренсә, ти. Борис Ельциндың КПСС Үҙәк Комитетының октябрь Пленумында юғары етәкселекте, Михаил Горбачевтың үҙен дә тәнҡит утына тотоуы тураһындағы имеш-мимеш Толпарлыға уҡ килеп ишетелгәйне, әммә гәзиттәрҙә күренмәгәс, ышанманыҡ. Билдәлелек осоро лаһа, ысын булһа, ташҡа баҫырҙар ине, йәнәһе.

– Ул саҡта Ельцин партияның Мәскәү ҡала комитетының беренсе секретары – ине, шундуҡ осорҙолар, Госстрой рәйесе урынбаҫары итеп ҡуйҙылар, – тине Динис. – Свердловск гөжләй генә: «Ельцин – Уральский мужик, не прогнется!» тип сәмләнә яҡташтары.

– Вазифаһын ғына түбәнәйткәндәр, ә әүәлерәк заманда шундуҡ ябып ҡуйырҙар ине. – Фатихҡа ҡаршы төшмәнек. – Тимәк, үҙгәрә илебеҙ, башҡасараҡ тын ала, иркенерәк итеп. Сәйәсәт тә сирләй бит, тере организм кеүек...

– Операция кәрәк булһа?! – Ярһып һикереп килеп торған Динис ыңғайына мин дә аяҡҡа баҫтым.

– Революциямы? «Весь мир насилья мы разрушим до основания, а затем...”? Кәрәкмәй! – тип, үҙем дә һиҙмәҫтән, ниндәйҙер эске хафаға буйһоноп, тәҙрә пәрҙәләрен яҡшылап тартып сыҡтым, ишеккә барып келә һалдым...

Динис килтергән «листовка»ны (үҙ-ара шулай атаныҡ) аҙаҡ Әмин абыйға ла уҡыттым. «Партократтар! Ельцин үҙгәртеп ҡороуҙы тиҙләтергә тип янып йөрөй, уға ход бирмәйҙәр! – тип ҡыҙып алды ла, – Тартмаңа һалып тор, беҙ ҡапсыҡта ятмай ул, тишеп сығыр – шунда күҙ күрер», – тип кәңәш бирҙе. Шулай иттем дә: листовканы өҙөлә-бүленә яҙып барған бәйәндәрем араһына тыҡтым.

Толпарлы нисек кенә ылыҡмаһын ғөмүм ил тормошона, уның үҙенең ҡаҙаны ла бар үҙ утынын яғып, үҙ ваҡиғаларын ҡайнатырға. Көндәрҙән-бер көндө ауылға Летчик Мусаның (уның исемен ошо ҡушымтаһыҙ әйтмәй халыҡ) балалыҡ дуҫы Сәлим килеп юлыҡты. Зөһрәгә өйләнгәс, Муса ҡатынын, әсәһен эйәртеп тыуған еренә – Ырымбур далаһындағы совхозға, атаһының ҡәберенә зыярат ҡылмаҡ, барып урағайны, шунда осратҡан дуҫын. Механизатор һөнәре алып эшләп йөрөй икән. Әсәһе үпкә сиренән үлеп ҡалған, теге юлы эләккән төрмәнән әйләнеп ҡайта алмаған. Ике ҡустыһы ла Ырымбурҙа, ти. Өсөһө бер детдомда булғас, юғалтышмағандар. Сәлим һигеҙенсенән һуң һөнәрселек училищеһына кергән, эшләй башлағас, туғандарына ярҙам иткән. Уртансыһы автомеханик, ти, кесеһе иһә – юғары белемле экономист. Икеһе лә өйләнде, матур йәшәйҙәр, үҙем генә һаман буйҙаҡ йөрөйөм, ҡустыларҙы аяҡҡа баҫтырғансы ғүмер үтеп тә киткән, тигән Сәлим.

– Беҙгә ҡунаҡҡа кил, иң һылыу ҡыҙҙар – Толпарлыла, – тип һалған шунда Зөһрә.

– Күрәһеңме? – Муса ҡатынының толомдарына ишаралап күҙ ҡыҫҡан. Ысын, Зөһрәнең маңлай сәсе алҡаланып-бөҙрәләнеп тора, толомо ла, һүтһә, тулҡынланып күҙҙе ҡыҙҙыра – ҡарап һоҡланғаным бар. Әлдә киҫтермәгәнмен сәсемде, бынау матур толомо менән Фатихымдың һушын алыр ине, ә былай – минеке лә кәм түгел, тип ҡыуандым берсә, анау ваҡыт, көнсөллөктән янып алғанымда.

