Ҡатындар - 39

...Әсмә бер генә минутҡа ла башынан сыҡмаған хыялын нисек бойомға ашырырға белмәй ғазапланды. Исмаһам, икенсе эштә, һауынсы-фәлән булһа, мәҫәлән, мал-тыуар ҡарап, бисә-сәсә менән ләстит һатып тигәндәй, әҙме-күпме онотолор ине. Юҡ шул! Эше, тап киреһенсә, өйҙән үк эйәреп килгән уйын ҡуйыртып ҡына ебәрә. Таң менән йәсләгә килеп, бәләкәстәр өсөн аш-һыу хәстәрләргә тотона, ихласлап, әсәйҙәрсә өлтөрәп бешерә бутҡаһын да, өйрәһен дә. Теҙелеп ултырған кескәй сынаяҡтарға, тәрилкәләргә ҡарап күңеле тула, әммә иламай, ә йылмая башлай һәм ошо ҡиәфәте көн буйы йөҙөнән китмәй. Тейеш булмаһа ла, кухняла мәшәҡәте бөтөү менән тәрбиәселәргә ярҙамлаша, төрлө уйындар ойоштороша.

Ахыр килеп, бер көндө тотто ла Әшрәфкә өндәште, болдор тупһаһы емерелеп бара, йүнәтеп бирмәҫме, йәнәһе. Егет шундуҡ йүгереп барып йүнәтерҙәй булып ризалашты, әлбиттә. Ашнаҡсының сәғәте бөтөүгә, киске алтыларға, һөйләштеләр. Уңарсы, бер арала ҡайта һалып, Әсмә тупһаның кәлтерләберәк торған бер таҡтаһын ныҡлап аҡтарып, икенсеһенең ҡаҙағын һурып ырғытып килде. Солан ишегенең күгәнен шаҡарыбыраҡ ҡуйҙы, етмәһә.

Килешкән ваҡытҡа Әшрәф сүкеш-ҡаҙаҡ һалынған йәшниген тотоп килеп тә инде. Әсмә сәй ҡуйып ҡына тора ине. Ҡамыры ла әҙер, бәлеш бешермәксе. Аш та һалып ебәрҙе.

Егет, ҡараңғы төшкәнсе тип, эшкә тотондо. Мейес тирәһендә өтәләнгән Әсмә үҙен ысын хужабикә, ир ҡатыны итеп тойҙо – тышта хужа ҡаралтыны рәткә килтерә, өйҙә тәмле ризыҡ еҫе таралған, бына-бына балалар тупылдап килеп инер... Ошо күренеште уйлап ҡына ҡуйҙы түгел, ә күрҙе һымаҡ ҡатын, ғәзиздәренең баштарынан һыйпайым тип ҡулдарын һуҙҙы һәм... бәхетле мираж ҡапыл юҡҡа сыҡты. Уф, тине лә ҡамыр йәйергә тотондо.

Әшрәф, тамағы кипкәндер, эсергә һорап инде. Әсмә һыу багын асырға өлгөрмәне, уның бармаҡтары ҡамырлы икәнен күрептер, ҡана, үҙем, тип егет түрбашҡа үтте. Икеһе бер ҡапҡастың тотҡаһына үрелделәр, ҡулдары ҡулға, биттәре биткә, түштәре түшкә тейҙе лә... ҡараштары бер-береһенә уҡталды. Һүҙһеҙ ҙә аңлашылған эске диалог башланды:

– Яратам һине, Әсмә!

– Тоям...

– Күпме түҙергә була?!

– Түҙмә!

Һағынышҡан, наҙ көҫәгән йәндәр, һәр күҙәнәгендә дәрт уянған тәндәр, тотош булмыштарын солғап алған тәҡәткә буйһондо, яҙғы ташҡындай юлындағы кәртәләрҙе, шартлы ҡыҫаларҙы емереп, тәбиғи халәткә ашҡынды...

Ташҡын үҙенең дәһшәтен, бәғзе мәлдәрҙәге өҫтөнлөгөн иҫбатлап үтеп китте. Әсмәнең тәү иҫенә алғаны шул булды: Әшрәфтең сәстәренә йәбешкән ҡамыр киҫәктәре, үҙенең шул ҡуйы ҡара сәстәр араһына сумған онло бармаҡтары. Ағарып ҡатҡан ҡамыр төйөрҙәрен бауырһаҡҡа оҡшатты ла көлөп ебәрҙе. Егеттең күкрәген айҡап дөпөлдәгән йөрәге, бәйгенән һуң саҡ һыуынып килгән саптарҙай, тынысланып килә ине. Ҡапылда был көлөүҙән һағайҙы, уның шатлыҡлы, ихлас яңғырашын аңғарғас, күңеле урынына ултырҙы. Сарсаған ергә килеп-килеп яуған ҡойма ямғыр кеүек, Әшрәф һөйгәнен яратып туйманы.

Ҡояштың тәүге нурҙары офоҡ пәрҙәһен йыртты булыр, әтәс ҡысҡырҙы. Өй эсе мөхәббәт моңонда, мөхәббәт ләззәтендә ойоған, гүйә... Әсмә, кеше күрмәҫ борон тип, талсығып саҡ йоҡоға талған Әшрәфте уятты ла, үҙе, уның ҡарашынан ҡасып, таң күҙенән оялыпмы, эшенә сығып йүгерҙе. Иртүк йөрөй ул шулай, әммә бергә ултырып сәй эсерлек кенә ваҡыты бар инесе.

Ә кисен егет, башлаған эшен ослайым тип, тупһаны йүнәтергә инде, килһә, һөйгәне өйҙә юҡ. Йөрәген шом алды. Тағы ла өҙөлөрмө уның өмөтө?! Хәҙер бер ҡаршылыҡ та юҡ һымаҡ? Үткән төндөң ҡайнарлығы һаман елкендерә әле күңелен, күҙ алдына килеп әҫәрләндерә. Әсмәнең ни ҡылғанын белмәй егет,төрлөсә юрап ғазаплана. Уныһысы, дер-дер ҡалтыранып, өйҙә, эстә ултыра ине. Көнө буйы башында бер уй уралды: әгәр теге аборттан һуң бала таба алмаҫ булып ҡалһа? Шул саҡтағы әрнеүҙәре гелән-гелән һыҙландырҙы, йәнендәге йәнде тураҡлаған аяуһыҙ ҡайсылар сыртлауы ҡолағына салынып йөҙәтте...

