Ҡатындар - 21

– Ана шул малай ҙаһа әле Саҡмайылғала йәшәгән Сәғәҙәт, Фариза килендең әхирәте Хәтимәнең ире, тим. Ерле юҡҡамы ни, Татар киленгә ярҙам итә, һаман һыйырынан яҙҙырмай, бесәнде урамына килтереп өйөп ҡуя. Улынан күрмәй бәғзеләр ундай игелекте. Шунда ныҡ ҡурҡыуынандыр, ул бала ара-тирә бите тартышып, күҙен сылт-сылт йомор булып ҡалды, әрмегә алынманы.

– Әдисәй бабаҡай шулай һәләк булған икән... – тинем, мине бөгөнгөгә ҡайтарып баҫтырған был һүҙҙәрҙе ҡапылда башҡаса ялғап алып китә алманым.

– Яҙмыштан уҙмыш юҡ. – Өләсәйем ауыр һулап ҡуйҙы: – Диңгеҙ кискән, батша ғәлийәнәптәрен ҡолатҡан, яу утында янмай, даръя һыуында батмай, тыуған иленә ҡайтҡан, ә Күрәнленең боҙо алып китте. Кәүҙәһен бер бөгөлөндә ярға сығарып һалған йылға, тәүҙә тилнәшкәһе табылған – тал ботағына эләгеп тора, ти, һыпырылып ҡалған инде. Исмаһам, балалары булманы, байтаҡ ҡына йәшәнеләр ҙәһә?.. – Өләсәйем арып китте, күрәһең, ошонда туҡтаны. Күп һорауҙарым һауала эленеп ҡалһа ла, ҡуйып торҙом. Әллә ни кәрәге булмаһа ла, көйәнтә аҫып Күрәнлегә һыуға киттем. Ярҙан юрғалап аҫҡа төшәм дә йылғаның уртаһына тиклем кисеп, көйәнтәмдән туғармай ғына һирпеп таҙа һыу алам ғәҙәттә, шунан, Гөлбикә апай өйрәткәнсә, осаларымды һәлмәк кенә бәүелдереп юрғалайым. Бөгөн дә шулай итермен, әлбиттә. Әлегә ярҙа туҡталып баҫып торам, Күрәнленең йор тулҡындарына ҡарап Әдисәй бабаҡайҙың яҙмышын – белгән хәтлемен – ҡайтанан күҙаллайым, белмәгәнен фаразлайым һәм күңелемдә һоҡланғыс та, тетрәндергес тә ҡисса үрелә башлағанын һиҙемләп тулҡынланам. Татар әбекәйҙең Ҡырымға ҡайтып китмәүе ғәжәпләндерә, унда туған-ырыуы ҡалған даһа?.. Эйе, асыҡлайһы әйберҙәр бар был тәңгәлдә. Үҙемде тағы теге ваҡыттағы, Зөлхизә ҡиссаһын ижад иткәндәге кеүек, оя ҡорорға йыйынған ҡош халәтендә тойҙом: суҡышыма йәнә ниндәй йүрмә эләгер?

21

Әсәйем Таллыға күскәне бирле ҡартәсәйемә һирәгерәк бара башланым. Һыуҙы уға Биксәнәйҙән хәҙер Камила ташый, кәзәһен Камил көтөшә. Игеҙәктәр әсәйемдең яңы ғаиләһендә ҡунаҡта саҡта көн дә инеп сығам, әлбиттә. Бына бөгөн дә… Солан ишеген астым да туҡтап ҡалдым: тыуған тупһам, атай тупһаһы! Ҡартәсәйем тауыш биргәнсе тип, йылт ҡына кәбәркәгә индем, теге «Казбек» ҡумтаһын табып, ҡулыма алдым. Йөрәкһенеп ҡапҡасын астым, хатта әҙгә генә күҙемде йомоп торҙом, әйтерһең, унда затлы аҫылташтар ята һәм улар, ҡапыл ялтлап, күҙ ҡоросомдо сағылдырасаҡ. Башта бармаҡтарым менән һыйпаным: наҙлы, йомшаҡ – әкиәти Шаһимаран булып хыялымды биләгән аҡ таҫмам даһа! Шунан, һағындырған, атайымды тәү тапҡыр күргән көнөмдөң бер төҫмөрө булып ҡалған еҫтең нығыраҡ аңҡыуын көҫәп, ҡумтаны танауыма уҡ терәнем, ләкин ул шәйләнмәне – осоп юҡҡа сыҡҡандыр. Ҡомартҡы ҡумтам да бына-бына иҙрәп саңға әйләнер… Былай ҙа ун ике йыл түҙә – ун ике көн түгел дәһә!

