Ҡатындар - 10

– Тимәк, дихаят – бөтөнләй ят, сыбыҡ осо туғанлығы ла юҡ.– Шулай тинем дә тик торғандан өҫтәп ҡуйҙымсы: – Абдрахман олатайым да һуғышта башын һалған, уф, өс олатайым булып та, исмаhам, береһен күрмәнем! Ярай ҙа, Бүреһуҡҡан бабайҙы үҙем олатай итеп алдым.

– Төхвәтулла ағай һинең олатаң түгел инде ул. Һатыбал менән Абдрахман ғына... Һуғыш ғәйепле, балаҡай. Хәйер, Һатыбал йәшләй генә, биҙгәктән үлде, хәтерләйем.

Гөлшәhүрә инәй йоҡаҡ ҡына ҡалай килтереп, шуны нәҙек кенә итеп тоҫмаллап ҡайсы менән ҡырҡа башланы. Уңарсы минең аяғым йылынып, тирләп китте. Инәйҙең шәлен бөкләп һандыҡ өҫтөнә һалдым да һорай ҡуйҙым:

– Ә Абдрахман ҡурайсының Белорет яғында ауылы, нәҫеле барҙыр ҙаһа?

– Ата-инәһе бик иртә вафат булғандар. Егерме беренселәге аслыҡҡа тиклем дә бер йот булған ул – шунда. Урман яғы кешеләре иген сәсмәне элгәре. Йылҡы аҫырай, һунар итәләр, йәнлек тиреһен игенгә алмаштыралар ҙа шулай көн күрәләр ине. Ә ҡоролоҡ килеп, башҡа ерҙәрҙә иген уңмаһа, улар бөтөнләй бөлә, асыға. Игенле яҡта һаман да әҙ-мәҙ ҡала лаһа бурала ашлыҡ, асҡа үлмәҫлек. Шулай... Абдрахман алты йәшенән йәтим ҡалған, туған-ырыуында, өйҙән-өйгә ризыҡланып йөрөгән, бахыр. Ил аҫырауы хөкөмөндә булған инде. Бәләкәйҙән йылҡы көтөүен көткән, сәхрәләрҙә ҡурай тартырға өйрәнгән дә ул. Ә яҡын туғандары бармы, атай йорто ҡайҙа,– һорашманым. Әй, шулай ҙа бер тарих һөйләп ҡуйғайны, әллә ысын, әллә буш... Бөрйән старшинаhы Ҡаранай Моратов нәҫеленән мин, тигәйне. Бүгәс батшаның балкаунигы булған ул Ҡаранай батыр.

– Пугачевтың полковнигы?! Салауат Юлаев һымаҡмы? – тип һоҡланыуымды йәшермәй, урынымдан килеп торҙом.

– Салауатҡа етә тиме, юҡтыр...

– Ә уны, олатайымдың нәҫеле Ҡаранайҙы, язалағанмы Әбей батша?

– Юҡ, язаламаған. Үҙенең элекке Бөрйән олоҫона яңынан старшина итеп ҡуйған.

– Нисек инде? Аңламайым...

– Абдрахман һөйләүенсә, Ҡаранай Бүгәс менән Өфөнө ҡамауҙа ҡатнашҡан. Шунан, бола баҫтырылғас, яңылыш юлда йөрөгәнмен тип, Әбей батшаға баш эйгән, шикелле. Уныһы ярлыҡаған булып сыға. Әлләсе... минең ҡара башым аңларлыҡ түгел. Әммә ләкин, шул хәлдәрҙән һуң, Абдрахмандың ата-бабалары Бөрйәндән Биләрит яҡтарына күсеп киткән: Ҡаранайҙың нәҫелен халыҡ бик өнәмәгән, ти.

— Шунан?

– Зөлхизә менән бүленгәс тә, башҡа яҡҡа сығып китергә атлығып торманы, Толпарлыға эҫенгәйне Абдрахман. Ә миңә яҡынайыуы, уныһы дәрт уйнауы ғына, мөхәббәт ғилләhе түгел... Кит, мынау Нурия, әллә нәмәләр әйттереп бөттө... Ҡыҙына исемде үҙе нарыҡланы, үҙе уйлап тапты, Гөлгәүһәр, тип. Ҡуштым, һуңғы ихтыяры булған аҫыл ирҙең.

– Улай икән...

– Нурия ҡыҙым, ә ниңә төпсөнмәйһең, нишләп шуғаса ирһеҙ ултырҙың, Гөлшәhүрә инәй, тип? Һин бит улай ҙа былай түгел, үткерһең, тура һүҙлеһең?

– Әй, ысын, нишләп ултырҙың?

– Матур ғына ҡыҙ булып үҫеп килгәнемдә, күҙемә аҡ һалды. Өшкөртөп тә ҡараны әсәйем, бөтмәне. Бына, күр аҡыш күҙ инәйеңде. Шуға кейәү сыҡманы. Аҡыш Шәhүрә мин...

– Һин дә тура һүҙле, инәй. Күҙеңә аҡ һалһа ни, барыбер һөймәлеклеһеңсе.

– Һапа ҡыҙыҡай, ҡара әле сынаяғыңды, килешкәнме? – Инәй тиҙ генә ҡоршап та ҡуйҙы шәшкемде. Ҡалайы, нәҙек булһа ла, күренеп тора тороуын, сәй ҡойорға эшкинһә, ярай инде.

Эшкинде. Гөлшәhүрә инәй мине ҡыҫтап сәй эсергә ултыртты, ҡайһылай йәпле булдың әле иптәшкә, тип йүпләп алды.

... Ниhайәт, түңәрәкләнде һымаҡ мөхәббәт ҡиссаһы.