Шул Сәлим үҙенең машинаһына ултырып Толпарлыға бара ятҡанда, Оло юл туҡталышында туҡтап, яңғыҙы ғына баҫып торған ҡыҙҙан: «Дөрөҫ китеп бараммы, юҡмы?» – тип һораған.

– Кемгә төбәп килә ятаһығыҙ? – Һорай һалған уныһы, таныш түгел дәһә.

– Муса менән Зөһрәләргә, Таңсулпан апайға. – Шулай тигәс, ҡыҙ, һөйөнөп, ингән дә ултырған машинаһына, мин дә шул ауылға, тип. Тәүҙә шаңҡып ҡалған егет был ҡыйыулыҡтан, путаналар хәҙер ауыл юлдарына ла сыға башлағанмы, тип, аҙаҡ, ҡыҙҙың ауыр сумаҙанын саҡ күтәреп багажнигына һалғанда, нимә тултырҙың шул хәтлем, тигәненә яуабын ишеткәс, тынысланған: китап тейәгән кеше алама шөғөлдә йөрөмәҫ тәһә?

Мәүлиҙәнең өлкән апаһы осраған шул Сәлимгә. Ул гелән көс етмәҫлек итеп китап йөкмәп ҡайта, ауыл китапханаһын байыта. Сәлимә уның исеме. Кем белә, ошо йәштәренәсә парын тапмай йөрөгән ике яңғыҙаҡты шул да, аҙашлыҡ та, яҡынайтҡандыр – Толпарлыға улар күптәнге таныштар кеүек килеп төшкәндәр. Сәлим машинаһын ҡыҙҙың өйө тапҡырында туҡтатып, сумаҙанын алып инешкән, Әмин абый менән Рабиға апайға һүҙ ҡушҡан: «Салом, аман-саумысыз», – тип. Муса дуҫының «башҡорттар үзбәксә яҡшы аңлай» тигәнен иҫләптер, Сәлимә менән русса аралашып килгән еренән, ауылға ингәс үзбәксәләп һалдырған.

Шул арала хәбәр ҙә таралған: уҡытыусы Әминдең ултырған ҡыҙы кейәү алып ҡайтҡан, төҫөнә ҡарағанда, йә тажиҡ, йә үзбәк.

Ул да булмай, халыҡтың ғәмен башҡа ваҡиға биләне: эскеселеккә ҡаршы көрәш кампанияһы колхоздың кескәй генә майҙан биләгән виноград баҫыуын тамырынан киҫеп ырғытыуға барып терәлде. Әйтерһең, беҙҙә гектарлап үҫтерәләр ҙә тонналап йыялар: балалар баҡсаһынан, мәктәп буфетынан артмай әлегә. Минең Камил туғаным – ул Өфөлә селекция станцияһында эшләй – виноградтың Башҡортостан климатына яраҡлаштырылған сортын мәктәп баҡсаһына ултыртып киткәйне, шуны үрсетеп, Вилмир колхоз баҫыуына ла еректергәйне. Күрше хужалыҡтар ҡыҙыға ине. Үрмәксенән күрмәксе, район түрәләре, ҡәҙимдән шарап етештеререү менән шөғөлләнгән региондарҙа меңәрләгән гектарҙағы үҫентеләрҙе ҡырыуҙы ишетеп ҡалғас ни, ҡаныҡтылар беҙҙең виноградникка.

Ярай ҙа, Искәндәр ағайҙың кәрәк саҡта үҙенсә эшләп ҡуя торған холҡо бар: күпмелер үҫентене элекке андыҙлыҡҡа күсерттергән, унда комиссия барып йөрөмәй, сөнки ере үҫемлекселеккә яраҡһыҙ тип табылған. Виноградҡа килешер ундағы тупраҡ, ял итеп, кәр ҙә йыйған, ти Камил да. Ҡайтҡылап йөрөй ул, үҙе һымаҡ илгәҙәк кенә кәләше бар, малайҙары үҫә. Бер ҡалала булғас, Камилалар менән ҡатнашалар. Уларының өс ҡыҙы бар, үҙе әйтмешләй, институтын бөтөү менән, һеңлем төп эшенә тотондо – бала табыуға. Эшкә Камил янына урынлашҡайны-урынлашыуын, декреттан башы сыҡмай. Тамсы ла бошонмай, илгә дипломлы хужабикә лә кәрәк, ти ҙә ҡуя. Арсены, минең Фатихым кеүек, ғаиләһенә генә түгел, һөнәренә лә мөкиббән китеп бирелгән. Былтыр Фәйрүзә ҡоҙағый уларға күсеп килде, тап-татыу йәшәйҙәр. Бер бөртөк улының башын үҙ яғыма ҡайырғаным да еткән, яңғыҙ зарыҡтырырғамы ни әсә кешене, ти Камила.