Атайым тураһындағы уйҙарым, һағыштарым ғына туҙмай, киреһенсә – яңыра ғына. Һәм үҙгәрә… Бала саҡтағыса уҡ әрнеүле түгел улар, ә күңелемдә түкмәй-сәсмәй яҙылып барған хәтер дәфтәренең асылмышы, уҡылмышы, гүйә. Әммә, баҫылһа ла, сабый йөрәгемдең өҙгәләнеүҙәре эҙһеҙ юғалмаған, улар үҙ аҡылым юллаған фәлсәфәгә, тормош һабаҡтарына әүерелә бара. Атайым менән әсәйемдең, ғәмәлдә һәр ҡайһыһы матур, мөхәббәтле, бәхеткә лайыҡ ғәзиз кешеләремдең, яҙмышын ҡабатламаҫ өсөн мин ошо һабаҡтарҙы онотмаҫҡа тейешмен. Бурыслымын! Балаларымды атай тупһаһында, атай йортонда, атай икмәге ашатып үҫтерәсәкмен! (Әсәй тапҡан икмәктең ниндәй әсе икәнен беләм дәһә, сөнки уға күҙ йәштәре, нахаҡ һүҙ үте, йоҡоһоҙ төндәр зары ҡушылған…) Ә бының өсөн миңә атайым кеүек ситкә сителәсәк кешегә ғашиҡ булырға ярамай. Киләсәгемдең ҡапҡаларына ошо һабаҡтарҙы ҙур хәрефтәр менән яҙып ҡуйҙым мин, эстән генә үҙемә үҙем ант бирҙем. Һәм ошо антымды боҙҙорорға һәләтле иң етди ҡаршылыҡты еңдем: Кәбирҙең мөхәббәтен кире ҡаҡтым. Минме аңламайым уның юлы ҡайҙарҙа ятҡанын – ижад мөхитендә, дан мөхитендә. Ул да, атайым һымаҡ, “Мин ҡала тормошо өсөн тыуғанмын, ауылда миңә иш юҡ” тип әйтәсәк бер мәлде. Кәрәкме миңә әсәйем кисергән хәсрәттәр аша үтеү? Кәрәкмәй! Теләйемме ғәзиз баламдың атайлы – арҡалыларға ҡарап ынйыуҙарын? Теләмәйем! Тимәк, дөрөҫ хәл иттем, дөрөҫ систем К+Н = ? тигән мәсьәләне: К+Н = тиң түгел! Юҡ, барыбер икеләнәмсе, ”тиң түгел”де һыҙып ырғытып, һорау билдәһен әлегә, бәлки, ҡалдырып торорға кәрәктер?

Ишек шығырланы, ҡартәсәйем, көтөп көтөк булған да өйҙән сығып килә. Уға ҡаршы атылып барҙым да битемде түшенә терәнем, бәләкәй саҡтағылай. Тик хәҙер, башым тап уның күкрәк тәңгәленә тура килһен өсөн, миңә ныҡ ҡына бөгөлөргә кәрәк, ҡартәсәйем күпкә тәпәшәгерәк.

– Күңелең үҙгәләнгән, ҡолоҡасым? – тине ҡартәсәйем, тын алышымдан һиҙеп торалыр.

– Ҡартәсәй, мин үҙемде яратҡан, ғаиләһе хаҡына бар нәмәнән баш тартырға һәләтле кешегә генә кейәүгә сығасаҡмын! – Уға шау дөрөҫөн һөйләп өйрәнгәнмен бәләкәйҙән, әле лә нисәмә көн мейемдә уралған ҡарарымды әйттем дә һалдым.

– Кейәүгә?! – Ҡартәсәйем сайҡалып китте, шулай тетрәнде.

– Әлүк түгел дәһә, берәй ваҡыт...

– Ай, Аллам! Үҙен аңлар, күркәм холоҡло йәр насип ит ошо балаға! – тип теләк теләгәс, ҡәтғи генә өҫтәп ҡуйҙы: – “бар нәмәнән баш тартырға” тигәнеңде өнәмәйем, башыңдан сығар уныһын...Улай уҡ ирекһеҙләргә ярамай ир-атты... ҡатын-ҡыҙҙы ла, бәс! – Шунан оҫта ғына итеп һүҙҙе икенсе яҡҡа шылдырҙы: – Менәүәрә балаҡай ниҙәр күстәрә? – Күреп торам, башҡа хәбәргә әүрәргә тырышһа ла, төн йоҡламай уйланасаҡ ул минең «кейәү» хаҡында.

Ә Менәүәрәнең тормошонда яңыраҡ бер мәҙәк булған, үҙе һөйләне. Өлкән синыфтар мәктәп ихатаһын йыйыштырырға барған, шунда уның кеҫәһенә ус иңеләй ҡайын туҙы һалып ҡуйғандар. Футболка өҫтөнән кейгән кофтаһын кәртәгә элеп торған икән, шул арала өлгөргәндәрҙер. Саҡырып, Әлфирә әхирәтенә күрһәтәйем генә тиһә, Маһый апайҙың ҡыҙы Миңзифа ҡарсығалай атылып килеп, теге туҙ киҫәген ҡулынан тартып алған да ҡасҡан. Эштән туҡтап, көлөшөп торған башҡа ҡыҙҙар араһына инеп, һөрән һалған: «Хат таптым, ғишыҡ хаты!» Ысынлап та, туҙҙың ап-аҡ ҡына битенә «Яратам. М». тип яҙылған, ти. Хәҙер киткән сутырҙашыу – кем яҙған, кемгә?

– Менәүәрәгә! Мөдәрис яҙған! – тип һикерәнләп торған Миңзифаны күмәкләп уратып алғандар, теге туҙ остоғон ҡулдан-ҡулға йөрөтөп ҡарайҙар икән. Дәррәү эш менән мәшғүл малайҙар ҙа ҡыҙығып килеп еткән, Мөдәрис кенә бер ситтә баҫып ҡалған. Тиҙ генә хәлде аңлап алған Әлфирә: “Мин бөтәгеҙҙең дә почеркын таныйым, бирегеҙ әле! – тип туҙға яҙған хатты ҡулына төшөргән дә юрамал иғлан иткән: – Был бит Миңзифаның яҙыуы, “М” хәрефе – уныҡы! Үҙе яҙған да Мөдәрискә, бүтәнгә япһара.” Хәҙер инде күмәкләшеп Миңзифаға бармаҡ төртөп күрһәтеп, көйләп-көйләп көлөшөргә тотонғандар: “Мөдәристе ярата, ах, Миңзифа, Миңзифа!..”

– Хаяһыҙ ҡыланмаһын, әсәһенә оҡшап ни...– тине ҡартәсәйем, ошоларҙы ишеткәс. – Туҙға яҙған хат, тиһең ә? Әтеү ысынлап та Мөдәристе уйлай булып сығамы ул Миңзифа ?

– Юҡсы, башҡаға күҙе төшкән уның – Әшрәфкә.

– Менәүәрәгә ниңә көнләшә әтеү?