Эшенән хәлдән тайып ҡайтты. Әҙерәк ял иткәс, кисәге ләззәтле минуттарҙы хәтерләне. Ҡабатланыуын теләне уларҙың, өҙөлөп-өҙөлөп һағынды Әшрәфте. Әммә шул саҡ ниндәйҙер бер көс уны ҡапыл ҡоршап алды ла ысҡындырманы ла ҡуйҙы. «Бала таба алмаһам» тигән шик, уйынан сыҡмай, ҡотон алды. Әшрәфте бәхетһеҙ итәсәк, биҙәү ҡатын биҙҙерер, тигән халыҡ та... Әллә ниңә Гөлбикә апайҙың йыры килеп бәйләнде: «Аҡ күгәрсен дә гөрләй, күк күгәрсен дә гөрләй, бәхетһеҙ бала ла үлмәй, донъя рәхәтен күрмәй...» Был донъяла ниндәй рәхәт күрҙе һуң Әсмә? Ә бәхетһеҙлеге – бөткөһөҙ, тыуа-тыуғаны бирле. Хәҙер килеп, Әшрәфте лә мәхрүм итһенме тулы бәхеттән, атай булыуҙан?! Юҡ, кәрәкһеҙ таштай тағылмаясаҡ уның яҙмышына!

Ишегенә тыштан йоҙаҡ элде лә, өйгә соландың баҡса яғынан уйылған тәпәш кенә ишегенән инеп бикләнде. Ишетеп ултырҙы егеттең килгәнен дә, буҫаға тупһаһын йүнәткәнен дә. Оҙаҡ ҡына көтөп, ниһайәт, ҡайтып киткәнен дә. Шаярттым ғына, тип ишеккә барып әйтерҙәй булды, шым ғына баяғы яҡтан сығырға ла уҡталды, йәнәһе, ҡайтып ҡына килеше – тик ниндәйҙер көс ҡулын бығаулап, аяғын тышап ҡуйғайны, гүйә. Өс кис килеп ураны Әшрәф. Шунан туҡтаны. Аҙна-ун көндән, колхоз механигы менән районға, «Сельхозтехника»ға яңы трактор алырға, киткәндәр ҙә, егетте ике аҙналыҡ курсҡа алып ҡалғандар, тип ишетте. Ул арала бер сама тынысланып, Әсмә мейеһендә ҡайнашҡан шик-шөбһәләрен, уй-өмөттәрен тәртипкә килтерҙе. Һәм ап-асыҡ итеп шуны аңланы: күңеле күгендә өр-яңы йондоҙ ҡабынған! Уға исем эҙләйһе түгел, исеме бар – Әшрәф. Ярата бит уны Әсмә, баҡһаң. Рәхмәт тойғоһо, дуҫтанә мөнәсәбәт кенә түгел был, ә – мөхәббәт. Юҡһа, ниңә шулай зарығып көтә уны, юҡһына, ҡосағына һарылырға хыяллана. Тел осонда ғына наҙлы һүҙҙәре тирбәлә...

Теге осрашыуға ай самаһы ваҡыт үтте. Әшрәф ҡайтҡан. Йәслә тәҙрәһенән күреп ҡалды тыҡрыҡтан китеп барғанын. Был яҡҡа боролманы, юлы кәнсәләргә, буғай. Яҙ – мәшәҡәтле осор, МТС-та машина-трактор гөрөлдәгән, тимер даңғырлаған тауыш тынмай – техника ремонтлайҙар. Хәйрулла ағайҙың тимерлегенең кескәй тәҙрәһендә төн уртаһында ла ут баҙлай. Баҫыуҙар көн битендә быу сығарып ята, орлоҡ төшкәнен көтә. Бураҙнаға орлоҡ сәселер ҙә шытым бирер, ер ҡыртышын тишеп йәшел ҡыяҡ ҡояшҡа үрелер – донъяға йәшәү мөғжизәһен күрһәтер. Әсмә, ошо уйҙың уртаһында, ҡапыл үҙендә ниндәйҙер үҙгәреш һиҙҙе: асылында, әйтерһең, орлоҡ шытты. Баҫыуҙыр шул ул... Ә һиҙеме ныҡышты: шыта орлоҡ, шыта!

Был сәйер халәт уға таныш таһа, теге юлы – Айыусы туғайында Әшрәф уны «аҡҡошом» тип талпындырғандан, ҡанатланып осоп алғандан һуң кисергән тойом – онотмағансы. Раббым, ауырға ҡалдыммы? Бала табырға һәләтлеменме? Әсәлек бәхетенән мәхрүм итмәнеңме мине, ярлыҡаныңмы?! Йәш ҡатындың йөрәк ауазын бер Аллаһ ҡына ишеттелер, уға ғына төбәлгәйне сөнки был һығыныуҙар.

Күңеле болғанып, кәйефе тиктомалға йыш үҙгәреп, холҡо әлйе-бөлйө булып тороу кеүек билгеләр тамам ышандырғас, йүгереп килгән миңә Әсмә әхирәтем. Түкмәй-сәсмәй сискән серен ыңғайында ошолай хикәйәләп ҡуйыуым.

– Бәйәнеңде бәйләнеңме, селтәрҙәй матур, нескә итеп. – Әсмә белеп тора ғәҙәтемде. Шымартма, минең һантыйлыҡты йәшермә, йәме.

– Йәме. Әшрәфте һаман ҡыр тибеүең һантыйлыҡ, эйе.

– Ҡыр типмәйемсе. Үҙ итәм, юҡ, үҙемдеке итәм! Берәүгә лә бирмәйем! Әтеү Таллынан бер Һарысәс уға күҙ һалған, ти...