Шулай, үҙ ҡәүемеңдәге һәм ҙур донъялағы, хатта ки Йыһандағы төрлө ваҡиғалар әйләнешендә йәшәлә. Һикһән һигеҙенсе йыл Әрмәнстандағы ер тетрәү фажиғәһе хаҡында ҡот осҡос хәбәр килтерһә, һикһән туғыҙынсы арыу ғәмәл менән башланды: беҙҙең ғәскәрҙәрҙе Афғанстандан сығарырға ҡарар ителде. Әрмәнстанда 25 мең кеше һәләк булды, тип яҙҙы гәзиттәр. Ә афғанда һәләк булғандарҙың теүәл һанын өҙөп кенә кем әйтер? Матбуғат һәләк булыусыларҙы 13 мең, яраланыусыларҙы 50 мең һалдат тип күрһәтә, Бөйөк Ватан һуғышынан ике тапҡырға оҙайлыраҡ был мәхшәрҙә хәбәрһеҙ юғалыусылар күпмелер?

Менәүәрә Әрмәнстанда командировкала булып ҡайтты, үҙ күҙҙәре менән күргәнде тетрәнеп гәзит - журналдарҙа хикәйәләне. …Бер әсә имсәк балаһы менән таш плитәләр өйөмө аҫтында ҡала, сабыйы ҡул һуҙымында ғына ята, тере, әммә уны эргәһенә алырға, исмаһам, ҡосаҡлап тәне менән йылытырға мөмкинлеге юҡ – ҡымшанырлыҡ та түгел! Нарасыйы асығып илай, нишләргә? Әсә үҙенең бармағын тешләп өҙөп, ғәзизенә ҡанын имеҙә... Ошо йән әрнеткес хәлдәрҙе йөрәгеңдән үткәреп яҙыу нисектер, уҡып күҙаллаған мин сабырлығымды юйҙым, һығылып иланым. Һуғыш һәләкәттәре, тәбиғәт фажиғәләре ҡатын – ҡыҙ йөрәген үтәләй тишә, гөлдәй нескә күңелен һындыра, бер ҡараһаң, бәғзе ир – ат та булдыра алмаған ҡаһарманлыҡтарға һәләтле итә, икенсе ҡараһаң?!

Менәүәрә ныҡ үҙгәргәйне. Тыштан түгел, эстән. Үҙгәртеп ҡороуҙы ул хыял офоҡтары асылыу тип аңлап, дәртләнеп ҡабул иткәйне. Гәзиттәрҙә бер-бер артлы шиғырҙары сыҡты, ижадында яңы бит асылды, гүйә. «Ҡурҡаҡлыҡтың тунап тиреһен, заман кәртәһенә элеүсе», – тип яҙҙы ул беҙҙең быуын исеменән. Һуңғы шәлкемендә иһә күңел төшөнкөлөгөн һүрәтләп тетрәндерҙе. Мәскәүгә барып ҡайтҡайны, шунан эйәргәнме уға был кәйеф: «...Беҙ йәшәйбеҙ сәйер күргәҙмәлә, ә тамаша осһоҙ – баҡыр тин. Хәйерсенең туҙған кәпәсенә һал тинеңде, бахыр, батыр ил...»

Үҙе бахыр, үҙе батыр – Ил тәңгәлендә әйтелгән! Шағирҙарҙың күңеле һиҙгер бит ул. Юҡҡа ғынамы ни, улар пәйғәмбәр түгел, тип дин тәғлимәте лә иҫкәртә: һүҙ ҡеүәһе, шиғри аһәң, аҡыл һәм нескә тойом арҡаһында уларҙың яҙғандары бер көн килеп бойомға ашһа, кешеләрҙең яңылышыуы ла бар шул. Шағирҙарға илаһи һәләтте, моғайын, пәйғәмбәрҙәргә булышлыҡ итһендәр өсөн биргәндер Аллаһ?