– Яҡшы уҡығаны, синыфташтары менән татыу булғаны өсөн...– Сәбәп түгелме ни?

– Әстәғәфирулла...

Анау Мөдәрисен әйт, Фатихтың ҡустыһы бит әле, нимәгә башы еткән?! Фатих Мәүлиҙәгә (әллә миңә?) нисәмә синыф буйы ҡарап ултырҙы зәңгәр күҙҙәре менән, туҙға хат яҙырға булдыра алманы. Ә ҡыҙыҡ булыр ине?! Мөдәрисенең дә күҙҙәре ағаһыныҡы кеүек, тик ҡуйыраҡ зәңгәр, ҡарашы ҡыйыуыраҡ.

– Вәт мәлғүн малай, ә? – тигән булдым. Ҡартәсәйемә был хәбәрҙең ҡыҙығы бөткән, һүҙемә бәйләнеп алды:

– Әҙәм балаһына улай тимә, мәлғүн тип Иблис ғәләйһи Ләғәнәгә генә әйтергә була. – Ҡылт итеп иҫкә килеп төштө: Аҡназар ағай һымаҡҡамы? Өндәшмәнем, уйлап ҡына ҡуйҙым.

Ҡартәсәйемде бер сама күреп туйғас, Яңы өйгә ашыҡтым. Унда – мин донъя тотҡаһы хәҙер. Үҙем ашығам, үҙем Менәүәрәләрҙең мажараһын тағы күҙ алдына килтерәм. Бала-саға ниҙәр күстәрә, күр әле? Ромео менән Джульетта булып уйнайҙар, саҡ һигеҙенсегә төшкән баштары менән. Бәс, уйлап ҡараһаң, Ромео – етенсе, Джульетта бишенсе синыфта ғына уҡыр йәштә булған, һәм уларҙың мөхәббәте шул дәрәжәлә ысын, донъя әҙәбиәтендә ҡалырлыҡ бөйөк тәһә! Шәп-шәп атлап барған еремдән туҡтап ҡалдым хатта, бынағайыш, бөгөн генә беләм түгел дәһә ул ғашиҡтарҙың йәшен-тарихын, ә төпсөп илтифат итмәгәнмен. Мөдәристең туҙға яҙған хаты асты был юлы күңел күҙемде.

Ә күптән түгел пионер линейкаһында Муса исемле бер малайға шелтә бирҙек. Хеҙмәт дәресендә синыфташ ҡыҙыҡайының һыңар толомон ҡайсы менән ҡырҡҡан да ҡуйғансы, иҫәүән. Етмәһә, алып ҡасып, ул толомдо ҡайҙалыр йәшергән, кире килтереп тә бирмәй. Һөйләшеп тә ҡарағайным, ыҡҡа килмәй: «Тиремде тунаһағыҙ ҙа бирмәйем, йәшерҙем, бер кем дә таба алмаясаҡ»,– ти. Кем уның тиреһен тунарға тора, хулиган! Әллә ул да, алтыла уҡыған малай, ғашиҡ булған теге ҡыҙыҡайға?! Ошо осор һәр тарафта мөхәббәт тынын тоям. Фәсхи-Әдисәй менән Татар килен Таһура ҡиссаһы өҙөк-мөҙөк хәтирәләрҙән йүрмәлеп тыуып килә башымда – Менәүәрәләр, Мусалар, баштары йәш, көтөп торһондар әле... Тик йыш күрешеп булмай Татар әбекәй менән, эштән бушамайым. Шулай ҙа һуғылдым бер арала уға.

– И Нуриякәем, сөбханалла, бигрәк чибәрсең лә үзең! – тип ҡаршы алды Татар әбекәй, татлы теле менән арбап. – Менә, Гадилә каенсеңелнең Купшыкаена бәрхет муеынчак теккән идем, мәржәен басып, алып барып житкерә алмыйм, аяклар да сызлаштыра, өйдән чыгып булмый азапланам. Тапшырырсың, юл уңай?

– Матур ҡайһылай! – Ихлас һоҡландым ҡара бәрхәткә аҡ мәрйендән сәскәләр нағышланған муйынсаҡҡа – үҙемдең муйыныма тағып алырҙай булдым, шундай нәзәкәтле. Ғәҙилә инәй ҡыуаныр инде, бесәйе уның берҙән-бер йыуанысы, өйҙәше, һаҡсыһы. Йәйен-ҡышын икәүләп ҡапҡа төбөндә сәғәттәр буйына баҫып торалар, һуғыштан ҡайтмаған Рәшит ағайҙы көтөп...

– Олыгаям, балакай, ялгызыма авыр да. Килен булып төшеп, ияләнеп кенә киткән идем бу жиргә, Әдисәй бабакаең ташлап та китте... Һич югы төсе булып баласы калса икән?! Күрәнле суы тартып ҡайтарған аны (тыуған тупраҡ һымаҡ, һыу ҙа тарта микән?). Кара диңгезне аркылыга-буйга кичкән иде дә минем матросым-жаныкаем, кечкенә елганы кичеп чыга алмады...

Очрашканда аңарга егерме жиде яшь иде, миңа – унтугыз. Исмем белән дәшмәде ул, Жанкисәк дип кенә йөртте. Төнлә төшемә керде. Ул боз өстендә йөзеп бара, матрос киемендә, ә мин яр буйлап, имеш, йөгерәм. Чакыра, Жанкисәк, курыкма, сикер минем яныма, ди. Сикердем, әй... Кочагына алды. Шунан ни, киттек йөзеп боз өстендә, авыл ераклаша бара, ераклаша бара... Көтә бабакаең мине, Нуриякаем, юксына. Болай да озак көтте ич...

– Татар әбекәй, ә нишләп Ҡырымыңа ҡайтып китмәнең икән?