10

Ә мин ҡисса ижад итеп йөрөгәндә, Бүреһуҡҡан олатай менән Кәбир Ыласынды иреккә сығарғандар. Аҡбейек түбәһенә менеп, торҡаһын һалдырғандар ҙа күккә сөйгәндәр ҡыйғыр ҡошто. Ыласын уларҙың баш осонда оҙаҡ кәйелеп осҡан... Бүреhуҡҡан олатай, Һарыгүҙен дә юғалтҡас, Ыласынды азат итеүҙе hаман hуҙып йөрөй ине, ниhайәт, атҡарған икән. Кәбир мине эҙләгән, тик тапмаған, сөнки Зөлхизә өләсәйем Гөлшәhүрә инәйгә киткәнемде онотҡан. И, өләсәкәйемде, үткәндәрҙә йәшәй бит ул, Ҡушҡайын аҡланын, Абдрахманын хәтерләп ултырған микән? Кем белә һикһәнде ҡыуған, ағинәй сүрәтенә ингән ҡарсыҡтың күңел һандығында ниҙәр барын?

Әйткәндәй, үҙемдең күңел hандығыма бағып, алдыма бер ниәт ҡуйҙым: йоҡаҡ ҡына итеп иләнгән hарыҡ тиреhенә төшөрөлгән боронғо шәжәрәбеҙҙе аҡ ҡағыҙға матурлап күсереп алырға кәрәк, уны Зөлхизә ҡиссаhынан таныш Аманулла аҡhаҡал төҙөгән. Һатыбал олатайымдың атаhы Ҡарамырҙа имам-хәҙрәттең ике туған ағаhы икән дәhә Аманулла. Бығаса күҙ ҙә hалып ҡарамаған шәжәрә ағасы менән ҡыҙыҡhынып китеүем дә – шунан... Имам ҡартатайым совет заманынаса йәшәй алмаған, ә ағаhы яңы осорҙо күргән, насип иткәс.

Әй, шәжәрә тигәндән, игеҙәктәр тыуғас, ҡартәсәйем Камилға төбәп әйтеп торҙо: ағасыбыҙ ҡоромаҫ, иншалла, тип. “Ағас”ты шәжәрә тип аңғарҙым? Әлеге лә баяғы – ир заты тыумаhа, имеш, ул да ҡорой?!

Ҡыҫҡаhы, күсереп аласаҡмын аҡhаҡал бабайым мираҫ итеп ҡалдырған шәжәрәбеҙҙе, унда яңы йәш ботаҡтарҙы: үҙемде, Камил менән Камиланы өҫтәп ҡуясаҡмын. Ҡоромаhын ағасыбыҙ, тарбаҡлана, ҡеүәтләнә барhын, әйҙә!

Әллә Китапхана техникумына уҡырға инергә быйыл? Әҙәбиәт йә тарих уҡытыусыhы булырға ла уй бар, тик институт өсөн ун бер синыфты тамамлау кәрәк. Тиҙерәк берәй hөнәр алып, аҡса эшләй башлағы, әсәйемә ярҙам итәhе килә... Һы, башта hигеҙенсене ослап, таныҡлыҡ алаhы бар әле. Ә имтихан билеттарын тотоп ҡарағы ла килмәй, бөтә hорауҙарға ла шартлатып яуап бирермен кеүексе? Шулай, күңелем әлйе-бөлйө булып яфаланғанда, Айыусынан Әсмә әхирәтем килде, математиканан консультация көнө, имеш.

— Нурия, мин һатыусыға уҡымаҫҡа булдым. Унда әлеге математика кәрәк, үҙең беләһең, ул фән миңә күптән – "шиш!" — тип рәхәтләнеп көлдө лә ҡапыл туҡтап ҡолағыма шыбырланы: – Өфөлә кулинария техникумы бар икән, поварҙар әҙерләйҙәр.

— Ашнаҡсылыҡҡа уҡырға кәрәкме ни? — тинем, ысынлап та аптырап. Миңә ҡалһа, ризыҡ-сырса булһа, тотаһың да бешерәһең: йә аш, йә бутҡа.

— Кәрәк шул, Нурия әхирәткәйем, уҡымаһаң булмай. Бына, мәҫәлән, һин бифштекс тигәнде ишеткәнең бармы?

— Юҡ.

— Хатта ишеткәнең юҡ, ә нисек бешерәһең?

— Ә нисек?

— Белмәйемсе. Вәт! Ә унда, техникумда, әллә нәмәләр өйрәтәләр, ти ул. Бәрәңгенән генә утыҙлап төрлө ризыҡ әҙерләп була икән.

— Кит, юҡты! — Бармаҡ бөгөп һанап алдым: әрсеп йә әрсемәй ярып бешергән бәрәңге, мундирлы бәрәңге, турап ҡурған бәрәңге, майға-һөткә иҙгән бәрәңге, бәрәмәскә ҡыҫтырған бәрәңге... (нимә генә тимә, үҙебеҙҙең бәрәңгебеҙ ҙәһә, икмәк рәтендә йөрөй). — Алты төрлө — бөттө-китте, — мин әйтәм. — Фариза еңгә, бәлки, тағы беләлер, барыбер, иң күп тигәндә, — ун төргә тулыр. Ышанмайым, утыҙлап ризыҡ, тигәнгә?

— Әйҙә, һин дә унынсыны бөткәнсе йөрөмә ауылда, быйыл көҙ үк кер Өфөгә берәй уҡыуға? -Әсмә һүҙҙе бороп ебәрҙе.

— Ә Мәүлиҙә?

— Өфө тармы ни, уны ла ҡотортайыҡ, бергә китәйек!

