Үркер - 01

Бірінші бөлім
ТЫҒЫРЫҚ
Екінші бөлім
ЕЛШІЛІК
Үшінші бөлім
АРБАСУ
Төртінші бөлім
АЙҚАС
Бірінші бөлім
ТЫҒЫРЫҚ
Өткен өмір ку соқпақ,
Қыдырады талайды.
Абай.
- Біссіміллə!
Көптен бері қару ұстамай балғын тартқан салалы саусақтар ақ шарңат
қалтадан ақ жаймаға саудырап төгілген қырық бір құмалақты, қырык, бір
жиде
тасын, əуелі үшке бөлді.
Сол жақтағы шоғырды төрт-төрттен санап, артылып қалған бір құмалақты
сəл
жоғарыраққа оқшау апарып тікті. Ортадағы шоғырды санап, артылып
қалған
бір құмалақты əуелгі біреудің оң жақ қатарына əкеп шаншыды. Үшінші
шоғырды да əлгіндей қып санап шықты, үш тас артылды. Оған оқшау
тастың
оң жақ қатарынан орын тиді.
Қалған құмалақтарды араластырып жіберіп қайта тартты. Бұл жолы сол
жаққа
– екі, ортаға – екі, оң қанатқа төрт құмалақ шықты. Олар алдыңғы қатардың
астыңғы жағынан екінші қатар құрады. Үшінші қатарда сол жаққа бір,
ортаға
ортаға, оң жаңқа үш тас түсті.
Дөң маңдайдың астындағы тостағандай томаға көз шашырап жатқан жиде
тастарын сұп-суық ызғарымен шағып жіберетіндей шаншыла қарайды.
Мөлт қара сақал-мұрт қыбырсыз. Бозарьщқы дүрдік еріндер бір-біріне
жабысып қалғандай.
Тіп-тіке қарайтын дөңгелек жұз, сыз қабақ, ақ сұр кісінің бет алды түнған
сабыр. Шығыңқы шықшыт сүйек пен шытыныңқы қабақтар ғана іште
жатқан шытырман ойдан нышан байқатқандай.
Назары алдындағы ақ жаймада. Түйіліп отырды, отырды да, бір
бұрышын қайырып бүркей салды. Артындағы құс жастыққа шалқалай
бере жамбасына бірдеңе батқандай лезде қайта тіктелді. Алдындағы
ақ жайманың бүркеуін ашып еді, қолтиді боп майлақыланып қалған
жиде тастары ию-қию араласып кетіпті.
Ала шарқат қалтаның ауызы қайта байланды. Ат шаптырым ақ орданың
сол жағында манадан бері үнсіз отырған сүйек басы күйеуіне келетін кең
маңдай, қыр мұрын, жайнақ көз бəйбішенің ақ борық тамағына болмашы
діріл жүгірді, бірақ бұлтиған етті еріндері сол булк етпеген қалпы қала
берді. «Шаршадың ғой, дем алсаңшы», – дегендей орнынан бипаз
көтеріліп, төрдегі ақ сұр кісінің ту сыртындағы құс жастықтың үстіне тағы
бір жастық апарып қойды.
Ақ сұр кісі екі құлағы едірейіп, желкесінен төніп тұра қалған жаңа
жастықты жақтырмағандай, иығынан асыра бір қарап, қабағын
шытынды. Лəм-мим ауыз ашпады. Қисайған да жоқ. Сол орнында міз
бақпай ұзақ отырды.
Көз алдында – əлгінде ғана ақ жайманың əр жер-əр жеріне бүрісе
шоңқиған жиде тастары. «Шілдің боғындай шашырап түсті-ау!»
Ақ сұр кісі көз алдында сайрап тұра қалған жиырма бір тастан
құтылмақшы болғандай сояу кірпіктерін кілгірте жұмып ойға шомды.
Жиырма бір тас бəрібір тізіліп тұрып алды.
«Əттеген-ай! – деді ол ішінен. – Осындайда қасында Тайлан болар ма еді!»