– Төшемне юрап куйдыңмы, Рәйхана оныкачы? Тәүге никахың белән кавышалар ди анда, өске доньяда, ә Фәсхетдин бәгрым минем бердән берем! Нигә кайтып китмәдемме? Ул фәжигәне кат-кат сөйлисе түгел, авылда андый вакыйгаларны әлдән-әле исләп, хәтердә яңартып торалар, бер булмаса бер ишеткәнсеңдер? – Яуабымды көтөп тә торманы, һөйләп алып китте: – ...Куркып йөрәге алынган кечкенә малай шакмак-шакмак бозлар актарылып аккан елгага ничек барып кергән, берәү күрмәгән. Бала-чагалар жыелып киткәннәр дә чарасыз калып карап торалар икән. Аңарчы, йөрәге сизгәндерме, теге малайның әнисе елгага йөгереп килгән, яр башында өзгәләнеп кычкыра, ди, мескенкәем... Фәсхетдиннең болай да, боз китә бугай, Күрәнле үкерә, дип, киенеп чыгып баруы иде, колакка теге хатынның жан тетрәткеч сөрәне чалынгач, мине дә көтеп тормый, ашыгып чыгып китте. Күреп калган да теге бичара баланы, сикергән бозга. Баланы әнисенә тоттырып өлгергән... Мин барып житкәндә язмыш галижәнаплары шул хәлне аткара иде: Әдисәем ташкын су астына төшеп югалды да, икенче бер төштән калкып чыгып, кычкырып өлгерде: «Жанкисәк!» диеп...

Ташлап китмәдем, каберен тәрбияләп тордым. Авылыгызны да үз иттем, халык яхшы монда. Кырымда әнкәм исән, абыем гаиләсе белән яшәп калган иде. Әтиебез, кечкенә чакта әле, бер корабка утырып китте дә кайтмады. Күрше маржа апа аркасында жан асрап калдык, тормышы хәлле иде, үзе мәрхәмәтле булды. Аннары... базарда йөргәндә, Фәсхетдин жаныкаем очрады. Порт калачыгында анда матрослар адым саен очрый, ә бу – язмышым булган, күрәсең...

Татар әбекәй ни йомош менән килеүемде төпсөнмәне. Йомошом юҡ та ине, Әдисәй рухы әйҙәгәндер, инеп сыҡ минең Йәнкиҫәгем янына, тип эшкәрткәндер? И, ҡәҙерлеләрем, Толпарлы Әдисәйе, уның тоғро Пенелопаһы, һеҙҙең мөхәббәтегеҙҙең тарихын бәйнә-бәйнә тергеҙәсәкмен! Саҡ ҡына өҫтәп, күпертем ебәрһәм дә, үпкәләмәҫһегеҙ, йәме? Әлегә әбекәйҙең төшөн үҙем теләгәнсә бороп юрап ҡуйҙым: өс көндән дә түгел, өс йылдан да түгел, утыҙ йылдан һуң килер бойомо! Мин был төштөң тәүге юраусыһы, тап минең юрауым юш килһен, тип ырымланым.

Сөгөлдөр майҙандарын беҙҙең колхоз кәметмәй, арттырһа арттыра. Дөрөҫтөр уныһы, татлы тамыр беҙҙең яҡтарҙа уңа, яҡшы табыш бирә, эш тә байтаҡ еңеләйҙе. Рәт араларын сүптән таҙартыуҙы, хатта бер сама һирәкләүҙе лә техника атҡара (әммә еренә еткереп тәпкеләп, ҡул менән берәмләп һирәкләмәй ҙә булмай барыбер). Былтыр көҙ шундай тракторҙар килде: тағылма ҡулайламалары татлы тамырҙарҙы күтәртеп кенә ҡалмай, ә бер ыңғайҙа яртылаш таҙартып, өйөп тә китә. Артабан ҡырҡылмай ҡалған япраҡтарҙы киҫеп, дүрт-биш өйөмдө берәү итергә генә ҡала. ”Генә“ тиһәң дә, барыбер ауыр ысвикла бисәләренә. Быйыл көҙгә тейәгес техника ла килә, тип торалар тороуын. Көҙгө батҡаҡҡа уныһы ла батып ултырһа? Әйткәндәй, һалдаттар башҡаса беҙгә килмәне. Көткәйнек...

Теге оло фажиғә колхоз етәкселәренә бер сама аҡыл булды: һәр звено тапҡырына таҡта будка эшләп ултыртылды. Ары-бире бәҙрәфтәр ҙә күренә. Ултыртып тамаҡ ялғарға баҫыу ситендә оҙон өҫтәл, эскәмйәләр ҡуйылған. Бөтә хужалыҡтарҙа ла сөгөлдөрсөләргә уңайлы эш шарттары булдырырға, тип райондан ғына түгел, Өфөнән күрһәтмә бирелгән хатта. Ә Аҡназар ағай рәйеслегенән ҡолаҡ ҡаҡманы, шелтә алып ҡына ҡотолдо. Халыҡ та уға әллә ни ҡаныҡманы, күктән төшкән бәлә бит, тип аҡланылар.

Әле килеп, тағы толпарлыларҙы үҙенә ҡаршы ҡуйҙы хужа: иген баҫыуҙарын көтөүлектәр иҫәбенә киңәйтергә тотондо. Юғарынан бойороҡ килгән, ти. Шәкетауға еткәнсе һөрөп ташланылар ерҙе. Әүмер буйы йылҡы тибене өсөн тотолған яландарға, ҡуян-төлкө һымаҡ кейектәр үрсегән, ҡоралайҙар елгән Ҡырластау битләүҙәренә ниңә тейергә? Ололар, шул иҫәптән Бүреһуҡҡан олатай ҙа, әйтеп ҡарағандар, был тупраҡта бойҙай түгел арыш та үҫмәйәсәк, заманында Малик бай әҙ генә сәсеп һынап ҡарағайны, тип. Тәбиғәт тә риза булмаҫ, рәнйеше төшөр, тип тә киҫәткәндәр. Оло һүҙен тыңламаған – оронған да бәрелгән, тигән мәҡәл бойомға килмәһенме берҙән-бер көндө! Башта Шәкетау бүреләре үс алды: һарыҡ фермаһына һөжүм иттеләр. Сентябрь аҙағында улар ас йөрөймө ни көтөүе менән килеп, ялан кәртәләге малды боғаҙлап китергә?