Әсмә – ул шундай ҡыҙыҡай: әллә нисек итеп үҙенең шауҡымына урата ла ҡуя һине. Бына әле, тик торғандан, уға эйәрге килде лә китте. Ысын, ҡала ҡыҙы булып, урыҫса шартлатып һөйләшеп йөрөһәм — насармы ни? Атайыма, ярты һүҙ ҙә башҡортса ҡыҫтырмай, шау урыҫсалап бер табаҡ хат яҙып ебәрермен, иҫе китер. Әтеү уға ауылда иш юҡ, имеш...

Етәкләшеп Мәүлиҙәләргә барып индек. Ул ҙур йомро таста ен ботағы Ишбирҙене ҡойондороп йөрөй: тиҫтерҙәре менән Аҡмәте яғына уйнарға барып, баштан-аяҡ мәтегә буялып ҡайтҡан. Беҙ кемуҙарҙан баяғы ниәтебеҙҙе һөйләйбеҙ, әхирәтебеҙ өндәшмәй, тызып-тызып Ишбирҙенең арҡаһын өйкәй. Тегеһе таҙарынып, турғайын ике ҡуллап ҡаплап тастан сығып үләнгә баҫҡас ҡына, ауыҙын асты Мәүлиҙә:

— Училищела уҡыу дүрт йыл, ти.

– Булhасы? Мәктәптә лә ун бер синыф хәҙер.Тағы өс йыл парта артында бөксәнләп ултырырға мине берәү ҙә мәжбүр итә алмай! – тине Әсмә бер тында.

– Мине лә! – тинем дә ҡуйҙым ыңғайына. Әсмә уның hайын әҫәрләнеп китте:

– Кулинарныйға инеп булмаhа ла, ҡайтмайым кире, кейәүгә сыҡhам сығам, әммә...

Үҙенең һүҙен үҙе лә ишетте ахырҙа, туҡтап ҡалды. Мәүлиҙә менән миңә алмаш-тилмәш ҡараны ла көлөп ебәрҙе. "Кит, ошоларҙың, әллә нимә уйлап торалар", — тип беҙгә һылтап ҡуйҙы, етмәһә, үҙенең мәҙәген.

Мәүлиҙә беҙҙе аласыҡҡа индереп сәй эсерҙе – Әсмә алыҫтан килгән дәһә.

— Берәй килегеҙ Айыусыға, беҙҙә хәҙер кистәрен клубта күңелле, йәштәр күбәйҙе — урман ҡырҡыусылар ҡасабаһына әйләндек бит, ишеткәнһегеҙҙер?

— Ишетмәйсә, - тине Мәүлиҙә, - ундағы егеттәр Толпарлыға ла килеп етә, ти. Берәүһен беҙҙекеләр туҡмап ҡайтарған, шикелле. Гуля-Гөлсөм апай әсәйемә һөйләгән: Сәмиғуллины әллә унлаған егетте саҡыртып һорау алған, күрмәмеш тә белмәмәмеш, ти улары.

Шунан яңынан Өфө мәсьәләһе ҡалҡып сыҡты. Ахырҙа беҙ, өс әхирәт, быйыл, 8-сене бөтөү менән, документтарыбыҙҙы техникум-фәләнгә тапшырырға һүҙ ҡуйыштыҡ. Дөрөҫөрәге — ант бирештек.

— Мине тотмаҫтар, барыбер ситкә йөрөп уҡыйым. Ә һеҙҙе, бигерәк тә hине, Мәүлиҙә, ебәрерҙәрме һуң өйҙәгеләрең? — Әсмәнең был һүҙенә Мәүлиҙә көтмәгәнсә яуап бирҙе:

— Ебәрмәһәләр, ҡасып китәм!

— Мин дә! — тинем тағы, йыуаш әхирәтем алдында мәлйерәп тормаҫым даһа. Ә үҙем эстән уйлайым: күҙ күрер әле...

Бәс, аҙна-ун көн үттеме-юҡмы, баҡсала бәрәңге утап йөрөhәм, Әсмәнең саң туҙҙырып тағы беҙгә табан йүгереп килә ятҡанын күреп, ҡаршы сыҡтым.

— Нурияҡайым, эсемә һыймай – сер һөйләргә килдем! — тип йүгергән ыңғайы килеп ҡосаҡланы, икәүләп сирәмгә барып йығылдыҡ. Кәүҙәгә ҙур бит ул Әсмә. Айыусы ҡыҙҙары бөтәһе лә шулай эре һөйәкле. Элгәре был ауыл ҡатындары ирҙәре менән ҡушарлап йөрөп айыуға һунар иткәндәр, ти.

— Ғашиҡ булдым, әхирәткәйем, үлеп, суҡынып ғашиҡ булдым, — тине Әсмә, үлән-фәлән йәбешкән итәк-еңен ҡаҡҡылап.

— Кит, беҙҙең Толпарлыла милиция Сәмиғуллин ғына Гуля-Гөлсөмөнә суҡына яҙып ғашиҡ булған йәш сағында, хәҙер икәү булаһығыҙ инде. Кем ул? Беҙҙең мәктәпкә йөрөп уҡығандарҙың береһеме әллә? Үҙегеҙҙең ауыл Мараттыр, күп булһа, гел сумкаңды күтәреп йөрөгән малай?

— Түгел шул, бүтән егет.

— Егет?!

— Унды бөтөргән. Һалдатҡа алынасаҡ. Шулай булғас, егет инде, бәс.

— Ҡарт бит?!

— Ун һигеҙ йәштә кем ҡарт була, иҫәүән бынау Нурия. Йә, һөйләргә форсат бирәһеңме, юҡмы? Нисәмә саҡрым йүгереп килдем, сер бүлешергә. Әхирәтемде ауыҙ асып тыңлайым. Бер урында ғына бүлдермәй булдыра алманым:

— Үбештек, тиһеңме?! Нисек үбештегеҙ, күрһәт!

— Үҙең, ана, Кәйҙерем менән үбешкәс, белерһең әле.

Икәүләшеп бер-беребеҙгә ҡараныҡ та ҡаттыҡ.