Не де болса, өзі ашқан балды өзі жорымауға бел буды. Есіне екі
абысынның əңгімесі түсті. Буаз əйел түс көрмейтін бе еді. Түсінде екі
бөлтірік екі емшегін еміп жатпайтын ба еді. Ояна кетіп, абысынына айтса:
«Ойбай, сорлы, сені қасқыр жеп қояды екен!» – демейтін бе еді: Отынға
кеткен бейшараны, шынында да, қасқыр талап өлтірмейтін бе еді. Апасапа боп, марқұмды жерлеп қойған соң, əлгі жайды абысыны енесіне
айтқанда: «Қап, жүзіқара-ай, түсті сөйтіп жаманға жорушы ма еді. Ол
бейбақ егіз үл табатын еді ғой», – демеуші ме еді. Бұл күндері бұның да
буаз қатыннан айырмасы қанша! Жүрегінің басы май ішкендей кілкіп
жүргенде өз балын өзі жорымай-ақ қойсын. Көп болса, Тайланға ат
шаптырып жорытып алар.
Көзі шаңыраққа түсіп еді – күлдіреуіштердің арасынан жылт-жылт
сығалаған аспан күндегідей емес көгістеу көрінді. Шілденің де
нобайлайын деп жүргені ғой.
Бəйбіше байқалар-байқалмас күрсініп қойды. Күндігінің бір жағын
түріп, сыртқа құлақ тосты.
Əлдекімнің аяқ дыбысы естілді. Оң жаққа кеп тамағын кенеді.
– Хан-ием!
Бəйбіше бұрын тіл қатты.
– Кел, Мырзатай, кіре бер!
Есіктен қапсағай қара кісі көрінді. Табалдырықтан аттай сала қамшысы
салаңдаған оң қолын омырауына апарып тағзым етті. Сөйтті де, бұйрық
күтпестен масаты кілемнен төменірек, қошқар мүйіз қызыл ала сырмақтың
шетіне кеп тізе бүкті. Сыртын ақ киізбен сырыған далбайын алып
тізесіне қондырды. Орда ішіне күңірсіген күн иісі мен тер иісі мұңкіп қоя
берді.
– Аманшылық па? – деді келген кісі алдымен өзі тіл қатып.
– Аманшылық. Ал хабарыңды айта бер! – деді ақсары бəйбіше.
Жолаушының есіктен кірмей жатып, мұншалық жайбарақаттана
қалғанынан тап пəлендей тосын хабар əкелмегенін сезіп, төрдегі кісінің
əлгінде ғана самсап түрегелген сояу кірпіктері қайтадан сұлқ түсті.
– Айта қоярлық хабар шамалы, – деді қапсағай қара, көптен бері ұстара
тимей тікірейіп тұрған қылтанақ шашының арасынан жылт-жылт домалап
жатқан бүрге тамшыларды жеңімен жасңап. Башқұрттар не дейді? Не
деуші еді, үндемейді. Хан иығын тіктеп отырды. Жол-жөнекей соққан
елдерін не дейді?
– Олардікі бір дүрлігіс. Башқұрттар өздігінен қодыраңдап жүрген жоқ, бір
шапқанда бес шапқанына қарағанда қолтықтарынан дым бүркушілер бар
деседі, Елші аттандырамыз деп, жатқан жыланның құйрығын өзіміз
бастық. Қол қусырып мүсəпірсіп алдына барғасын, қанша дегенмен, аты
əйел ғой, патша да қайдағы-жайдағы өткен-кеткенді есіне түсірген шығар.
Ішкен-жегенімізді мұрынымыздан сығып алатын болар.
Енді құтырғаннан құтылған деп, орыс шебінен алыс кетпесек, іргемізге
тыныштық бола қоймас. Торғайын да, Ырғызын да тастап, Ұлытау асып
кетеміз дейді. Ханның сұп-сұр беті сол сұп-сұр қалпы.
– Кейбір ауылдардың жымпиып жұрты ғана жатыр. Хан қозғалғысы
келмесе, қала берсін. Орыстың қабағы жылып, көсегемізді көгертеді деп
қашанғы отырамыз. Қашпаған қашардың уызынан дəметіп, мықтыға
арқа сүйеп, тайтаңдаған башқұрттардың талапайына төзе берер жəйіміз
жоқ дейді.