– Мәскәүҙә ил һулышын яҡшыраҡ тояһың икән, – тине Менәүәрә. – Унда халыҡ ҡыйыуыраҡ, сәйәси йәһәттә зирәгерәк. Арбат тигән урамда рәссамдар теҙелеп баҫҡан, һүрәт төшөрәләр, картиналарын һаталар. Берәүһе Горбачевтың портретын яһаған, халыҡ шул тирәлә геүләшкәнгә, яҡын барып ҡараһам, Генсектың түшенә миҙал һымаҡ итеп талондар тағылған: шәкәргә, колбасаға, араҡыға...

– Ни менән бөтөр икән был үҙгәртеп ҡороу? – Менәүәрә һорауыма көтмәгәнсә яуап бирҙе:

– Горбачев власта оҙаҡ ултырмаҫ, ти Сыңғыҙ. Ә мин уға ышанам, әйткән бере алға килә. Һаман партияға инмәй йөрөй үҙе, күп партиялылыҡ булғас, һайлап инермен, үҙемә оҡшағанына, ти. Элегерәк көлә инем, һаташма, тип, хәҙер икеләнә башланым – ихтимал, шулай булыр ҙа.

– КПСС-тан бүтән партиямы?

– Эйе. Оппозицион партия. Сит илдә әллә нисә партия ҡатнаша лаһа һайлауҙарында.

Физиканан «ҡайнауҙың иң юғары нөктәһе» тигән термин иҫтә ҡалған. Сәйәсәттә лә була, ахырыһы, шул нөктә? Булһа, 90-сы йылға тура киләлер ул, моғайын. Сағыштырмаса ҡыҫҡа ваҡыт эсендә сәйәси система үҙгәрҙе лә ҡуйҙы. Башта РСФСР, артабан Украина үҙаллылыҡҡа ирештеләр. РСФСР Юғары Советы Рәйесе итеп Борис Ельцин һайланды. Рәсәй суверенитеты тураһында Декларация ҡабул ителде.

Сыңғыҙ һымаҡ ҡалыплашмаған фекер эйәләренең хыялы бойомға ашыу алдында: СССР Конституцияһының КПСС-тың етәксе роле тураһындағы 6-сы статьяһы юҡҡа сығарылды, йәғни башҡа партияларға ла юл асылды. Борис Ельцин беренсе булып компартиянан сығыуы хаҡында иғлан итте, быны үҙ күҙебеҙ менән күреп, үҙ ҡолағыбыҙ менән ишеттек – КПСС-тың XXVIII съезын телевизорҙан ҡараныҡ.

Беҙҙәге үҙгәрештәр сит илдә лә шаңдауһыҙ ҡалманы. ГДР менән ГФР-ҙағы хәлдәр генә ни тора. Былтыр бер төркөм немец Берлин стенаһын емерергә тотонғайны, шул ел менән Германия берләшеүгә өлгәште. Бөтә донъя шаһит булды: 150 километрҙан оҙонораҡ стена һүтеп ырғытылды, Берлин илдең уртаҡ ҡалаһына әйләнде. Совет ғәскәрҙәрен Германиянан сығарырға ҡарар ителде. Был ваҡиғаларҙы, Бөйөк Ватан һуғышы яралары һаман һулҡыһа ла, беҙҙең халыҡ аңлап ҡабул итте булыр – ниндәй дәүләттә йәшәргә теләүҙәрен үҙҙәре хәл итһен, бәс. Бер көндө Мәүлиҙәнән дә ошо юҫыҡтағыраҡ хат килеп төштө. «Украина, гүйә, уртаға бүленде, – тип яҙған, – уңай мәлде көтөп кенә торғандай, милләтселәре баш ҡалҡытты. Студенттарым араһында ла ҡый-сый бара... Бандеровсыларҙан герой яһарға ашҡыныусылар бар. Казак формаларын кейеп, шашка аҫып йөрөйҙәр, атамандарын һайлайҙар. Русса өндәшһәң, «Я не розумию» тип ебәрәләр. Мин, әлбиттә, украинса хәҙер яҡшы һөйләшәм. Эш унда түгел, ә башҡа милләттәргә нәфрәт менән ҡараусылар күбәйеүендә. Етмәһә, халыҡтың матди хәле ныҡ ауырайҙы, был да татыулыҡҡа хеҙмәт итмәй. Шахтерҙарға аҡса түләнмәй. Уларҙың забастовкалары тураһында ишеткәнһегеҙҙер? Өҫтәүенә, шахталарҙа авариялар йышайҙы. Иҫке забойҙарҙы ваҡытында йүнәтергә сығымдар бүленмәй, терәүҙәр емерелә, ҡатламдар ишелә, ти Олексий, ул, хәүефһеҙлек техникаһы буйынса белгес булараҡ, йыш төшә шахтаға – ҡотом алынып тора». Әхирәтемдең ҡурҡынған тауышын ишетәмендәй, уның ҡуйы бәрхәт керпектәренең елпенгәнен күрәмендәй…