— Нимә һөйләйһең ул һин?!

— Әй, яңылыш ысҡынды, ярар инде, үпкәләмә, Нурия. Ул һине яратҡас, һин дә бер саҡ уға ғашиҡ булырһың әле.

— Ул мине яратамы?

— Әтеү. Бөтөн класс белгәнде... Юҡ, әгәр һин мине тыңламаһаң, китәм. Ҡайҙан-ҡайҙа килдем, әхирәтем тип, ә ул тексәйеп тора, буштан-бушҡа. — Әсмә китә башлаған булды ла туҡтаны. Беләм бит инде, китмәйәсәк, сере эсен тишеп бара.

Тыумышы Айыусынан бер ағай, ғаиләһе менән ҡайтып, ауылында төпләнгән икән. Элек, ни сәбәптәндер, Себер яғына сығып киткән булған да хәҙер, леспромхоз асылғас, кире ҡайтҡан. Себер татаркаһына өйләнеп, ҡыҙы, улы булған. Ҡыҙы шунда кейәүҙә тороп ҡалған, ә улы бында бергә килгән.

— Себер татаркаһының эйәреп килеүен әйт?

— Һүҙҙе әллә ҡайҙа аҙаштырма әле, Нурия, уныһы – уларҙың эше. Артур – егеттең исеме, һирәк исем, иветә? Бер күреүҙән оҡшаны миңә. Ә мин — уға. Шундуҡ һиҙҙем: күҙе төштө. Клубта ҡыҙҙар күп, ике ҡала ҡыҙы бар ине, суҡтан-суҡ кейенешкән. Артур миңә ҡараны, күҙен алманы ла ҡуйҙы. Аҙаҡ, оҙата барғанда, йәшемде һорағайны, алданымсы — ун етеләмен, тинем.

— Һин саҡ ун алтыла бит, икәүләп йондоҙнамәңде ҡарап ултырҙыҡ таһа, июнь аҙағында тыуғанһың — Ҡыҫала йондоҙлоғо ...

— Берәй яйы сығыр әле, дөрөҫөн әйтергә. Салага икән, тип уйламаһын.

— Әллә ниндәй һүҙҙәр отоп бөткән, кем боҙа һеҙҙе унда, Айыусыла?

— Әй, беҙгә төрлө эшселәр, моторист егеттәр, тракторсылар, шоферҙар килеп тулды ла, шуларҙың һүҙҙәре үҙенән-үҙе телгә йәбешеп бара. "Стиляга" тигәндәре ҡыҙыҡ: тар ғына салбар кейеп, сәсен оҙон итеп йөрөтәләр. Беҙҙә инде биш-алты стиляга егет бар.

— Күп буламы инде Артур менән танышыуығыҙға? Нисә тапҡыр үбештегеҙ?

— Нимә бәйләндең, үбешеү, ти ҙә, шул ғына ҡыҙыҡмы әллә һиңә?

— Әтеү?

— Ҡасан килеп киткәйнем әле теге ваҡыт? Мәүлиҙәләрҙә сәй эстек, хәтереңдәме?

— Аҙна ла үтмәгәндер әле.

— Һигеҙ көн. Шул көндө кисен таныштыҡ.

— Ә ҡасан үбештегеҙ?

— Кисә! Шуға түҙмәй килдем дәhә, һиңә һөйләргә.

— Һөйлә, бәс.

— Уф, ҡыҙый (Толпарлыларҙың һүҙен отҡан), уны тасуирлап булмайҙыр ул?

— Шулай ҙа?

Әсмә, фекер туплағандай, күҙен йомдо. Шунан уның ирендәре яй ғына, йылмайғандағы кеүек, дерелдәп алды, шунан тамсы гөлдөң сәскәһе кеүек асыла төштө, шунан ул алһыу таж кире йомола башланы ла... әхирәтем шарҡылдап көлөп ебәрҙе. "Юҡ, ҡыҙый, үбешеүҙе кисереп ҡарап ҡына була, һөйләп күрһәтеп булмай", — тине.

Сер бүлешергә килгән берәү, ә төп сер асылмай ҡалды...

— Исмаһам, Себер татаркаһы апай тураһында һөйлә, беҙҙең Татар әбекәй кеүек сусылдап һөйләшәме?

— Суфия исемле ул апай. Һөйләшеүе ни татарса, ни башҡортса. Уларҙы өй беренсә ҡунаҡ итеп бер булдылар ауылда, беҙ ҙә саҡырҙыҡ, шунда ишеттем. “Пес, пуровиклар, анта пай пултык, — ти. — Себердә ҡыш киләте, ҡар яваты та яваты, сууҡларны апкилеп. Пескә Айыусыға кайтырга ваҡыт инте, килтек инте...” Шулайыраҡ иҫтә ҡалған телмәре.

Рауил ағай, Артурҙың атаһы, һөйләй: "Ҡырҡынсы йылдың яҙы, Себерҙә әрме хеҙмәтендәмен, бер мәл увольнениела йөрөhәм Тобольскиҙа, магазинда бер ҡыҙ "килте, инте, апкилте" тип хас беҙҙең яҡтағыса һалдырып тора. Эргәһенә барҙым, ҡойоп ҡуйған башҡорт һылыуы төҫкә-башҡа ла. Һораша башлаһам: "Песнең милләт пөтеп параты, пес — Себер татарлары", — ти. Оҡшаттым да ҡуйҙым шул ҡыҙҙы. Ҡауышҡанда вәғәҙәһен алдым, ҡасан да бер, олоғайғас булһа ла, минең Ватаныма, Башҡортостанға, ҡайтабыҙ, тип.