Аҡназар ағай умарталыҡтан Бүреһуҡҡан олатайҙы саҡыртып алған, бүреләрҙе ҡырырға кәрәк, ҡоторғандар, тип әйткән. Олатай үҙе инеп сыҡты бер арала пионер бүлмәһенә. Мине, оло кешегә һанап, хәл белергә. Рәйестең хаслығын, Шәкетау бүреләрен дә һөйләне бер ыңғайҙан.

– Ваҡ ҡыуаҡлыҡтар, уймаҡ-уймаҡ һаҙлыҡтар – тотош аҡтарып тигеҙләнгән, Рамай ҡарамаһы ғына һерәйеп ултырып ҡалған: тракторсының ҡулы бармағандыр, ҡәберҙәге ядкәрташ кеүек иҫтәлекле ағас ул хәҙер ауыл өсөн, – тип әсенде. – Рамай аҫылынған ботағы ҡороған икән бахыр ҡараманың. Ағастың теле генә юҡ, тере ул, аңлай ул... Аҡназар ҡусты алйотлоҡ эшләне ул яланға тейеп, борон-борондан андыҙлыҡ ине унда.

Бүреһуҡҡан олатай яҡшы белә шул бүреләрҙең холоҡ-фиғелен. Нисек һунар итергә, нисек сигендерергә кеше йәшәгән төйәктән – өйрәткән, ҡотҡарған ауылды ҡорбан көҫәгән йыртҡыстарҙан. Әйтерен әйтмәй ҡалмаған рәйескә лә, әйткән, тәүҙә әҙәм ҡотора, шунан ғына – йыртҡыс, тип.

– Кәрәккән-кәрәкмәгәнгә ҡан ҡойошҡа бара торған януар түгел бүре, зитына тейһәң генә ҡон ҡайтармай ҡалмаҫ,– тип минең ҡолаҡҡа ла киртте бер ыңғайҙа, – ныҡ ас булғанда ла ҡапыл йәбешмәй ҡорбанына, оҙаҡ баҫтыра. Кәрен самалай, артта ҡалып, хәлһеҙ йығылғанын ғына тамаҡлай. Урман санитары тип юҡҡа атамағандар. Ә был юлы, эйе, күҙҙәрен ҡан баҫҡан йыртҡыстарҙың, арт һабаҡтарын уҡытмай яраманы.

Олатай һәүетемсә генә тасуирлай нисек бүреләрҙе аулағандарын, ә минең хәтер таҫмама был хикәйәт үҙенән-үҙе яҙыла бара. Әйтерһең, магнитофон таҫмаһы. Хәйер, магнитофондағын юйып, өҫтөнә бүтәнде яҙҙырып та була, ә кеше хәтере – ғүмерлек, быуындан быуынға аманат итеп тапшырылһа – мәңгелек.

...Шәкетау итәгенә етәрәк, йыш-йыш итеп, эстә борғаҡлап-борғаҡлап тар ғына һуҡмаҡ ҡалдырып, бағаналар ҡатып, аҙаштырғыс (лабиринт инде торғаны) ҡороп, шунда ҡапҡандар һалып, арыраҡ бер мөйөштә кәзә бәрәсен бәйләп, бүреләрҙе әүрәтәләр. Бигүк алыҫта түгел мылтыҡ тоҫҡап һунарсылар ҙа әҙер тора. Бына бер мәл урман ауыҙынан ашҡынып бүре өйөрө килеп сыға. Теге көндәге һуйыштан һуң күҙҙәре аларған, тағы ҡан көҫәйҙәр. Һаҡ, таһыллы, күҙәтеүсән януар ҙа кешенән аҡыллыраҡ түгел – теге аҙаштырғысҡа алданып барып инәләр. Бисара кәзә бәрәсе лә үҙенең ролен яҡшы үтәй, мәэлдәпме мәэлдәй... Бүреләр тар, ҡатмарлы лабиринтта ҡапҡанға эләгә, улай ҙа иреккә килеп сыҡҡан состарын дүрт тарафтан мылтыҡ сәпкә алып тора.

– Береһе лә ысҡына алманы! – Олатайҙың күтәренке тауышы күҙ алдына килеп баҫҡан күренештәрҙе өркөттө. – Йорт тирәһен ҡараштырам да тағы умарталыҡҡа китәм. Бәрәңгене баҡсама Мөхәрләм бүләре Ильяс ултыртты. Һай, егәрле егет ул. Миңә ни, ҡышҡылыҡҡа ашарлыҡ ғөшөрөн бирһә... Ана шул Ильяс та, Аҡназар ағай андыҙлыҡты һәләк иткән, андыҙ барҙа ат үлмәй, тигәнде белмәй микән, тип асыулана. Ат йәнле бала икән, тоҡомдары менән шундай улар. Улай ҙа андыҙҙы күпмелер төп ҡаҙып алып, Зәңгәр шишмә үҙәненә күсереп ултыртып ҡараған егет, ерегеп китһә… Тамыры ҡеүәтле бит уның, тарбайланып тәрәндә ята, ҡаҙғанда ныҡ зәғифләнмәһә, мандып та ҡуйыр. Ул тирәлә, шишмә үргә, Дөйә үркәсенә аҡҡан урындан алыҫ түгел, һирәкләп эре юшан да үҫкәнен беләм, уны ла ат яратып юшай. Иншалла, ул ике үлән бергәләшеп үрсеп тә китер. – Шулай тине лә миңә текләне олатай.