– Жə, жолаушылардың хабарын айтсайшы.
Хан қабағын шытынды. Онысы: «Əңгімесін бұзбай тыныш отыр!» дегені
болса керек.
Қапсағай қара мынау қабаттаса айтылған екі əмірдің қайсысын
орындағаным дұрыс деп көп дағдарып жатпады.
– Олардан хабар боп жатса, өзім де айтар ем ғой. Сол баяғы қаңқу. Патша
оларды елге қайтармай ұстап қапты дейді. Баяғыда қарап жүрмей, орыс
шебіне кеп тиіскен ханның елшісі екенін білгесін тіріде жіберсін бе дейді.
Ханның сол жақ қабағы сəл бүлк етті де, қайтадан тып-тыныш бола
қалды.
– Жұрт башқұрттардың баса-көктеп тұрғанын елшіліктен ештеңе
шықпағанға жориды.
Бəйбіше мынандай əңгімені əрі қарай соза түсудің қажеті бар-жоғын біле
алмай күйеуіне қарады.
Хан оны байқамағансыды. Мырзатай өз əңгімесінен өзі жалыққандай.
– Апа, қымызыңыз бар ма, қаталап келдім, – деді.
– Əй, бар, айт. Мырзатайға қымыз сапыра берсін, – деді бəйбіше сол жақ
босағаға зекіре тіл қатып.
Үй сыртынан əлдекім тырп-тырп басып алыстай берді.
Мырзатай енді төрдегі кісімен шаруасы жоқтай, ақ сары бəйбішемен
сөйлесіп кетті. Базар нарқын, не əкелгенін, айтқан тапсырмаларының
қайсысының орындалып, қайсысын орындай алмай қайтқанын баяндап
жатты.
Орнынан көтеріле бере:
– Хан-ием, жолда Тайланға қондым. Жездеңе сəлем айт деп еді.
Мойыныма борыш болмасын, – деді.
– Сəламат болғай...
– Жездеңе айт, ұрыншылап келген күйеудей тұмшаланып жатып алғаны
несі? Ел ұстайтын кісі, еңболмаса, анда-санда жұртқа елтең-селтең
қарасын көрсетпес болар ма деді.
Ақсұр кісінің бір жақ миығы бүлк етті.
Баласын көрдің бе? Өсіп пе?
Өскенде қандай, аттың құлағында ойнайды!
Құба жонда бір жылқы, бір адам екеуден-екеу бекітіп тартып келеді.
Биыл құла түзде құланнан басқа тірі мақұлық кезіксейші! Ал құлан
дегенің жерге сыймайды. Ыңып жүр-ау, ыңып жүр. Жаман тұғырмен ит
бүлкекке салып келе жатқан жалба тымақ Итжеместі келеке қылғандай
жолын олай бір, бұлай бір кескестеп əбден жынын келтіргені. Жөңкіліп
бара жатқан тағы үйірге ызасы келгенде кез алдына қазан-қазан қуырдақ,
тегеш-тегеш ет елестеп кетеді. Ол үшін əуелі анау шапқылап жүрген
төрт аяқтыны ұстап алып, шарта буып жығып салуы керек. Тай қазанға
тақ толтырып асып-қуыруы керек. Кең даланы еркін шарлап жүрген
төрт аяқтының көкірегіндегі шыбын жан қоңыр үйдің түрулі іргесінен
кең дүниеге көзін сатқан екі аяқтының кеудесіне ұшып қону үшін содан
басқа ештеңе қажет емес: Бірақ айдалада жалғыз жортқан Итжеместің
қолынан оның бірі де келмейтін еді. Енді, міне, көз алдынан бұл-бұл
ұшып, сағымға сіңіп жоғалып жатқан қазан-қазан қызыл қуырдаңтан
қарадай қағылып, аузының суы құрып, соры əбден қайнап келеді.