— Ҡартәсәйем әйтә лә ул, кешене тупраҡ тартып ҡайтара, тип, — тигән булдым, ә үҙем күптән атайымды уйлап тора инем. Ул да берәй көн, көтмәгәндә, ҡайтыр ҙа төшөр?! Уның да Башҡортостан тигән Ватаны бар. Бәлки, Әмин абыйҙың әйткәне дөрөҫтөр:

— Баязит ул — космополит, уға барыбер ҡайҙа йәшәһә лә, хәленән килһә, Америкаға ла китер ине, — ти бит. Аңлатып та бирҙе “космополит”ты. Үтә алама һүҙ түгел икән дә...

— Яҙмыштан уҙмыш юҡ, — тигәйнем, ҡартәсәйемсә, абый мине тәнҡитләп ташланы:

— Рәйхана инәй – заманына күрә зыялы кеше ул, һүҙ ҙә юҡ. Әммә уның аңы дин менән ағыуланған. Яҙмышты хәҙер кеше үҙе хәл итә, белгең килһә. Теләгән инженерлыҡҡа уҡырға — уҡыған. Толпарлыла завод юҡ таһа. Бына мин ауыл балаларын уҡытам, теләһәм — ҡалала ла мәктәптә эш табам, ә теләмәйем. Был — минең ихтыярым. Яҙмышҡа үҙем шулай бойорҙом, вәт.

— Нурия, һин тыңламайһың әллә мине? — Әсмә беләгемдән һелкетеп алды. — Пес киттек инте әтеү. Асатлык пөтте инте...

— Асатлык тигәне нимә тағы?

— Азатлыҡ бөттө инде, тим, әхирәткәйем – әсир төштөм бит! Пөтте асатлык...

— Ҡәйнәңдең телен өйрәнә лә башланыңмы? — Әсмә үсегерме, тиһәм, уйлап та бирмәне, киреһенсә, бик етди итеп әйтеп ҡуйҙы:

— Мин Артурҙы армиянан күҙҙән көтөп алам, берәүгә лә бирмәйем!

— Ә беҙҙең ант?! Өфөгә китмәйбеҙме ни уҡырға?

— Әллә ниндәй изге ант түгел әле, башҡа төшмәҫ — мин ҡалам. Ул армияға повестка көткән арала Өфөлә булһам, мин юҡта берәйһе тиҙ үк үҙенә ҡаратып та алыр. Айыусы ҡыҙҙарын беләһең... Армияһына күҙҙән оҙатып ҡалам!

— Ун берҙе бөтөрәһеңме?

— Башыңа төшкәс, бөтөрәһең инде. Һин дә китмә, Нурия. Математика тип мейем серер сереүен... — Шулай тине лә ботона ҡаты итеп ике ҡуллап сабып алды әхирәтем:— Ҡыҙый, ҡана, мин дә һиңә ярҙам итәйем, ҡулдан килгәнде. Хәҙер тар-мар итәбеҙ алабуталарҙы! Әсмә эшкә шәп, дөрөп алып бара. Үҙе һаман шул егетен һөйләй, бер үк һүҙҙе йөҙ әйткәнен дә һиҙмәй: Артур... Артур... Артур... Шунда үҙемдең ҡолағымда бөтөнләй башҡа исемдең яңғырауын тойоп, туҡтап ҡалдым.

— Кәбирҙе уйлап киләһеңме? — тип шыбырланы Әсмә, алабуталарҙы тар-мар итеп бөтөп, сәй эсеп, оҙатырға сыҡҡас. Әллә ҡайҙан һиҙгән? — Ярар, уйлай бир, мин йүгерҙем, яҡты күҙҙә ҡайта һалырға кәрәк. Песнең вакыт пөтеп парайы, Суфия апай әйтмешләй.

Әхирәтем мине көслө ҡулдары менән ҡыҫып ҡосаҡланы ла, ысынлап та, шәп итеп йүгереп китеп барҙы. Йыраҡ та китмәне, боролоп кире килде. Бер һорауы ҡалған икән:

— "Күгәүен" тигән романды уҡығаның бармы, һин күп уҡыйһың бит? Авторы – Войнич, ти.

— Юҡ. Ә ниңә ул һиңә?

— Артур – шул романдың геройының исеме икән. Уның һөйгәне — Джемма. Их, уҡырға ине шул китапты табып. Минең Артур Джемма хаҡында һоҡланып һөйләй...

— Һинең... Артур? – Шулай һөйләнеп, әхирәтемдең артынан ҡарап ҡалдым. Ул ҡулдарын һелтәп йүгереп түгел, ә ҡанатланып осоп бара ине...

Күп тә үтмәне, Мәүлиҙә лә hырынды эргәмә.

— Әсмә килгәйнеме, ниңә минең янға ла һуғылманығыҙ? — тип һорағас, ҡапылда ҡаушап ҡалдым (серҙе сисә алмайым бит инде), шунан иҫемә төштө:

— Ант боҙоп йөрөй ул, ун беренсене бөтөрәм, ти.

– Мине лә атайым ебәрмәҫ, моғайын, — тине Мәүлиҙә, еңел һулап,– математика техникумы юҡ, ти. – Киткеһе килмәгәне күренеп тора. Беҙгә ҡушылып ант иткән дә...

– Әтеү, мин дә тотмайым ул антты, бәс, hеҙ башлап боҙғас,– ти hалдым, үҙемдән йәпле генә итеп сүп осорҙом.

Һауа үлән hутына, сәскә аңҡышына иләҫләнгән. Асмандан илаhи нур бөркөлә, ҡоштар hайрауына күңел елкенә... Ошо хозур мәлдең дә үҙ мәшәҡәттәре барлығын иҫкәрткәндәй, Хәйрулла ағайҙың тимерлегендә иртәнән кискәсә даңғыр тынмай, әммә ул тауыш та hоҡланғыс аhәңде боҙмай, йәмләй генә кеүек.