Артабан иһә сәйәсәт машинаһының тормозы ысҡынды гүйә: СССР тарҡалды. Үгеҙ үлде, уртаға ярылды, тигән мәҡәл иҫкә төшә: бөйөк империя уртаға ғына ла түгел, ун биш киҫәккә ярылды. Михаил Горбачев отставкаға китте. Власть тулыһынса Рәсәй Президенты Борис Ельцин ҡулына ҡалды. Юғары Советта оппозиция ойошто, был ҡаршылыҡты еңер өсөн Мәскәү урамдарына танкылар индерелде, Хөкүмәт йортонда тупланған парламент ағзаларына ут асылды...

Билдәлелек, һүҙ азатлығы, демократия тип лаф орған матбуғат был хәлде нисек аңларға-аңлатырға белмәй торҙо бер килке.

Ил шаңҡып ҡалды. Халыҡ, граждандар һуғышы тоҡанып ҡуймаһын, тип һағайҙы.

53

Ә һуғыш башланды. Чечен Республикаһында. Шул хаҡта уйланырға тотонһам, әле килеп тә мейем, тәгәрмәс эсендә йүгергән тейен кеүек, зырлатып фекер әйләндерә, әммә бер төрлө генә ҡәтғи һөҙөмтә сығара алмай... Афғанға беҙ тығылырға тейеш түгел инек, ә Чечня Рәсәй эсендә бит?!

Бер дәфтәремдә Чечня фажиғәһенә бәйле оҙон ғына хәтернамә бар, уны ҡушып ебәрмәһәм, бәйәнем бөтөн булмаясаҡ. Ҡушам. ...Балаларға үткән дәрестә өйгә эш итеп контур карталар тултырырға биргәйнем, бөгөн шуларҙы йыйып алып, география кабинетында тикшереп ултырһам, ипле генә баҫып кемдер килеп инде.

– Өйгә күтәреп алып ҡайтып йөрөгәнсе, бында ҡарап ҡайтырға булдығыҙмы, Нурия Баязитовна, – тип һүҙ ҡушҡас, күтәрелеп ҡараһам, күрше Аҡмәтенән Мәҙинә ләһә, элекке уҡыусым. Хәҙер үҙе уҡытыусы инде, былтыр ғына тыуған ауылында эшләй башланы. Уларҙа башланғыс мәктәп кенә, шуны ла ябырға итәләр, тигән хәбәр ҡуйырҙы һуңғы арала, шул турала һөйләшергә килдеме икән?

– Йыйыштырыусы апайҙыр, тиһәм... Яңы ғына, тиҙерәк осла мәшәҡәтеңде, иҙән йыуырға кәрәк миңә, тип мыжып киткәйне. Ни йомош, Мәҙинә?

– Нурия апа, һеҙгә күҙ терәп килдем әле, – тине лә был ишек яңағына һөйәлеп иланы ла ебәрҙе. – Бер үҙем барырға йөрәгем етмәй, анау «чечендар»ҙы күреп һөйләшкем килә, осратманылармы икән минең егетемде. Хәбәрһеҙ юғалды. Өфөнөкө ул, милицияла хеҙмәт итә ине. Уҡыған осоромда танышҡайныҡ...

– Айгизде әйтәһеңме чечен тип?

– Малайы чечен булғас ни... Унда булғандарҙың бөтәһен дә «чечендар» ти ҙә ҡуялар. Күрергә ине Айгизде. Малайы Булат тиме?

– Эйе. Ниңә «малайы», тиһең? Уныҡы түгел бит ул, дөм йәтим ҡалғас, баланы йәлләп эйәрткән дә алып ҡайтҡан.

– Чечен милләтенәнме? Шуныһы хаҡмы?

– Хаҡ. Дүрт йәшлек сабыйҙың ни ғәйебе?

– Бер ғәйебе лә юҡ!

– Әйҙә һуң, юл ыңғайы бергә инеп сығырбыҙ.