– Икенсе йылға ситтән тороп уҡырға инәм, стажһыҙ алмайҙар документты,– тинем, күҙендәге һорауҙы күреп, аңлап торғанымды белдереп.

– Ярар, тынысландырҙың күңелде, әләйһәң. Һин наҙан ҡалырға тейеш түгелһең. Диплом кәрәк, тиеүем, ул булмаһа, зирәклегең нисшут!

Көлөп ебәрҙем, Бүреһуҡҡан олатай әүәлдән шулай урыҫ һүҙен ҡыҫтырып ебәрә ҡай саҡта. Иң яратҡаны әлеге “нисшут”, командирынан ҡалған “реакция” һәм “любой дүрәк” була торғайны. Ул да булмай, өҫтәп тә ҡуйҙы: – Кеҫәһендә диплом ятһа, башында тауыҡ сүпләрлек белеме булмаған любой дүрәк тә әллә кем булып йөрөй. Ниндәй аҡыллы егеттәр шундайҙар арҡаһында уҡырға инә алмай ҡалды, Харис менән Фатихты әйтәм.

– Армиянан ҡайтҡас, барыбер уҡыйбыҙ, ти улар.

– Донъялар ошолай ғына торһа, иншалла, уҡырҙар. Һуғыш ҡына булмаһын. Америка шаша бит, ҡораллана ла ҡораллана. Беҙҙекеләр ҙә тик ятмай ҙа, күпме аҡса китә ул аждаһаның тамағына – һуғыш аждаһаһының, тим. – Шул минутта ҡотһоҙ дәү ауыҙын ерҙән күккәсә асып, тоҡ-тоҡ аҡсаларҙы, тау-тау ризыҡтарҙы ғөддәһенә йотоп торған аждаһа күҙ алдыма килеп, ҡалтыранып ҡуйҙым.

– Реакцияң яҡшы,– тине Бүреһуҡҡан олатай һәм хушлашып китеп тә барҙы. Тормошта үҙенең кәрәклегенә, тәжрибә-таһылдарының кешеләргә ярап ҡалыуына ҡәнәғәт булыуы олатайҙың атлауына сыҡҡайны. Иҫемә төшөп, артынан ҡысҡырып һорашып ҡалдым:

– Әй, олатай, теге ҡалҡыулыҡҡа, Дөйә үркәсенә, тим, Зәңгәр шишмә нисек аға икән ул, йылғалар үргә аҡмай ҙаһа, аға алмай...– Байтаҡ атлап өлгөрһә лә, ишетте, туҡтамай, башын бороп ҡына яуап ташлап китте:

– Ә нишләһен, аҡмай сараһы юҡ!

Үргә аҡҡан йылғалар... Ана ниндәй үрнәктәр күрһәтә тәбиғәт, күҙеңә төртөп күрһәтә!

Бүреһуҡҡан олатай менән аралашыу бер ҡасан да эҙһеҙ үтмәй минең өсөн. Инде үҫтем, өлгөрөп еттем тигәндә лә. Аҡһаҡалдың артынан алыҫлашҡансы ҡарап ҡалдым. Осланмаған эштәре, әйтелмәгән һүҙҙәре уны шулай дәртләндереп, йәүкәләп йөрөтә был донъяла, күңел төшөнкөлөгөнә бирелеүҙән ҡурсалай. Татар әбекәйгә лә эс бошоуҙан ҡотолдорорлоҡ берәй мәшәҡәт өйөргә ине? Бәс, уйлап та таптым!

“Пионер” журналындағы фотола күреп ҡалғайным: ҡала ҡыҙҙарының формалары бигерәк тә матур икән. Аҡ кофтаһы, ҡыҙыл галстугы, ярай, беҙҙекеләрҙең дә бер иш, район универмагынан һатып алалар. Ә бына тегеләрҙең юбкаларына күҙ ҡыҙҙы: ҡуйы зәңгәр төҫтәге тауарҙан складкалап тегелгән. Ҡыҙҙарға күрһәтһәм?

Юл ыңғай магазинға һуғылдым. Кеҫәмдә – өләсәйемдең пенсияһы, үҙем әле аҡса алып өлгөрмәнем. Беҙҙең магазинда сәйе-кәнфите лә, шырпыһы-тоҙо ла, кейем-һалымы ла бергә һатыла. Уҡыу кәрәк-яраҡтары ла шунда уҡ. Тауар төргәктәрен ҡуҙғатҡылап ҡараным: миңә кәрәклеһе лә ята!

– Шевиот, яҡшы тауар, тик беҙҙә уны кем алһын, ҡиммәтле,– тип ҡуйҙы һатыусы Сәхи ағай, кемгәлер крәндил үлсәп торған еренән.– Сәмиғуллин әйтә, бындай тауарҙан офицерҙарға китель тегәләр, ти.

– Киңлеге күпме?

– Киңлеге – мул, метр ҙа ҡырҡмы, иллеме...

– Миңә етмеш сантиметр етәлер, итәккә?

– Етә-етә,– тип эргәмә килде Сәхи ағай. Ул ғүмер буйы ошонда эшләй, кемдең тәҙрәһенә нисә метр селтәр кәрәклегенә тиклем белә.

Аҡсамды самаланым да киҫтереп алдым. Иртәгәнән дә ҡалмай, Йәнкиҫәк Татар әбекәйгә теге журналды күрһәтеп, заказ бирәйем.

Магазинда халыҡ дәррәү шул хаҡта гәпләшә ине: ауылыбыҙҙың атаҡлы Хәйри буры иреккә сыҡҡан. Ниҙәр күргәндер уның дыуамал башҡайы төрмәлә, бөтөнләй аяҡтан яҙып ҡайтҡан, ти. Аяҡтары бар ҙа, быуынһыҙ, ти, баҫа алмай. Электән дә, бала сағынан, полиартрит булыпмы, ай буйы ныҡ ауырып, иҫе инерле-сығырлы һаташып ятып, һылтыҡлап ҡалған булған, шунлыҡтан һуғышҡа алынмаған икән.