Қарай-қарай көзі де бұлдырап кетіпті. Итеңдей-итеңдей белі де талып
қапты. Ат суытып алайын деп, жусаны мен жапағы қалың көлдеу ойдың
ортасындағы алда төмпектің қасына кеп тоқтады. Атын тұсап, отқа
жіберді. Сосын төңірегіне қарады. Ұрының жүзіндей жымпиып жатқан
кең алқап. Ойына бірдеңе түсіргендей иегін қасыды. «Қап, мынау ойға
бекер тоқтаған екенмін, анау қара жалға көтеріліп кідірсемші», – деп
өкінді.
Қазекеңнің ең аяғы белін босатып алу үшін де биік жер іздейтін əдеті ғой.
Сосын əлгі отырған жерінен жел жаққа қарай қырық қадам ұзап,
шалқасынан түсіп жата кетсін... Кез алдына тағы да тай қазан ет пен
мөлтеңдеген сірке сорпаның тұра қалғаны. Қапелімде, жер түбінен
түйдек-түйдек көрінген қою шаңды да аңдай қоймапты.
Тек бір уақытта жаңа ғана жамбасының астында өз тақымындағы
буырыл тұғырдай мыңқ етпей жатқан қара жердің кенет ысқырыныппысқырынып, дүсірлеп-тасырлап тулап қоя бергені. Манадан бері қарасы
жоғалғандай жым-жылас жатқан түз құстары қалбалақтап əлдеқайда
ұша бастады. Итжеместің құлағына
күйдей жағып жатқан
тышқандардың бейқам шиқылы да тым-тырс бола қалды. Ін аузында
күнге қарап «əндетіп» отырған немелер беталды құла дүзге безе жөнелді.
Итжемес не болғанын түсінбей біраз жатып еді, буырыл тұғыр ішін
тартып пысқырына бергесін басын көтерді. Қара жер орынында екен.
Бірақ бір дүбір құлағын жарып барады. Бурыл байтал басын жерден
көтеріп алған. Соның құлағын қайшылаған жағына қарап еді – көкжиек
əлемтапырақтанып кетіпті.
Əуелі найзадай тік шаншылып, бірте-бірте жан-жағына жайылып, ұлғая
түскен қою шаң жақындап келеді. Жаңа ғана тұнық көлдей мөлдіреп
жатқан зеңгір аспан тұяқ басты шалшықтай қоймалжытып сала берген.
Итжемес жағасын ұстады. Кəлимасын қайырды. Үш рет қайталаудың
орынына отыз рет қайталаған шығар. Əйтеуір тозған кебістің
жұлығындай жайын ауызы əлдене деп күбірлеумен болды.
Құдай біледі, мынау тегін шаң емес. Иə башқұрт, иə жоңғар...
Қыстыкүні башқұрттың мың аттысына қоғадай жапырылып, жусап
қалған қазақтың тағы қанша боздақтан, тағы қанша қылқұйрықтан
айры-латынын кім білсін! Онда осы күннің өзінде пұшпақ тістелеп, зорға
талшық айырып отырғаң қазақ қара судан қаймақ қарап біржола
пұшайман боп қалды дей беріңіз.
Будақ шаң бұрынғыдан бетер зорая түсті. Аспан астын түп-түгел
топырақ көміп кеткендей.
Мың-сан тұяқ дыңылдаған қатқылдың өзін қарш-қарш шайнап обып
барады.
Пісіп, қайратына мініп тұрған қоңыр шөп кірш-кірш жаншылып жатты.
Көкжиектен жалғыз құйын боп қылаң берген шаң енді, міне, жан-жақтан
ұйысып тұтаса бастады.
Тұтасқан шаңның астында жиралаңдап əлдебір алып жыландар қаптап
келе жатқандай. Бір-біріне ұласып аспан асты түгел шұбарытып
кеткендей. Ақыр заман боларда жер астынан шығатын жеті басты аждаһа
осы шығар! Ирелеңдеп келіп қалды...
Итжемес қайда кетерін білмеді. Мидай жазықта бұтадан басқа бас
сауғалар пана жоқ. Бұтасы да кісі түгілі қоян қалқалайтын қауқары жоқ
итсигек пен адыраспантұғын.