– Һарысәс?

– Нейә, улар, таллылар, бөтәһе лә тиерлек һары сәсле, зәңгәр күҙлеләр. Әүрәткестәр...

– Һы... Сыңғыҙҙың атаһы Зәхмәт Әхмәт Таллының иң матур Һарысәсен алып ҡасты, тип һөйләгәйне Бүреһуҡҡан олатай. Уртаҡ ҡушаматтары, имеш.

– Нурия, Әшрәфте хәҙер нисек ҡабат әүрәтәйем икән? Кәңәш бир! Килмәй ҙәһә...

– Ҡыланмай ғына тот та әйт, килеп сыҡ, әйтәһе һүҙем бар, тип.

– Серем бар, тиермен, тиҙерәк килер.

– Хәйлә тоҡсайыһың үҙең, әхирәт.

– Әтеү. Үҙеңде лә өйрәтермен, нисек Фатихты эләктерергә. Тәүҙә мин быныһын ҡармаҡлайым да, һинең ҡармағыңды емләрбеҙ.

Уртаҡ халәткә бирелеп ҡосаҡлаштыҡ, көлөштөк, ахырҙа, танауыбыҙ еүешләнеп, күҙебеҙҙе йәшләндерҙек – йәшлегебеҙ беҙҙе шулай йөрәкһетә.

Әшрәф менән Әсмәгә комсомол туйы уҙғарҙылар. Егеттең хеҙмәт алдынғыһы, бер нисә йыл рәттән механизаторҙар араһында район чемпионы булыуы арҡаһында, әлбиттә. ЗАГСта, туй ҙа клубта үтте. Нәҫел-ырыу – эстә, башҡа ауылдаштар тышта иркенләп байрам итте. Бина алдындағы майҙанға ҡуйылған оҙон өҫтәлгә араҡынан башҡаһы тотош ҡуйылғайны. Ишбирҙе менән мин ике арала күҙ-ҡараҡ булып йөрөнөк. Сәй-мәйенән тыш ҡымыҙын да һемереп алған халыҡ гармунға бейеп кинәнде. Район гәзитенән килгән хәбәрселәр туй барышын фотоға төшөрҙө, берәүһе, «Толпарлы ләҡәптәре» тигән рубрика асам, тип диктофонына төрлө ҡыҙыҡ-мәҙәктәр яҙҙырҙы. Шырмый Иҡсан менән Хәйри Бур үҙҙәрен иғтибар үҙәгендә тойҙо, ярышып туҙға яҙмаған хәлдәрҙе һөйләне.

– Мин ҡышын һунарға сыҡҡайным, ҡаршыма мылтыҡ аҫҡан ҡабан сусҡаһы килеп сыҡмаһынмы! – Шырмыйҙың шырмыйса инде, күҙ ҙә йоммай шыттыра. Халыҡ тәгәрәп көлә, булмаҫтайҙы ысын булһа ла һөйләмә, йәнәһе. Ә шул ваҡыт Бүреһуҡҡан олатай, таяғын баш осона күтәреп, тамаҡ ҡырҙы. Һүҙ һорауы. Шундуҡ тындылар.

– Йәмәғәт, Иҡсан энекәш күпертергә ярата, уныһы мәғлүм, тик был юлы дөрөҫтө һөйләй.

– Булмаҫ!

– Әхмәҙин бабай, үҙең күрҙеңме?

– Күҙенә күренгәндер, Балбабай менән һитә балын әсетеп еффәргәнскиҙер ҙә. Бүреһуҡҡан олатай таяғын күтәреп болғап алды, асыуланды булыр.

– Хәҙер бынау таяҡ менән елгәргәнски! Һүҙ һөйләргә ирек бирегеҙ башта.

– Һөйлә, бабай, яҙҙырам. – Хәбәрсе егет диктофонын тотоп яҡыныраҡ барҙы.

– Бер ҡышты Балбабайҙарға,умарталыҡҡа, район хужалары килеп юлыҡты, һунар ойоштороғоҙ, Өфөнән нәшәлстве килде, тип. Бөтәһе алты ирекәй, тейешенсә кейенеп, мылтыҡ аҫып алғандар. Мин дә шунда инем, омшаникты ҡарашырға саҡырғайны ҡорҙаш. Лицензияларын һораным, бар икән. Ризалаштым быларға бергәләшергә. Йәшерәк берәйһе юҡмы, тиҙәр, ҡорҙаштың улын эйәртмәкселәр, мин, йәнәһе, нисшут. Һунарға любой дүрәк йөрөй алмай, Балбабайҙарҙың шөғөлөн, ана, ҡушаматтары төртөп күрһәтеп тора, мин әйтәм. Ә һинең ҡушаматың бармы, тиҙәр. Бар, тим, мин – Бүреһуҡҡан ҡарт. Шунан ыҡҡа килделәр, бүрене мин һуҡҡан икән, тип аңланылар...

– Шунан-шунан? – Халыҡ тынғыһыҙланды, тиҙерәк белгеһе килде теге мылтыҡлы ҡабан сусҡаһы хаҡында.