Толпарсыҡҡандың ғәҙәте – бурын да, иҫәрен дә үҙенеке итеп таный, йәлләй. Ҡур ауылдың яҡшыһы ла, яманы ла бәләкәй ауылдыҡына ҡарағанда күберәк була, тип әллә аҡланалар, әллә аҡлайҙар?

Ҡайтып инһәм, Яңы өйҙә лә шул уҡ хәбәр: Гөлшәһүрә инәй менән өләсәйем Хәйри бурҙың малай сағын иҫләп ултыралар.

– Солтанай сәсәниә әйткән, ти бит, Хәйривараның әсәһенә, алдан ал, насар ғәҙәте бар баланың, тип. Хәстәле ул, өшкөрт, тигән. Тыңламаған инде, мына лаһа...– Бер тауыштан шулай сөкөрҙәшә ике көндәш һин дә мин.

Ауыл яңылыҡтары бер килке баҫылып тора ла, күпмелер ваҡыт үткәс, тағы урғып ҡалҡып сыға. Хәйри бурҙы ла, берсә әрләп, берсә ҡыҙғанып, онотоп торғайныҡ, күпмелер ваҡыттан үҙен тағы иҫкә төшөрҙө. Һуғым мәле еткәйне: ҡаҙ өмәләре үткән, хәҙер эре мал һуялар – һарығын, башмағын, йылҡыһын... Хәйри бурҙың ҡатыны Ғилмиә апай иртүк күршеһенең ҡапҡа тышына үҙҙәренең һарыҡ тәкәһен алып барып бәйләгән, бер ыңғай салып бирегеҙсе, тип. Өйҙәрендә – ике еткән ҡыҙ ҙа аяҡһыҙ ир бит инде. Ул ҡыҙҙар сөгөлдөр эшләй, кейәүгә сыға алмайҙар һаман, шул атайҙарының алама даны һирпеләлер, күрәһең. Ҡыҫҡаһы, Хәйри бур күршеһенең бағанаһына бәйле һарыҡты һағалап, ахырҙа урлап алып ҡайтҡан: “Берәйһен саҡырып, тиҙ генә һуйҙыр!”– тип әйтә икән бисәһенә. Уныһының һушы киткән иренең туңғаҡ ерҙән имгәкләп барып, урлашып йөрөүенә. Үҙҙәренең малы икән тип белмәй, танымай ҙаһа... Дөрөҫөн әйткәс, илаған, мин урлашмай тора алмайым, тип. Төрмәлә үҙенең әйберен үҙе урлап бер булған: кейем-фәләненме, кеҫәһенә йәшереп алып ҡалған икмәк киҫәгенме камералашының матрас аҫтына үҙе йәшерә лә аҙаҡ үҙе урлай... Сирле тип Солтанай сәсәниә дөрөҫ әйткән.

Быны ишеткән халыҡ оторо ҡыҙғанды үҙенең атаҡлы бурын. Һуғышта ике аяғын ҡалдырған Йәнсура бабайҙың (мин бәләкәй саҡта уҡ вафат булды) тәгәрмәсле арбаһын килтереп биргәндәр, өйҙә төңкәлеп зарыҡмаһын, йәнәһе. Ул арбала йәйен-ҡышын йөрөргә була – ултырырға ярҙам итһәләр, тәгәрмәсен ҡул менән әйләндерәһең дә... Ғилмиә апайҙың ҡото осҡан: тағы урлашырға тотонасаҡ таһа Хәйри, былайтып “аяҡланғас”! Уныһы Йәнсура бабай арбаһында зыйлатып ауылды көнөнә өс урай, ти.

Күп тә үтмәй, Ғилмиә апайҙы Сәмиғуллин саҡыртып алған.

– Ҡойолоп төшмә улай, ҡурҡма, кәңәшләшергә тип кенә өндәштем, Хәйривара алдында һөйләшә торған һүҙ түгел,– тигән Сәмиғуллин.– Уны ҡабат төрмәгә япһаң, шул китеүенән иҫән ҡайтмаясаҡ, аңлайһыңмы?

– Инвалидҡа төрмә була тиме? Әҙәмдән оят, шуныһы ҡыйын...

– Йәмғиәткә зыяны булһа, инвалид та яуап тота.

– Сәмиғуллин ағай (үҙенән ололар ҙа уға шулай өндәшә), зинһар, төрмәлә серемәһен инде бахырҡайымдың башҡайы!..

– Теге юлы ул колхоздың бер өйөр йылҡыһын ҡыуып алып китеп, икенсе бер эрерәк бурға тапшырып торғанда тотолдо. Өйөрҙә Күк юрға тоҡомо ла бар ине, ә ул үҙе генә лә – машина хаҡы. Оҙаҡҡа ултырҙы. Ә унда зэктар, заключенныйҙар инде, ауыл мужигын шундуҡ бөгөп ала, үҙең күрәһең һөҙөмтәһен.

– Нишләйем һуң?!

– Мин һиңә бер кәңәш бирәм, берәүгә лә әйтмәҫкә һүҙ бирһәң.

Килешкәндәр. Кәңәш шунан ғибәрәт икән: ире нимә генә урлап алып ҡайтһа ла, тотонмаҫҡа, шундуҡ Сәмиғуллиндың үҙенә хәбәр итергә. Ул килеп протокол төҙөй ҙә урланғанды хужаһына тапшыра, уныһы ҡаршы ғариза биреп тормаһа.

– Урлаша ла, шундуҡ үкенә бит ул, үҙе лә кире ҡайтарыр ине,– тип илап ебәргән Әилмиә апай.

– Ҡайһы бер осраҡта, әйҙә, кире ҡайтарһын, көтөңкөрәп торорбоҙ. Ауылдан сығып китеп, тирә-яҡта урлашып, колхоз мөлкәтенә тейеп йөрөй алмай ҙа инде ул хәҙер?