Кəлиманы қайталап айта берсе, жаны жай табатындай, Итжеместің
жалақ еріні жалпылдап бір тыным тапқан емес.
Қою шаң тақап қалды. Дүсір-дүсір тұяқ үні анық естілетіндей.
Жан-жағына жалтақтап тағы қарады. Енді көзі шалды - анадайдағы
қырат күн батыс бетін тастаққа тіреп, көктұмсықтанып бітеді екен.
Шамасы, жаңбыр жауғанда су ұстайтын не күп, не тұран болса керек.
Ендеше, бұққан кісінің бөксесін көлегейлей алар бір қалқа табылса, сол
арадан табылады.
Бұқпақтап салып келеді. Əлдеқайдан қиқу шықты. Есі кетіп, бойын
тіктеп ап, жұлдыздай ақты. Кесірткенің басындай көк қасқа тұмсық
жеткізер емес.
Уһ! Аяғы тастаққа тиді ме, қайтті?! Бірер рет, тіпті, табанына тас
батқандай да болды ғой! Оған қарайтын Итжемес бар ма?..
Екі өкпесін қолына алып көк тұмсыққа жетті-ау ақыры. Міне, сұмдық!
Алды – тастақ та емес, күп те емес, аран ор. Қолдан қазған ор. Бір бетін
алыстан орағытып, доғаша иілтіп, тас үйіп қоршапты.
Не де болса, ойланып жатарға мұрша жоқ. Доғаша иіліп жатқан ұзынша
орға қарғып кетті.
Қарғуын қарғығанмен көзі атыздай болды. Ордың түбі андыздап тұрған
көп істік найза. Қазір-ақ біреуі мұның талай-талай тоқтыторымның
обалына қалған құзғын құрсағын жайратып жарып түсетіндей.
Міне, қызық! Əлгі андыздаған көп істік андыздауымен тұр. Ал бұл
болса, ұшпа жардың дəл түбіне домалап түсті. Жолжөнекей шынтағын
тасқа соғып алғаны болмаса, тұла бойы титтей де зақым көрмепті.
Сөйтсе, оң шынтағында бір істік, сол шынтағында бір істік, дəл
тұмсығының алдында жəне бір істік. Тек ту сыртында ғана істік
көрінбейді. Бірақ, ол жақ түксиген жақпар тас қабырға. Арқасын соған
тіреп, «уһ» деп бір дем алды.
Қимылдарға дəрмен жоқ. Жан-жағы жалаңдаған істік. Көзін сатып
қарап бақты. Əлдекім кəдімгі нар қамысты ерінбей-жалықпай əбден
кептіршті. Ерінбей-жалықпай бір жақ ұшын пышақпен сүйірлеп кесіп,
істік жасапты. Оны ерінбей-жалықпай осында əкеп қондырыпты. Біреу
емес, екеу емес, сан жетпестей қып самсатып тұрып қондырыпты. Тап
келгеннің ішек-қарнын судай шашып, қарнап алуға əзір тұр.
Сол самсаған сансыз істіктің ортасына топ етіп домалап түссе де, тікен
кіргендей зақым көрмегеніне масаттанып Итжемес отыр. «Бүйтпесем,
Итжемес боламын ба!» – деп қояды ішінен.
Енді, міне, ол өзінің қалай аман қалғанына емес, осынша көп істікті
ерінбей-жалықпай кім шанышты екен деп басын шайқап қояды. Бірақ,
соның бəрі қандай мақсатпен істелді деген сауал ойына кіріп те шыққан
жоқ.
Ерінін бір сылп еткізіп, басын мұздай жарға тіреп, шалқая кетті. Сол-ақ
екен көзі қайтадан жұмылып жүре бергені. Жан-жағын тағы да тегештегеш ет пен саба-саба қымыз қоршап алды. Қазан-қазан қызыл
қуырдақтың күңірсік исі мұрын жарып барады.
Кенет құлағын жара ащы айқай шықты. Тəтті ұйқы жым-жылас жоғалды.