– Дүрт һунарсыны, ташҡа үлсәйем һунарсылыҡтарын, аҡлан уртаһында ҡалдырҙым. Арҡаға арҡа терәттереп, мылтыҡтарын төҙәттереп, дүрт тарафҡа ҡаратып баҫтырып киттем, аң булығыҙ, тип. Икәүһен үҙем менән эйәрттем. Ҡабан сусҡаларының имәнлектә тапанғанын беләм бит инде, шул тирәгә ҡырыйлатып сығарҙым да быларҙы, ағастарҙы бәргесләп, шаулап, йыртҡысты аҡланға ҡыҫырыҡларға ым бирҙем. Ишетәбеҙ, беҙҙән әллә ни йыраҡ та түгел шырлыҡтан шатырлаған тауыш килә, теге икәү ҡурҡа төштө – ҡабандар көтөүе менән эркелеп килә кеүек. Унда өйөрөнән һөрөлгән бер ҡарт сусҡаның ғына йөрөгәнен белә тороп, мин дә шөрләп ҡуйҙым юлдаштарым ыңғайына. Мылтыҡтарҙы әҙер тоторға ҡуштым да аңдып торам: урманда ҡапыл тынлыҡ урынлашты, тимәк, ҡарт ҡабан, күҙе аларып, ҡар сапсып һөжүмгә әҙерләнә. Уйлап та өлгөрмәнем, ҡаршыбыҙға, аҡты-ҡараны айырмай, сабып килеп сыҡмаһынмы теге. Кәүҙәһе кәбәндәй! Өҫкә ауа, хәҙер ауа! Минең реакция, старшина әйтә торғайны, шәп тә ул, һунарға тип килеүселәр атырға тейеш тәһә – көтөңкөрәнем. Уңарсы һунарсы тигәндәремдең береһе йығылды ла башын ҡарға тыҡты, теге суҡышын ҡомға тыҡҡан ҡош, страусмы әле, дөйәғош инде,шуның кеүек, икенсеһе, үҙенә маңлай тура сапҡан йыртҡысҡа атамы тиһәм, ҡапыл мылтығын алға ырғытты ла ебәрҙе. Мына хәҙер тыңлағыҙ: мылтыҡ ҡайышы менән ҡабан сусҡаһының башынан кейелде лә ҡуйҙы. Ә сусҡа күҙен аҡайтып сабыуын белә, ярай ҙа ниндәйҙер ғиллә менән һунарсы йораты ситкә тайпылып өлгөрҙө. Ана шул мылтыҡлы ҡабанды күргән Иҡсан, йышпытмай был юлы. Берәйһе атҡансы йә үҙе үлгәнсе тағып йөрөр инде мылтыҡты, ҡабанды әйтәм. Был хәбәрҙе тылҡырға өлгөрмәнеләр, ишектән кейәү менән кәләш күренде. Халыҡ аһ итте: ҡайһылай ҙа пар килгән былар! Бер апай ҡаршыларына сығып таҡмаҡ әйтте:

Яҙылышҡас, беләм инде,

Кемдә икән уйҙарың.

Уйың кемдә, шуның менән

Үтһен ҡыҙыл туйҙарың!

Фариза еңгәм Әсмәнең биленә суҡлы билбау ураны, һамаҡлай-һамаҡлай: «Бил-бил биләйем, бәхет-шатлыҡ урайым. Ҡәйнә һүҙен ҡеүәтлә, ҡайныңды хөрмәтлә. Иреңде хур итмә, үҙеңде нур ит!»

Йәштәр халыҡ уртаһынан үтеп, кырандаслы арба егелгән туй аты торған яҡҡа атланы. Шул минутта бер ҡарсыҡ ҡаршыларына елтелдәп килеп баҫты ла теләк әйтергә тотондо, йөҙө харап та ихлас, ә үҙе: «Ҡулың һынһа, ең эсендә, аяғың һынһа, итек эсендә...» – тисе, уф! Боронғолар әйткән дәһә, тип кеткелдәп көлгән була... Быға иғтибар бүлеүсе булманы кеүек. Әшрәф ҡолағына элгән: Әсмәне еңел генә итеп күтәреп алды, кырандастағы кейеҙгә алып барып ултыртты һәм барыһы ишетелерлек итеп: «Йәбер күрмәҫһең, аҡҡошом, ышан!» – тине лә кәләше эргәһенә менеп ултырҙы. Күсер дилбегәне ҡаҡты. Муртайған ҡарҙы (апрель тыуырға тора бит) сапсып торған көр ат алға ынтылды... Ҡайтышлай, Фариза еңгәм менән Хәйрулла ағай ҡыуып етте: «Һиңә лә бар суҡлы билбауым, Нурия!» – тип шыбырланы еңгәм, былай ҙа урынынан ҡупҡан йөрәгемде тулатып. Их...

44

Ҡалыпҡа һалынған: республика тормошо Мәскәү ҡушҡанса бара. Толпарлылар баш ҡаланы Мәсекәй тип тә ҡуя, йәне көйһә. Колхоздарҙа етештерелгән бөтә ит-май, Өфөгә лә тейеп тормай, шунда оҙатыла. Белмәҫ инек, район үҙәгенең магазиндарында ит тә, колбаса ла, аҡ май ҙа күренмәй. Ҡалалағылар ҙа зарлана, рагу ашайбыҙ, магазинда ит һатылмай, баҙарҙа аяуһыҙ ҡиммәт, тип. Рагу тигәне ите тотош юнып алынған һөйәк-һаяҡ икән. Мәскәүе, исмаһам, үҙебеҙҙеке, күпселек ризыҡ сит илгә китәлер әле...

Толпарлы, әлбиттә, ҡалала йәшәгән нәҫел-ырыуын ас ултыртмай, ҡаҙ-өйрәген ебәреп тора. Кем әйтмешләй, тоҡсайлап печенье-кәнфит килтерһәләр, тоҡлап бәрәңге, ит-май, йомортҡа алып китәләр. Әйткәндәй, Сыңғыҙҙың ҡошсолары ла ҡайҙалыр тейәп-тейәп оҙата тауыҡ түшкәләрен, йомортҡа ла байтаҡ етештерелә. Фабрика итә алманы, егеттең хыялы ҙур ғына ферма булып осланды. Инкубаторы ла үҙендә. Тотороҡло табыш ала. Эргәләге баҫыуҙарҙан килтерелгән ашлыҡ та алыҫтан һатып алынғандан осһоҙ, әлбиттә. Әммә Сыңғыҙҙың, райондың маҡтаулы етәкселәренең береһе булһа ла, һис тә күңеле риза түгел. Уны яратҡандар: «Ишетербеҙ әле Сыңғыҙ Харрасовтың исемен, күтәреләсәк егет, беҙҙекеләрҙең буҫтауы бүтән!» – тиһә, өнәп бөтмәгәндәре: «Кикриге шиңде...» – тип ҡуя.