Контур карталарҙы шкафҡа һалдым да, ҡуҙғалдыҡ. Ә Айгиз Әмин абыйҙың ейәне ул. Уртансы ҡыҙҙарының кесе улы. Мәүлиҙәнең ул апаһы мединститутта уҡ һабаҡташына кейәүгә сығып, малай табып, ата-әсәһенә бәләһен һалмай ғына студент дөйөм ятағында үҫтергәйне. Диплом алғас, эшкә иренең тыуған Нефтекама ҡалаһына барып урынлашҡайнылар. Унда ошо Айгиздәре тыуҙы. Малайҙарының араһы алты йәш тирәһе. Өлкәне Толпарлыға бик ылыҡманы, тегендәге ҡартатаһы менән нәнәйенә йылышты, ә бәләкәсе Әмин абыйҙарға атлығып торҙо. Биш йәшендә тәүләп килгәйне, шунда уҡ Рабиға апайҙың итәгенә сат йәбешеп, бер айға тороп ҡалды. Шулай эҫенде булыр, уҡырға төшкәс тә каникулдарҙа йәй оҙоно беҙҙә йөрөнө. Уны күргән берәү, ирекһеҙҙән, «Ишбирҙе һыңары» тиер ине. Төҫөнән бигерәк холҡо тартҡан. Ҡыҫҡаһы, тағы бер «ен ботағы». Ҡырҙан килгән, тимәҫһең, Толпарлы малайҙарын эйәртеп, геү күстәреп йөрөнө. Шул малай үҫеп, Нефтекамала мәктәп тамамлап, Ауыл хужалығы институтына имтихан биргәйне лә, балл йыя алманы. Әмин ағайҙың бәрейе ҡупты хатта:

– Олатай, Толпарлы урмандарын ҡурсаларға уҡыясаҡмын, урман факультеты асылған бит минең бәхеткә, тип ҡанатланып йөрөгән баланы үткәрмәгәндәр, шулар кем була? Сволочтар! – Шулай асырғанды.

Айгиз көҙгө призывта армияға алынды. Ярты йыллап ваҡыт уҙыуға, Әмин абыйға тағы күтәрелеп бәрелергә, теге һүҙҙе ҡабатларға сәбәп тыуҙы: ейәне Чечняға эләккән.

Мыштыр ғына булһа ла, үҙ донъяһын үҙе көтөп, ҡыҙыу холоҡло иренә күнеп йәшәгән Рабиға апай сиргә һабышты. Һыйыр һауып ултырған еренән тәгәрәгән бер көндө. Ярай ҙа, абый янында булған, малын көтөүгә ҡыуырға тип сыҡҡан булған. Шундуҡ дауаханаға шылтыратҡан.

– Шәкәр ауырыуы, диабет, – тип аңлатты Фатих апайҙың хәлен. – Анализ эшләһәк, шәкәре ныҡ күтәрелгән.

– Ҡайҙан килгән ул сир, уф! – Ҡобарам осто.

– Диабеттың ике төп сәбәбе бар: йә нәҫелдән килә, йә – стрестан.

– Стресс инде, тетрәнеү, – мин әйтәм, – Айгиздәре һуғыш эсендә бит.

– Әүхәт ағайҙың дәфтәрен асып ҡараным иң башта, нәҫелдәрендә ундай сир юҡ.

– Ниндәй дәфтәр ул, Фатих?

– Иҫ киткес шәп дәфтәр, торғаны энциклопедия! Әүхәт ағай гений, белһәң. Һуғышта ла көндәлек алып барырға ваҡыт тапҡан, төрлө ҡатмарлы осраҡтарҙы яҙып барған. Хикәйә һымаҡ ҡайһы бер яҙмалары, кеше яҙмыштарына тетрәнеп китәһең... Ә Толпарлыла эшләгәне бирле тотош китап яҙған, унлаған дәфтәрҙе бергә төпләп, миңә мираҫ итеп тапшырҙы. Ана шунда ҡайһы нәҫелдә ниндәй сирҙәр барлығы ла теркәлгән. «Халыҡ медицинаһы» тигән өлөштәр үҙе ғәжәйеп трактат – мин уларҙы махсус баҫмаларға әҙерләп ебәрмәксемен әле.

– Толпарлы Булгаковы, ҡыҫҡаһы.