Мәктәптә иhә тантаналы бер тынлыҡ: һигеҙенселәр менән ун беренселәр сығарылыш имтихандары тота. Фариза еңгәм алдан уҡ әйтеп ҡуйҙы:

— Бикәсем, уҡы, әҙерлән имтиханыңа, әсәйеңә үҙем дә, бушаған араларымда, булышырмын, кирбесен hуғышырмын.

Ә мин ысынлап та шау "5"-легә булмағанда ла, “3”-лөһөҙ бөтөрөргә сәмләнәм һигеҙенсене. Таныҡлыҡ бирәсәктәр бит, минең өсөн ул тәүге документ үҙ ғүмеремдә. Мәүлиҙә тик "5"-легә генә тырыша. Әсмәнең уҡыуы уртаса. Алты дуҫымдың береһе — Харис — отличник, өсәүһе — Кәбир, Сабир һәм Фатих — ударниктар, Әхиәрҙең «3»-лөләре сығыр әҙерәк. Әшрәф өсөн борсолам, тарихтан "2"-леһе сығып, класта ултырып ҡалмаһа ярар ине. Ҡалдырмаҫтар, моғайын, тракторға уҡыйым, тип дәртләнеп йөрөгәнен беләләр ҙәһә уҡытыусылар. Былтыр көҙ комбайнер ярҙамсыһы булып та эшләне.

Ҡыш Әшрәф менән минең өсөн уртаҡ ваҡиға булды: икебеҙ генә комсомолға инмәй тороп ҡалдыҡ. Уны, насар уҡый, тәртип боҙа, тип алманылар, ә минең йәшем етмәй ҡалды. Сәбәптәр төрлө булһа ла, һөҙөмтә бер — ситкә тибәрелдек. Тәртип боҙа тип ни, хулиган түгел ул Әшрәф, шаянлығы бар инде. Алтынсы синыфта тағылды уға «хулиган” тигән яманат. Тарих уҡытыусыһы йыш ҡына тәмәке тартырға сығып инә торғайны, Әшрәф бер арала уның портфеленән китаптарын алған да урынына кирбес һалып ҡуйған. Тегеһе асып ҡарамаған, өйөнә ҡайтҡас ҡына белгән.

— Кемдең эше, әйтегеҙ! Юғиһә Сәмиғуллинға барам, очваркаһын килтереп еҫкәтәсәк! – тип уҡытыусы яр hалғас, малай танманы, әйтте инде. Сәмиғуллиндың овчаркаһы ауылда атаҡлы Хәйри бурҙың эҙенә төштө. Класта һатлыҡ йән табылыр инеме икән – Әшрәф тиҙ үк үҙен фашлағас, һынап булманы.

Тарих уҡытыусыһы Әшрәфкә ике яза бирҙе: яманат йәбештерҙе, теге кирбесте сумкаһына һалып ҡайтарҙы. Һаман онотмай, бәйләнә ул уға. Аҙаҡ Әмин абыйҙан бер сер белдем. Тарих уҡытыусыһы үҙе лә шаян кеше икән. Физкультурниктың запас кейеме торғолай бит инде шкафта, шуның күлдәгенең еңен, салбарының балағын бәйләп ҡуйһынмы, төймәһен киҫеп алып кеҫәһенә һалһынмы — төрлөсә шаяртҡан. Ахырҙа физкультурник кемдең этлеге икәнен күҙәтеп белгән. Үҙе лә яуап уйлап тапҡан: бер тоҡсайға тупраҡ тултырған да тарих уҡытыусыһының исеменә посылка итеп һалған. Ҡайҙан әле — Өфөнән, ярышҡа барған сағында һалған да ебәргән. Теге паспортын тотоп почтаға барып, алып ҡайтып асып ҡараһа — тупраҡ!

Шунан һуң физкультурниктың кейеменә тейеүсе булмаған.

Әлеге ҡыҙыҡ иҫемә төшөү менән, Әмин абыйҙарға йүгерҙем.

— Абый, Әшрәфкә икеле сығара бит тарих уҡытыусыһы, үҙенең теге мажараһын иҫенә төшөрһәм, бәлки , өслө ҡуйыр?

— Ә мин һиңә ни өсөн астым ул серҙе, әтеү? Тимәк, мөмкин. Оҙаҡҡа һуҙманым, тарих уҡытыусыһының яңғыҙ ғына ҡайтып барған сағын ҡарауылланым да артынан йүгерҙем.

– Абый, тороп тороғоҙ әле, бер һүҙ бар ине.

– Йә, ниндәй һүҙ?

– Әшрәфкә икеле ҡуймағыҙ, йәме?

– Уның шунан артыҡ белеме юҡ.

– Ул тракторсы булам, ти, белгәне еткән. Туғыҙынсыға килмәйәсәк, йәлләмәгеҙ шул өслөнө.

– Икеле ул хулиганға, только икеле!

Иҫем китте, уҡытыусы башы менән уҡыусы малайға үс тотоп йөрөр икән кеше. Инде минең телемде тешләтер көс юҡ ине.

– Әгәр ҙә, абый, Әшрәфте класта ултыртып ҡалдырһағыҙ, бөтә мәктәп балаларын ҡотортоп, һеҙгә посылка ебәрәбеҙ, эсенә тупраҡ һалып!

Абый, мине тыңларға ла теләмәй, һаман атлап китеп бара, ә мин эргәһенән юрғалап килә инем, шып туҡтаны, быны ишеткәс.

– Ә үҙеңә икеле сығарһам?

– Мин тарихты яҡшыға беләм.

– Отметка минең ҡулда.

– Ә мин директорға ошаҡлайым.