Уҙған аҙнала Менәүәрә ҡайтып ураны. Үҙенә Гөлсирен тигән псевдоним алған. Әйтәм, радионан бер шәлкем шиғыр уҡығайнылар, тыңлап хайран ҡалдым: Менәүәрәнең ҡулы, уның теле – әллә берәй плагиат сәлдерҙеме икән, тип аптырағайным – үҙе икән дәһә. Камила менән Арсен хаҡында Өфөлә үк ишеткән. Хәйривара ағай унда ла барып етмәгәндер, хәбәрҙең үҙенең аяғы бар, тигәне дөрөҫтөр.

– Як ся маэте, ни хәл? – тип килеп ҡосаҡланы әхирәтем.

– Добре. А ви? Давно не бачились? Күптән күрешмәнек!

Менәүәрә, хәйләкәр, Арсенға төрттөрөп, украинсалаған булып, һүҙҙе баштан уҡ үҙенә ҡыҙыҡ юҫыҡҡа төшөрҙө, мин дә ҡаршы килмәнем, бәс.

– Йәйгеһен туй үткәрәбеҙ. Егет утыҙға етеп бара. Уҡыған да уҡыған, Сыңғыҙҙан да арттырған, ҡара әле? – Йәпле генә һүҙҙе күсерҙем дә ебәрҙем.

– Сыңғыҙ ҙа... ғалим булмаҡсы. Урыныма йүнле генә берәйһе табылһа, предприятиемды ҡалдырам, аспирантураға инәм, ти ҙәһә. Практикаһы бар. «Замкнутый цикл менән эшләгән ит комбинаттары проекты»н тәҡдим итәм, тип хыяллана. Көтөүлектәре, баҫыуҙары, фермалары булған, консерва, колбаса цехы эшләгән комплекстар – хәтәр киң инде уның ҡоласы.

– Ул ҡоласта һин дә бармы, Менәүәрә?

– Бар кеүек. Шуға Өфөгә ынтыла, өйләнешәйек, ти.

– Толпарлыла отдельный коммунизм төҙөмәй, тимәк?! – Ҡапыл асыуым килдесе. – Прожектер!

– Нурия апай, әле кем, Сыңғыҙға барам, тип ырғып тора? Диплом алам башта, шағирә Гөлсирен булып танылам. Исмаһам, бер китабым сыҡһын ине. Бәй, уның ғына хыялдары бар ҙа, башҡаныҡы юҡмы ни?

– Уҡыуыңды ослап ҡуйһаң шәп тә, танылыуың оҙаҡҡа һуҙылһа?

– Әллә...

– Ә Динис-Дэн? Тәүге хистәрең? Ул быйыл уҡып бөтә авиационныйҙы.

– Инженер. Технарь. Прагматик.

– Шахматист тип тә өҫтәһәң, робот һыңары килә лә сыға инде. Ә мин уны романтик тип беләм. Оноттоңмо ни битластар менән һаташып йөрөгәнен? Гитарала уйнай. Студент көйөнә әллә нисә рационализаторлыҡ тәҡдиме авторы – шул ижад түгелме ни?

– Беләм дә...

– Яратыу-яратмауыңды ғына белмәйһең? Берәү ҡола яланда өс ағас араһында өс көн аҙашып йөрөгән, ти, ә һин...

– Нишләйем һуң? Икеһе лә берҙәй яҡын.

– Аңлайым.

– Үҙең дә...

– Йә, хәҙер сағышып, тел менән яҡҡа һалышайыҡмы? Икенең бере, ҡыҙыҡай, һайла!

– Ә үҙең һайланыңмы әле?

– Һайланым.

– Кемде?

– Фатихты! – Шулай тип әйттем дә һалдымсы. Ғәҙәтемсә, уратып-уратып уйлап, ҡат-ҡат үлсәп тә тормаҫтан. Үҙем дә шаҡ ҡаттым. Әллә яҙмыш ғәли йәнәптәре телемдән тарттымы? Менәүәрә баш ҡына ҡаҡты, бот сабыр, тиһәм. Камила кеүек, был да мине нисек кейәүгә бирергә белмәгәндәй ҡылана. Асыуым да килмәгәйе! Юҡсы, асыуым килмәне лә ҡуйҙы, киреһенсә, ауыҙым йырылды, күңелем ирәбеләнде.

Ҡәлбемдәге «үҙем»дәрҙең татыулашҡан мәлелер, бәхәс ҡуптарманылар.

Менәүәрә-Гөлсирен менән магазин, почта, кәнсәләр араһындағы майҙандың ҡап уртаһында баҫып һөйләшеп торабыҙ, имеш. Ул мине мәктәп юлында, өйгә ҡайтышлай, тап итте лә, бергә атлай торғас, мөхәббәт темаһына инеп китеп шунда килеп юлыҡҡанбыҙ, үҙебеҙ ҙә һиҙмәҫтән. Таныш-тонош уратып алып, хәл-әхүәл һораша башлағас ҡына аңғарҙыҡ. Шул саҡ кәнсәләр ишеге ҡапыл киң итеп асылды ла, ике-өс тупһа аша бер ыңғай һикереп төшөп, беҙҙең яҡҡа йүгергән егет күренде. Пальтоһының төймәләрен дә эләктермәгән, салғыйҙары ҡанат кеүек ике яҡҡа ҡайырылып ялпылдай – осамы ни, шулай ашыға. Беҙҙең тирәлә ойҡашҡан халыҡ ситкә тайпылды, тапап китер был, тигәндәй. Ә егет бөтәһен бер юлы, шул иҫәптән мине лә: «Шәпмеһегеҙ!» – тип сәләмләне лә Менәүәрәне Таллы яғына әйҙәне. Улар, күҙ асып йомғансы магазин мөйөшөнән боролоп, юғалдылар.