– Ошо хәлендә ҡайҙа, ти, улай йөрөү... Бәлки, ташлар ҙа уғрылығын, тим. Һуғыш ваҡытында урлашманы, башын баҫып эшләне фермала.

Ғилмиә апай был һөйләшеүҙе, бәлки, бер генә кешегә һөйләгәндер, сер итеп. Утыҙ ике теш араһынан сыҡҡас инде, тотош ауыл белгән. Һәм һәр кем ризалашҡан Сәмиғуллиндың аҡыллы кәңәше менән. Унан да бигерәк кәрәкмәгәнерәк ваҡ-төйәкте кәртәгә элеп тә киткеләйҙәр хәҙер, Хәйри бур күрһен, тип. Тағы шуны һынағандар: нимәлер урлағандан һуң, ул өс-дүрт айға “боҫа” икән, бер нәмәгә лә теймәй. Эйе, ауылдың күҙе үткер, ҡолағы сос,– хәҙер нисәнсегә шуға инанам. Ә Сәмиғуллинға ихтирамым артҡандан-арта. Шундай кешеләрҙе атайҙарҙыр ҙа “ысын коммунист” тип, ошо һүҙ гәзиттәрҙә йыш күҙгә салына. Аптырап та ҡуям, айырым кешеләргә ҡарата ғына шулай әйтелгәс, кеҫәһендә партбилет йөрөткән бәғзе коммунистар ысын уҡ түгелме, улайһа?

22

Тиҫтерҙәремә армияға сират етте. Харис менән Фатих, Әхиәр хеҙмәткә алынды. Бер сәғәт эсендә егеттәребеҙҙе, хәрби марш музыкаһын яңғыратып, машинаға тейәп алып та киттеләр. Бөтәһе һигеҙ призывник. Уларҙы оҙата сыҡҡан кешеләргә иғтибарлап ҡарап сыҡтым. И, илаһыҡайым, Ғәҙилә инәй тора бер ситтәрәк, Ҡупшыҡайын ҡосаҡлап. Рәшитен иҫләйҙер инде. Балбабай менән Бүреһуҡҡан олатай ҙа бында. Татар әбекәй ҙә бар, күҙҙәрен яулыҡ осо менән һөрткөләп ала. Арбаһына ултырып Хәйри бур ҙа килгән. Һалдатҡа киткәндәрҙең ата-әсәләре, туған-тыумасалары, дуҫтары – кәнсәләр алдындағы майҙан халыҡ менән тулған. Бәс, Сабир менән Кәбирҙең атайҙары ла күренә, улдарының дуҫтарын оҙата сыҡҡандарҙыр. Әшрәф бойоғобораҡ баҫып тора, уның эргәһендә Миңзифа һырпалана.Тап шул минутта Айыусынан Әсмә килеп етте: «Уф, ҡыҙый, өлгөрмәнем!» – тип беләгемдән ҡултыҡлап алды. Әшрәф беҙҙең яҡҡа талпынды, Миңзифа уның юлына арҡыры төшөп албырғатты. Шул арала ҡустыһы Әшрәфкә гармун килтереп тотторҙо, ул, башын саҡ ҡына ҡырын һалып, уйнап ебәрҙе – Толпарлы һауаһына таныш түгел моңло көй урғылды. Үҙе сығарғандыр был көйҙө. Әсмәгә булған мөхәббәте унан, мәктәптә йыр дәресенән саҡ-саҡ өлгөргән, нотаны ҡолағына ла элмәгән малайҙан, һуңғы бер-ике йыл эсендә гармунсы яһаны. Көйө лә уға – йөрәген башҡаға биргән урман ҡыҙына бағышланалыр? Ошо минутта күңелем төпкөлөнән сәмем тауыш бирҙе: һине лә берәү картинаһына төшөргәйне, һин дә берәүҙе рәссам булырға ҡанатландырғайның! Әммә Әшрәфтең моңо был тауышты тиҙ баҫты, шул дәрәжәлә илаһи ине ул сөнки.

Татар әбекәйҙе, Бүреһуҡҡан олатай менән Балбабайҙы ҡартәсәйем сәйгә саҡырҙы. Әсмә менән мин дә эйәрҙек, бер ыңғайҙан серләшеп тә алырбыҙ, тип ҡыуаныштыҡ. Ғәҙилә инәйгә лә өндәшкәйне, ул: «Әрәхмәт, Әрәйхана күршем, ашығам, Әрәшитем ҡайтып төшһә, өйҙә булайым», – тип өйөнә ашыҡты.

Олатай менән Балбабай сәйҙән һуң умарталыҡҡа юл тотто. Әсмә лә ҡайта һалып китте, ауылында хәҙер ҡарт-ҡоро ғына йәшәп ҡалған, шуларға ярҙамлаша, ҡышҡылыҡҡа утыны ла юҡ икән бер ҡарсыҡтың. Мин Татар әбекәйҙе оҙатып ҡуйҙым, теге тауарҙан итәк тегеү тураһында килештем бер ыңғайҙа.

Ә ҡолағымда, гүйә, баяғы хәрби марш шаңдауы яңғырай: мейемде борсоулы уй быраулап, йәнемде хәүеф ҡоршағайны. СССР үҙенең киң ҡанаты аҫтына Төньяҡ Вьетнамды алды, Көньяғын АҠШ ҡурсалай. Тағы, меңдәрсә саҡрымдарҙа ятҡан ил сәйәсәте өсөн Америка менән Советтар Союзы һуғыша. Американдар бомба яуҙыра, беҙҙең зениткалар самолеттарын бәреп төшөрә... Немец фашистарын еңгән быуынға һаман йән тыныслығы юҡ – уларҙың улдарын һәм ейәндәрен Вьетнам һуғышы көтәме?!