Уҡытыусы үҙенең көлкө хәлгә тарып барыуын аңғарып ҡалды, буғай, – ҡулын һелтәне лә китеп барҙы. Аңланым, еңелде ул. Әшрәфкә «3»-лө сығарасаҡ. Бәләкәйҙән бергә үҫкән дуҫымды күрәләтә, ҡулымда ҡоралым (теге сер) була тороп яҡлашмаһам, мин кем булам, бәс? Бына тағы бер һабағы тормоштоң: урыны менән уҫаллыҡ та кәрәк икән. Кешеһенә ҡарап.

Математиканан саҡ ҡына йомшағыраҡмын, “4”-легә тартам улай ҙа. Ҡыҙыҡ, Сәкинә апа булһа тарихсы абый урынында, уның менән бәхәсләшергә йөрәгем етер инеме икән? Уға минең саҡ торған “4”-лемде “3”-лөгә әйләндереү бер ни тормай. Әллә… Эсемдә нимәлер ҡалтырап ҡуйҙы…

Имтихандар ҙа үтеп китте, ниһайәт. Класта ултырып ҡалыусы булманы. Әшрәфкә теге хәбәрҙе һөйләмәнем, егет кеше бит, уңайһыҙланыр. Бөтәһе лә мин көткәнсә булды. Класта ике отличник – Мәүлиҙә менән Харис. Ә беҙ – Кәбир, Фатих, мин, тағы биш уҡыусы – ударник, етәү – уртаса, Әшрәф –“өс”кә, уныhы ла – көскә.

Таныҡлыҡ тапшырыу тантанаһына йыйылдыҡ. Алфавит буйынса башланылар, ә "А"ға башланған фамилиялар беҙҙең класта дүртәү: Абыҙгилдин Әхиәр, Агишева Гөлдәр, Аҙнаҡаева Ғәлиә һәм Аҡбулатов Ғиниәт. Улар берәм-берәм сығып, мәктәп директоры ҡулынан танытма алды, hәр кеменә алҡыштар арналды. Хәҙер "Б" хәрефенә... Миңә лә күп ҡалманы – "Ҡ"-ға. Көтөп торам.

— Аҡсурина Нурия! Аҡсурина!

Шул саҡ Мәүлиҙә беләгемде һелкетә:

— Һин дәһә Аҡсурина! Нурия? К өтөлмәгән хәл. Әммә бөтә ғәм көтә, сығырға кәрәк, саҡырғас.

Ныҡ тулҡынланып, быуындарым ҡапыл йомшарған хәлдә танытмамды ҡулыма алдым, килеп Мәүлиҙә менән Әсмә әхирәттәрем араһына баҫтым — торалар ике яҡтан мине терәтеп. Мәүлиҙәһе белә инде, аңлай, ә Әсмәнең күҙе шар булған: Аҡсурина?!

"Ҡара морда" ҡушаматы миңә йәбешмәгәс, фамилиямды алмаштырыу зарурлығын онотҡайным, бөгөн килеп — мә һиңә!

Баҡһаң, ауыл Советындағы төп кенәгәлә беҙ – мин дә, игеҙәктәр ҙә – әсәйем фамилияһына теркәлгәнбеҙ икән, сөнки ата-әсәбеҙҙең ЗАГС ҡағыҙы юҡ. Ә элгәре мотлаҡ атай фамилияһына яҙғандар, ана шуға әсәйем- Аҡсурина. Дан ҡурайсы Абдрахмахман олатайым! Һинең матур фамилияң миңә яҙған, рәхмәт…

Шаулап торған байрамдан айырылып ҡайтып киттем. Үҙемә төбәлгән һораулы күҙҙәрҙән ҡастым. Оҙон итеп аңлатып торорға, атайымдың ҡырға сығып китеүҙәрен яңынан кисерергә?.. Ишетерҙәр әле берәйһенән, ауылдың ауыҙы ҙур, теле оҙон.

Улай ҙа яңғыҙ түгелмен икән. Миңә Мәүлиҙә, Әсмә һәм алты егет эйәргән. Һөйләшеп ҡуйғандай, Толпарсыҡҡанға йүнәлдек. Кәбир тороп ҡалған һымаҡ булды ла, күп тә үтмәй, ҡыуып етте. Атаһының егеүле атын һорап торған. Сәйнүк, сәй-шәкәр алырға ла өлгөргән. Ҡыуанышып, арбаға теҙелеп ултырҙыҡ та елдерҙек күл буйына.

Үҙебеҙ бәләкәй саҡта уҡ тәгәрәтеп килтергән һуйыр таштар араһына усаҡ яҡтыҡ, сәй ҡайнаттыҡ. Һәм, әлбиттә, хыял офоҡтарын байҡаныҡ. Мәүлиҙә, билдәле, математик буласаҡ, ул турала hүҙ ҡуҙғатып та торманыҡ. Әшрәф ауыл профтехучилищеhына барырға уйлаша,колхоз йүнәлтмә бирә, ти. Сабир педагогия училищеһын hайлаған, мәктәп директоры буласаҡмын, тип фәстерерә. Харис, ун берҙе бөтөрәм, тиҙәр. Кәбир, әлләсе-мәлләселәп, яуапты кәйҙерҙе үҙенсә. Фатих зәңгәр күҙҙәрен күлдән алмай, шымайып ултыра. Ә мин әле килеп аптыраным да ҡалдым: игеҙәктәр быйыл уҡырға төшә, техникум тип, нисек туғандарымды шундай яуаплы мәлдә ҡалдырып китер инем икән? Әсмә менән Мәүлиҙә лә, hүҙ беркеткәндәй, ҡырға китеү хаҡында өндәшмәйҙәр, сөнки теге ант, Бүреhуҡҡан олатай әйтмешләй, нисшут...