– Сыңғыҙ Аҡназар менән һуғыша яҙған. Рәйес, эштән ҡыуам, башбаштаҡ, тип ҡысҡырған икән, тәүҙә һинән ҡотолдорасаҡмын колхозды, шунан үҙем китәм, тигән. Зәхмәт малайы әле ул! – Ҡайһы мәлдәлер араға килеп ингән Хәйривара ағайҙың был һүҙҙәренә кешеләр башта аптырап ҡалды ла геү ҡуптарып кәнсәләр яғына йүнәлде. Тупһа төбөндә туҡтанылар улай ҙа.

– Оҙаҡламай отчет-һайлау йыйылышы була, үҙен осорабыҙ ул рәйестең! Ҡара һин уны, беҙҙең ҡанды эскәне етмәгән, Сыңғыҙға екһенә икән, – тигәнде хор менән әйттеләр.

– Бразда, ҡарт алаша, бразда! – тип ярһыны Шырмый Иҡсан.

– Андыҙлыҡтың тамырын ҡоротто! – Мөхәрләм бүләре Ильяс ағай тауышы.

– Аҡбейек аръяғындағы мәңгелек һаҙлыҡты тонсоҡторҙо, бер кәрәкһеҙгә. Иген сәсә, имеш, шунда. – Бер-береһен бүлә-бүлә ҡысҡырышалар, инде айырырлыҡ та түгел кем нимә тигәнен. Ҡатын-ҡыҙ сәрелдеге лә ҡатышып китә аралаш.

– Халыҡ дошманы!

Ошо урында тынысландылар.

– Ағай-эне, бразда, Иҡсан әйтмешләй. Бисәләр, һеҙ ҙә – ат аяғын дағалағанда, баҡа ботон ҡыҫтырған – сеүегеҙ әле. Йыйылыш буласаҡ, шунда һөйләрһегеҙ, шымып ултырмағыҙ. Зитыбыҙға тейҙе Аҡназар. – Тракторсы Нәсих икән, аҡһаҡал ҡорона керер йәшкә етеп барыуы. Тәртәгә ингән, ниһайәт, ысвикла бисәләренең уның тракторы артынан араҡы шешәһе тотоп баҫтырғаны иҫтә әле. Таралыштылар. «Бразда»ның нимә икәнен һорашырға эргәмдә бер кем ҡалмағас, юл ыңғайы магазинға индем. Нәсих ағай ҙа шунда булып сыҡты. Һораштым. Күҙҙәрен йылтыратып йылмайҙы ла аңлатып бирҙе:

– Ә, минән сыҡҡан һүҙ ул, Иҡсан теленән төшөрмәһә лә. Баҫыуҙа япа-яңғыҙ туңға һөрөп йөрөгәндә... Көнө өшәнес, ҡараңғы. Ауылда шәмгә ут алғандар, бәрәңге ашап, сәй эсеп ултыралар, мейес йылыһында. Ә минең ҡорһаҡта бүреләр олой, үҙем дә ауыҙымды бүреләй асып иҫенләйем әллә нимәгә, яңағым шаҡарылып бара.

– Шунан? – Ағайҙы бүлдем, оҙонға төштө, юғиһә.

– Йоҡлағаным да киткәнем. Әрәмәлеккә барып инеп, шытырт-мытыртҡа уянып киттем. Тракторым ҡырынайған, баҫыу әллә ҡайҙа артта ятып ҡалған. Ҡурҡышымдан: «Бразда, ҡарт алаша!» – тип ҡысҡырып ебәрҙем. Ҡарт алашаһы – иҫке тракторым инде, браздаһы – борозда, йәғни бураҙна.

– Ә нейә бураҙна тимәнең икән? – Үҙем туҡтай алмай көләм.

– Дөрөҫө, ноҡ замандан ҡалған ул ләҡәп: бер тимерсегә, элгәре беҙҙекеләр шул шөғөлө менән дә дан тотҡан, белгең килһә, Николаевка байы ике төрәнле һабан эшләп биреүен һорап килгән. Оҫта һис ыҡҡа килмәй, үҙемдә юҡ әле ундай ҡорамал, тип ҡарыша, ти. Шунан теге урыҫ төрәнгә екке атын алмашырға күндергән тимерсене. Ә малҡай шәп, яҫы тояҡлы, ҡыҫҡа бәкәлле, ҡалын елкәле. Һабанға, бигерәк тә ике төрәнлеһенә, егеүгә унан да шәпте табырмын, тимә. Байҙа ул тоҡом өйөрө менән, ти. Килешкәндәр. Башҡорт, яҙ еткәс, атты бураҙнаға төшөргән. Ығышлана, тартмай, ти бит уныһы. Тимерсе урыҫ байына сапҡынға улын ебәргән, йүнһеҙ ат биргәнһең, тигән хәбәр менән. Сәмләнептер, бай үҙе килеп еткән. Ат баҫыуҙа тора икән, бер-ике бураҙнаны нисек-мәгәрәк ярған да. Башҡорт малҡайҙы урыҫса белгән алама һүҙҙәр менән һүгеп сыбыртҡылай икән. Шунан ни урыҫ хужаһы һаҡалын һыйпап алған да, атының дилбегәһен ҡағып, ҡаты ғына тауыш менән: «Бразда!» – тип ҡысҡырған. Шуны ғына көткән малҡай баш баҫып тартып алып киткән һабанды. Нишләһен, башҡорт та уны артабан тик шулай тыңлата алған. Малдың да холҡо бар, өйрәнеше...

– Ә һинең «браздаңды» кем ишеткән, ағай, анау юлы, тим?

– Әллә. Шул сәғәттә кем йөрөр ине икән баҫыу яғында, төртөнөп. Ел таратҡандыр.