– Эйе. Бер профессорыбыҙ иҫкә алғайны, «Мастер һәм Маргарита»ның авторы бөйөк яҙыусы Михаил Булгаков хәрби врач булған, төп һөнәре буйынса, тип.

– Ә беләһеңме, ҡартәсәйем дарыу үләндәре, төнәтмәләр хаҡындағы яҙмаларын – уныңса табибнамә – кемгә ҡалдырған?

– Һиңә.

– Юҡ шул. Әсмәгә!

– Урман ҡыҙына. Рәйхана инәй уйламай эшләмәҫ?

– Эйе. Барыбер күсереп алам да Әсмәгә шуны бирәм, ә төп нөсхәне үҙемә ҡайтарам. Ҡартәсәйемдең ҡулы тейгән һәр әйбер мине йылыта, хатта ки дауалай.

– Ыңғай энергетика һиңә, үҙ ҡанына, ҡағылғанда – бигерәк тә көслө.

– Әсмә үпкәләһә?

– Аңлар. Үҙе лә эре һөйәкле, күңеле лә ваҡ түгел уның.

– Һин, етмәһә, психолог?

– Нуриям! Мин – табип, ауыл табибы, киң профилле булырға бурыслымын. Бәғерем, эйеме?

Шул «бәғерем»енә ирейем дә төшәм. Йыш әйтмәй, ә мин гелән тулҡынланып китәм. Фатихымдың түшенә һыйынам, уның зәңгәр күҙҙәрендәге тере кәртешкәмә һынап-һынап бағам да, бәхетемдән тилергәндәй, ҡысҡырып көлөп ебәрәм. Ул тауышһыҙ ғына йылмая, билемдән ҡосоп, күтәреп-күтәреп ала. Шул саҡта үҙемдең бәләкәй буйлы икәнлегемә һөйөнөп ҡуям, юғиһә, буйсан, оҙон аяҡлы ҡатын-ҡыҙға күҙем ҡыҙыуҙан һаман арына алмайым.

– Килеп еттек, Нурия Баязитовна! – Юл буйына үҙ уйыма батып, Мәҙинә менән һөйләшмәй ҙә килгәнмен, имеш. Әй, ошо ғәҙәтемде, белмәгән кеше әллә ни уйлар ҙаһа. Уңайһыҙланып киттем дә татылдарға тотондом:

– Борсолма, инәбеҙ, күрәбеҙ, һөйләшәбеҙ, бәс!

Индек. Рабиға апай төҫкә бирешеп киткән, күҙҙәре теремек былай, Айгиз ҡайтҡас ни. Күмәкләп сәй эстек. Әмин абый эргәһендәге ҡара сәсле, ҡара күҙле, ҡарпыҡ ҡолаҡлы малайҙың башынан һыйпап, арҡаһынан һөйә лә, кеҫәһенән яулыҡ ҙурлыҡ ҡулъяулығын сығарып, битен һөртә. Тирләй, йәнәһе. Күҙе йәшкәҙәй, күреп торам, шыпырт ҡына шуны ҡоротоп ала. Мәҙинә Айгизгә егетенең исемен, уның ҡайһы мәлдә Чечняла булыуын әйтте, осраманымы бер-бер, тип белеште.

– Башҡортостандан бер айға оперҙар килгәйне, сводный отряд МВД,– тине Айгиз. – Улар беҙҙән айырым хәрәкәт итте. Һалдаттар араһында һәләк булыусылар күберәк, әммә МВД-ныҡыларҙа ла юғалтыуҙар әҙ түгел. Һуғыш...

– Урындағы халыҡ та беҙҙекеләргә ҡаршы, ти, ысынмы? – Мәҙинә шулай тине лә кәсәнән һемереп сәй эсеп ултырған Булатҡа ҡараны. Малай ҡарашты һиҙҙе, кәсәһен ҡуйып, Рабиға апайға һыйынды.

– Ҡайһы урында дошман итеп күрмәгәндәйҙәр, ярҙам итәләр, ә ҡайһы бер яҡта, бала-сағаһына тиклем, беҙҙе күрһә, ҡул һырты менән муйынын һыпырып күрһәтә лә ҡаса. Башығыҙҙы киҫәбеҙ, тимәкселәр.

– Ай... – Мәҙинә ыңғырашып ҡуйҙы. Булат ашыҡ-бошоҡ әппәр итте лә Әмин абый эргәһенә йүгерҙе, ул әле генә үҙенең теге кескәй генә кабинетына инеп киткәйне.