Әлдә генә ҡалдым ауылда! Игеҙәктәрҙең беренсегә уҡырға барғанын күрмәй ҡалыр инем, юғиhә. Өй эсе менән байрам иттек был көндө. Камилын былтыр уҡ биреп булыр ине мәктәпкә, Камилаhы сибегерәк, hабаҡҡа отҡорлоғо ла самалыраҡ. Әйткәндәй, баштуҡ Аҡсуриндар булып йөрөйәсәк улар.

Кистән үк бөтә әйберҙәрен әҙерләп ҡуйhаҡ та, иртән тағы ҡый-сый килдек. Зөлхизә өләсәйем Камиланың ҡулъяулығын тотоп hыйпап ултыра ине, әллә ҡайҙа ҡуйған. Юғалмаhын тип, ҡыҫтырған да берәй ергә, онотҡан, моғайын.

– Ҡайҙа юғалhын, сит кеше бармы ни? – Әсәйемдең йәне көйә, өләсәйем «әбә-ә» ти ҙә тәҙрә төптәрен, ҡунаҡҡа тотонола торған hауыт-hаба эстәрен ҡараштыра.Шунда әйбер hалғылай ул былай.

– Ә мин беләм кем йәшергәнен! – Камила ҡыуанысынан hикергәләп алды ла ике ҡуллап өләсәйемдең ҡуйынына тығылды.

– Кит, hапа, ҡытыҡты килтерәhең дәhә, – тип кеткелдәп көлдө өләсәйем. Уңарсы Камила елберләтеп ҡулъяулығын килтереп тә сығарҙы: “Түш кеҫәhенә йәшергән! Ә мин таптым, ә мин таптым!..”

Камил күптән әҙер инде, беҙҙе көтөп ултыра, күгелйем-йәшел күҙҙәрен бәзләтеп. И, туғанымды, яҙа-йоҙа ғына күргеләп ҡалған атаҡайымдың төҫкөнәhе бит ул... Атаhының кәртешкәhен күр ҙә улын күр!

Их, hин, атай! “Кәртешкә Баязит” тип ҡушамат тағыр инем дә hиңә, атайымhың шул, атай хаҡы бар шул... Камил менән Камиланы беренсе синыфҡа, исмаhам, етәкләп алып барhаң ни була? Шунан китер инең әле ҡалаңа, hине кем ирекhеҙләп тота? Посылка ебәреп кенә ҡотолдоң. Былай ҙа, hинән килгән йәшниктәрҙе игеҙәктәр бәләкәй саҡтарында: “Ана, атай”,– тип төртөп күрhәтә торғайны. Уларға hис аптыраманым, сөнки үҙем дә алты йәшемдә «атай» тип өрлөк менән hөйләшеп hаташтым. Һағыныуымдан...

Ә hин унда әллә ниндәй приборҙар уйлап табып, дан яулайhың. Кем белә, бәлки, беҙ – өс балаңдыр донъялағы иң шәп табышың? Әмин абый әйтә ләhә үҙенекеләрҙе : “Бына минең изобретениеларым!”– тип…

Мәктәп ишектәре тағы шарран асылды. Еҙ ҡыңғырау шалтыраны. Беҙ, өс әхирәт, туғыҙынсыға шымтайып ҡына барып ултырҙыҡ. Әсмәлә – мөхәббәт, миндә – игеҙәктәр, Мәүлиҙәлә – Ишбирҙе ен ботағы, математика техникумы юҡлығы – шулай аҡландыҡ үтәлмәгән вәғәҙә алдында...

Ә тормош ҡуласаhы туҡтау белмәй әйләнә, ваҡыт сәғәте текелдәй бирә. Күп тә үтмәй, ергә түшәлгән баҡыр hары япраҡтарҙы ҡаплап аҡ ҡар яуҙы, күп тә үтмәй, иреп бөттө лә – көнөбөҙ сыйырсыҡ моңона, йәш бөрөләрҙең әскелтем тәм-еҫенә, күгүлән тиртеп уятҡан дымлы ер тынына сорналды.

Күңел сәхрәhенә лә яҙ шауҡымы ҡағылды: унда, серле тарафта, ниҙер шыта, бөрөләнә кеүек? Йәшлек гөлө микән? Әллә мөхәббәт ҡошо ҡанат яҙамы?! Ниндәй ҡанат, ул ҡош әлегә моронламаған да...

11

– Нурия, ҡолоҡасым, Комбат энекәш был яҡҡа килә ята түгелме, ҡара әле?– тип өндәште көн яҡтыhында ямау ямап ултырған ҡартәсәйем.

– Беҙҙең ҡапҡаға боролдо ул ағай, – тинем, тәҙрәгә күҙ hалып.

– Хәйерлегә булһын, әбә-ә... Кәнсәләрҙән берәй хәбәр килтерәлер?

Кәүҙәгә өрлөктәй булһа ла, ғүмер буйы еңел эштә – кәнсәләр йомошсоhо булған, ә үҙенә халыҡ бер ҙә тел тейҙермәй. Берәүҙе булһамы, ялҡауҙан ҡырҡып, күҙен астырмаҫтар ине. Бәс, hораштырып алайым әле ҡартәсәйемдән – исеме мәҙәк тәhә. Һәр кемдеке кеүек, Комбат ағайҙың да маңлайына яҙылған яҙмышы бар икән шул.

...Бер төркөм егеттәр призыв комиссияһына барған, районға. Комиссия ағзалары ултырған бүлмәгә инер алдынан, Мәмбәт тигәндәре борсолоп һөйләнеп алған: “Әй, егеттәр, һеҙгә уҡыу эләкте, мин ни, бигүк барымым булмағас, дүрт синыф менән тороп ҡалдым. Аҙаҡ уҡығым килгәйне лә, әҙәм аптыратып, бағаналай һерәйеп йөрөмәйем, тинем.

– Ҡайғырма, Мәмбәт, армияла бағана ла кәрәктер , – тигән егеттәрҙең береһе – Шырмый Иҡсан.