Өйгә ҡайтышлай, кәйефем мәрәкә юҫығынан сыҡмай торғанда, тағы бер ҡыҙыҡ иҫкә төштө. Ҡоролоҡ йылында Шырмый Иҡсан берәүҙәрҙе туҙға яҙмаҫ хәбәргә ышандырған. Йәйге селлә. Айҙан ашыу ямғыр яумаған. Әбей-һәбей, имеш, ике метр тәрәнлеккә төшөп, тиреһенә дым йыйып ятҡан баҡаларҙы ҡаҙып алып, һөтлө банкаға һалып ҡуя, һөт әсемәһен өсөн. Уф, ысын булдымы икән? Эсергә әүәҫ бәғзе ирҙәр, селләгә ҡарамай, тамшанып йөрөй икән, нисек ҡатынынан аҡса һурып алырға белмәй. Шырмый Иҡсан үҙе эсмәй, ары-бире, ҡунаҡта-фәлән генә йота, шуға араҡы ҡолдарын әллә йәлләй, әллә көлә. Берәүһенә кәңәш биргән ҡайһылайтып ҡатынын һемәйтергә. Күҙ алдына килеп баҫа был хәл.

– Бисәкәй, тиҙ генә аҡса бир, Сәмәй ҡарсыҡ бер ҡойоһон һата! – Иренең өҙгәләнеп тороуына ҡатыны өлтөрәп аҡсаны килтереп тоттора ла үҙ алдына һөйләнергә тотона: – Эйе шул, уның ҡойоһо икәү шул. Күпме инәлдем, ҡаҙ шул ҡойоно үҙебеҙҙең ишек алдында, ҡаҙ, тип. Ана, урам аша ғына шишмә ағып ята, ти ҙә ҡуя, ҡороно бит уныһы ла. Биксәнәйҙә – сират, йыраҡ. Бына үҙебеҙҙең ҡойобоҙ булыр, иншалла. – Ошо урында шып туҡтап, апай бот саба: – Атаҡ! Һатып алыу менәнме ни, ҡойоно күтәреп алып килһенме ни ихатаға? Алдаған! – Һөрән һалып йүгереп барһа, Сәмәй ҡапҡа тышында бөйөрөнә таянып баҫып тора, ти.

– Йышылдыңмы? Һин – бишенсе! Тауыҡ баштар, абау, шулай булмам! – Апай хурланып ҡайтып киткән, нимә тиһен һуң Сәмәйгә? Аҙаҡ иренән: «Кем ҡотортто? – тип һораған да ҡул һелтәгән, – Шырмый инде, үҙенең бисәһен ота алмағас, беҙҙән үс ала.

Дөрөҫтөр уныһы, Иҡсан ағайҙың үҙ ҡатынын тишек шыуманға ултыртҡанын ишеткән юҡ. Йә ул бик сос, йә ире өйҙә шырмыйланмай, йә тышҡа сығармайҙар, баҫыралар.

Бәс! Диуана шикелле урам буйлап ауыҙым ҡолағыма етеп йылмайып килә ятамсы? Анау мәрәкәләр ыңғайында Татар әбәкәйҙе шатландырыуымды иҫләгәйнем, шуғалыр… Заем түләнгән мәлдә магазинға электр самауырҙары килтерҙеләр, ҡиммәт кенә – 25 һум, икәүҙе алдым, үҙебеҙгә һәм Татар әбекәйгә. Яңғыҙыма оло самауыр ҡуҙғатып ултырам даһа, күмер әрәм итеп, ҡайһылай йәпле булыр был, тип тәтәйҙәй ҡупшы өс литрлы самауырҙы ҡолағынан тотоп, ҡайҙа ултыртырға белмәне, сабыйҙай ҡыуанды Йәнкиҫәк. Уның кәйефе үҙемә лә һирпелде, һөйөнөп бөтә алманым. Ғалимдар әйтә ләһә, сир-фәлән генә түгел, эмоциялар ҙа башҡаларға «йоға», тип, дөрөҫ икән шул.

Ә өләсәйем самауырҙы комод өҫтөнә ултыртып, селтәр ябып ҡуйғансы? Ҡунаҡ өсөн генә был, әрһеҙгә – электр сәйнүге, ти. Бәхәсләшеп торманым инде, көн дә барыбер күмер самауырын тотона ул – муйынынан тултырып ҡайната ла, өҫтәлгә ҡуйырға мине көтөп, шыжлатып ултырта.

Бер килке паспорт алмаштырыу мәсьәләһе ҡалҡып сыҡты. Элекке ҡарағусҡыл йәшел тышлы, ҡара герблыһы урынына алтын герблы ҡыҙыл паспорт бирелде. Уны ҡулға алыу менән Владимир Маяковскийҙың совет паспорты тураһындағы һәр кемгә билдәле шиғыр юлдары иҫкә төшә: «...Я достаю из широких штанин краснокожую паспортину...» (Ни генә тимәһендәр, уның ижадын яратам мин, ярһыу ғорурлыҡ, ватансыллыҡ менән һуғарылғаны өсөн). Ғүмерлеккә иҫәпләнгән документ: өс фото, аҫтына өс мәлеңдәге ҡултамға ҡуйыла – 16, 25, 45 йәшең тулғас.

Ә телдән төшмәй, көн ҡаҙағында иң оҙаҡ эленеп торған ваҡиға Аҡназар Сәйетовтың колхоз рәйесе вазифаһынан төшөрөлөүе булды. Халыҡ талабы буйынса. Тетмәһен теткәндәр генә. Әмин абый, колхоз ағзаһы булмаһа ла, мин – агитатор, хәлде белергә тейешмен, тип, йыйылышҡа инеп ултырған. Аҙаҡ беҙгә һөйләр өсөн. Уҡытыусы тотош ауылдың тын алышын тойоп торорға тейеш шул.

Клубта уҙған ул сара таң атҡансы барған. Әүәл, утыҙынсы, илленсе йылдарҙа, шулай була торғайны, тип иҫләй ололар. Исмаһам, бер һүҙ булһа ла ҡыҫтырмаған кеше ҡалмаған, һәр кем рәйескә ҡарата үҙенең мөнәсәбәтен белдергән.