– Баланың йөрәге ҡубып бөткән, – тип иламһырап ҡуйҙы Рабиға апай. Шунда, ҡапыл ҡуҙғалып, Мәҙинә ишек төбөндәге ултырғысҡа ҡуйған пакетын барып алды ла Рабиға апайға бирҙе:

– Чечендарға күстәнәс тигәйнем. Малайға ойоҡбаштар, көҙ ҙәһә, ҡышы ла көттөрмәҫ. Рабиға апай аптырап миңә ҡараны. Ғәжәпләнмәгеҙ, тигәнерәк ым еткерҙем. Алды пакетты, эсендәгеһен өҫтәлгә сығарып һалды. Еләк ҡайнатмаһы, балан ҡағы, кәнфит-печенье, ике пар кескәй ойоҡбаш.

– Һы, рәхмәт, әтеү, – тигән булды апай. – Әлдә Әмин абыйың күрмәне, туҙыныр ине, күрһә, моғайын. Асмы ни беҙ, яланғасмы ни, тип. Айгизгә күҙ һалһам, риза ғына ултыра, күҙҙәрен бәзрәйтеп. Мәҙинә әллә оҡшап ҡалған егеткә? Яйы сыҡҡанда, Чечня хәлдәрен унан төпсөнөбөрәк һорашырға булдым. Гәзиттәргә ҡай саҡ ышанып та бөтөп булмай, ә бында тере шаһит ултыра.

– Күңелеңә ауыр булһа, һөйләмә, – тинем улай ҙа. Ә ул, Мәҙинәнән күҙен алмай, хәтерләргә тотондо.

– Унда ҡыҙыу ҡанлы, ғорур халыҡ йәшәй, – тип башланы Айгиз. – Бер ҡараһаң, йомарт, ҡунаҡсыл үҙҙәре, икенсе ҡараһаң, тәкәббер, власть көҫәгән кешеләр. Джохар Дудаевҡа, СССР-ҙың хәрби Һауа Көстәре генералы булған кешегә, абсолют власть кәрәккән – Чечен Республикаһы Президенты булыу. Был маҡсатҡа ирешеү юлында күпме ҡан түгеләсәк икәнен ул, сәйәси аңы, белеме бар хәрби, күҙ алдына килтермәгәнме ни?! Һөҙөмтәлә – граждандар һуғышы. Дудаевҡа ҡаршылар ҡорал күтәрҙе. Илдә тәртип урынлаштырыу өсөн Ельцин ғәскәр индерҙе.

...Күҙ алдымда харабалар пәйҙә булды. Ҡайҙа һуң мин киноларҙа күргән, йырҙарҙа ишеткән гүзәл ҡала Грозный? Ҡыйралып, таш-бетон өйөмдәренә әүерелеп аяҡ аҫтында ята.

Айгиздәр Грозныйҙы штурмлауҙа ҡатнашманы. Ҡалаға бер нисә ай буйына туҡтауһыҙ ҡурғаш ямғыры яуған. Ҡайҙа ҡарама, шартлатылған БТР-ҙар аунап ята.

Һауала тимер, ут, дары еҫе мәңгегә ыҫланып ҡалғандай. Айгиз Пушкин әҫәрҙәре аша ғына таныш ер-һыуҙарҙы ошолайтып күҙ алдына ла килтермәгәйне. Йүгерек Терек буйҙарына яҙ килгәненә һауалағы Ҡояштың өтөп алып барған ҡайнар нурҙары ғына ышандыра. Көнгә тиртеп сыҡҡан үлән дә, сутылдаған ҡош та юҡ тирә-йүндә.

Айгиздәр ротаһының бурысы – Чечнялағы хәлдәрҙе контролләү, КТО – контртеррористик операция режимын тәьмин итеү.

Рота Грозныйға барған шоссе юлын һаҡлай. Айгиздәр төркөмө – ҡалаға терәлеп тигеләй торған урында. Асыҡланыуынса, был посты башта чечен бандалары ҡорған. Һөҙәк кенә ҡалҡыулыҡ һыртында. Шул ҡалҡыулыҡ ҡабырғаһын бүҫеп, йәшерен мәмерйәләр өңөлгән, бер ерҙән инеп, икенсе төштән барып сығырлыҡ итеп. Ҡалҡыулыҡ аръяғындағыларҙы һауанан ғына күреп була, ә улар, был юлы – Айгиздәр, алдарында ятҡан ҡаланы боҫоп күҙәтә алалар.