– Илле йыл бергә ғүмер иткән мәрхүм бабайымдың да арҡама сыбыртҡы төшөргәне булманы, ә һин, битһеҙ, мине ат менеп баҫтырып язаланың! Хөкүмәт башаҡ законы сығарған саҡта рәйес булһаң, нишләтер инең һин халыҡты? – тип әйткән бер ҡарсыҡ, йыйылыш бөтөр саҡтараҡ президиум өҫтәле артында ултырған рәйес эргәһенә тәнтерәкләп күтәрелеп. – Һәүкәшемә тип һыңар биҙрә сөгөлдөр башағы йыйғайным. Барыбер ятып серер ине. Сәүит власы өсөн бартизанлыҡта йөрөгән минең ҡартым, һинең кеүектәр рәнйетһен тип түгел. Эйе, бартизан әбейе мин. Ә һин – ләғәнәт!

Ошо ҡот осҡос һүҙҙе (Иблискә генә әйтелә торғанды) ишеткәс, халыҡ ултырып сыҙамай һикереп торған да бер тауыштан: «Һайламаҫҡа!» – тип ҡысҡырған. Иртәгәһенә теге ҡарсыҡҡа ҡушамат тағылды: Партизанка. Ошоғаса ҡушаматһыҙ булған икән.

Дөйөм йыйылышта колхозсылар рәйес итеп агроном Искәндәр ағайҙы күрһәткәндәр. Уныһы, бөтә әҙәмде аптыратып, төшөрөлгән рәйесте Сыңғыҙҙың урынбаҫары итеп тәҡдим иткән, ә иң-иң ғәжәбе – Сыңғыҙ быға ҡаршы килмәгән?!

Тормош, эйе, гелән шулай: бер ҡараһаң (ике ҡараһаң да), берсә башыңдан һыйпай, берсә һеңкәҙәтә бәреп йыға. Шатлығыңдың татын тәмләп өлгөрмәйһең, әремен килтереп тә ҡаптыра. Күрәнелелә боҙ киткәндә ауылыма ҡайғы килде: һөйөклө килене Таһура вафат булды. Ғәҙәтенсә, килен ағасының йәшел япраҡ үргән ботағын тотоп ярҙа баҫып торған, Әдисәйен хәтерләп. Шунда тағы, онотолмаһа ла, күңелендә баҫыла төшкән фажиғә ҡабатлана яҙған: бер малай, ныҡ ҡына ятҡан боҙҙа уйнап ҡына һикергеләп йөрөгәндә, йылға боҙо шаҡмаҡ -шаҡмаҡ сарпауланып, аға башлаған. Малай шарылдап ҡысҡыра икән, Йәнкиҫәк ярҙа өҙгәләнә. Әлдә бер һыбайлы күреп-ишетеп ҡалған да атын саптырып килә һалып еткән. Йүгән осон ырғытҡан, малайҙың шуны эләктереп йәбешергә сослоғо еткән – боҙҙар тығылышып үрәпсемәҫ борон ярға йүгереп сыҡҡан. Уңарсы халыҡ та апаруҡ йыйылып өлгөрә. Кемдер иғтибар иткән: Татар әбекәй шундағы бер өйәңкегә һөйәлеп ултырған да ҡымшанмай икән. Эргәһенә барған, теремек кенә ҡарсыҡ тиктәҫкә улай ултырмаҫ, тип. Тиктәҫкә булмаған шул! Әдисәйен алып киткән йылға ярында донъялыҡтан үтеп киткән Толпарлы Пенелопаһы...

Инде әрней йөрәгем, инде юҡһына Йәнкиҫәкте. Етмәһә, өләсәкәй үҙәкте өҙә, тота ла бер хәбәрҙе ҡабатлай: «Рәйхана ҡоҙағыйым да китте, Орҡоя ҡоҙағыйым да, Ғәҙилә күршекәйем – күптән инде, хәҙер бына Татар килен дә... Йәндәре йәннәттәлер... Бер мин ҡалдым. Мәңге һыуы эскәндәй булып...» Етәр, тип тыйырҙай булам, нисек ҡаты өндәшәһең уға? Йомшаҡ әйтһәң дә, иларға әҙер тора. Туҡһанды ҡыуа, хәтере бушағайҙы, күңеле үтә лә нескәрҙе. Һуңғы бер-ике йылда биреште, уғата биреште. Яңыраҡ әйтә:

– Нурия, балаҡайым, һинең күҙле-башлы булыуыңды күрһәм, үкенесһеҙ генә китер инем әхирәткә.

– Күҙем дә бар, башым да, өләсәкәй, – тим, шаярыуға бөгәм, йәнәһе.

– Юҡ шул, яртыңды тапһаң ғына бөтөн булаһың ул. Нейә анау духтырлыҡҡа уҡыған егеткә генә барып ҡуймайһың, балаҡай? Төҫкә-башҡа күркәм, һөнәрле, үҙ ҡәүемебеҙ , тилмертмә шуны, Фатихмы, кем әле?

– Фатих. Фатихаңды бирәһеңме, өләсәкәй?

– Бирәм, бирмәйсә. Ҡушып, ана, һаҡалымды ла бирәм.

Нимә хаҡында һүҙ барғанын белә-күрә, көлдөм дә ебәрҙем.

– Нейә, әсәм мәрхүмәнән ҡалған ҡаҙнам ул, хазина, белһәң, Кәткә көмөшө, тәңкәләрен әйтәм. Һандыҡ төбөндә һаҡлайым, йәшереп.

– Бәс, кемдәй йәшерәһең?

– Камиланан. Бәләкәсерәк сағында нимә ялтырай, шуны өйҙән мәктәпкә ташыр ине, сәхнә, ти ҙә. Яңыраҡ Өфөнән килеп тә өй беренсә боронғо кейемдәрҙе, биҙәүестәрҙе һорап йөрөнөләр. Һандығымдың өҫтөнә аяғымды бөкләп менеп ултырҙым да төшмәнем, тентемәһәләр ярар ине, тип.

– Уф, өләсәкәй, үпкәләмә, көлмәй ҙә сыҙарлыҡ түгел һинең хәбәреңә.

– Көл һуң, гонаһым юйылыр.

– Һинең ниндәй гонаһың бар, ти?