Сөйтсе, манағы қою шаң төбесіне төніп тұра қапты. Аспан дегенің
салақ үйдің дастарқанындай күлдібадамданып кеткен. Жан-жағы-ның
бəрі бұлқан-талқан...
Итжеместің есіне манағы қашқан жерінде қалай болса солай қараусыз
қалған бурыл байталы түсті. «Бейшара не ғып түр екен?» – деп ойлады.
Сол екі ортада төкпектете шыққан қою дүсір құлағын көмді де кетті.
Əлдене топ-топ түсіп жатыр.
Əлдене шар-шар шыңғырып жатыр.
Қорс-қорс... Дүрс-дүрс...
Тас төбесінен зу-зу өтіп жатқан бірдеңе...
Киіздей ұйысып тұрып алған қою шаңның арасынан батпан-батпан қара
тас бүршақтай жауып тұрғандай. Бірақ, үнсіз-тілсіз меңіреу қара тас
емес, құлындаған даусы құлаққа жетіп шыңғыратын жаны бар қара тас.
Өкіре шыңғырып құлап жатыр, құлап жатыр.
Əлдебір көп дүсір орағыта шапқылап жүр.
Мыңдаған құлынды шыңғыртып қатар бауыздағандай əжептарқы дауыс
төбе құйқасын шымырлатты.
Құлағын басып, көзін жұмып алды.
Əлдебір ащы үн мен тасыр-тұсыр басылар емес. Мұның миы зеңіп бара
жатты. Не де болса жан-жағына қарамауға тырысты. Не де болса, мынау
аламан-асыр басылғанша осы орынынан тырп етпеуге бел буды.
Көзді тарс жұмып ап əлі отыр, əлі отыр... Бірақ, бұл жолы көз алдына
тегеш-тегеш ет пен саба-саба қымыз келмеді. Мұрынына қазан-қазан
қызыл қуырдақтың күңірсіген исі келмеді. Жүрек лоблытар қан исі, тер
исі келді...
Көз алды мұнарытып, миы зеңіп барады. Аспаннан бүршақтай жауып
тұрған көп қара тастың біреуі бұның дəл төбесіне түсіп келе жатқандай.
Жалма-жан көзін ашып алды. Қарсы алдына, ордың жиегіне бір аттыдан
соң бір атты шауып кеп, қатар түзеп қарап тұр: Бəрінің де көзі шоқтай
жайнайды. Бəрінің де көзі ордың ішінде. Тістері ақсиып, бір-біріне əлдене
деп тіл қатады.
Олардың қазақша сөйлеп тұрғанынан, қалмақша сөйлеп тұрғанынан,
башқұртша сөйлеп тұрғанынан бұл атымен бейхабар. Құлағында – сол
баяғы жапатармағай жарыса шыққан көп ащы жаңғырық.
Ор жиегінде тұрған көп аттының көздері бұл жаққа ішіп-жеп қарайды.
Бастарын шайқап, таңдайларын қағады. Ыржың-ыржың күліседі.
Бұлар неге мəз-майрам? Жан-жағына қарап еді, манағы самсаған көп
істікке қарналып қорқырап жатқан көп хайуанды көрді. Кейбірі
жандəрмен бұлқынса, кейбірі жарық дүниеден күдерлерін біржола үзіп
сұлқ қалған.
Анда қараса да – теңкиіп жатқан солар. Мұнда қараса да – теңкиіп
жатқан солар. Бұл қапелімде жан-жағында жайрап жатқандардың қандай
жануар екенін де аңғармапты. Сөйтсе – құлан екен. Кеше ғана жолын
кескестеп құйындатып өтіп жатқан түз тағылары. Кеше ғана бұл
оларға кіжіне қарап қалып еді. Енді, міне, бейшара мақұлықтарды адам
аяғандай. Қайдағы бір қаудырлаған қамыс басынан ажал тауып қапы
кетіп жатқандары.
Манағы құлақ жарар ащы айғайлар тыйылған. Ордың іші түгел
қорқырап жатыр. Осынау жантəсілім дауыстар ор жиегінде үзеңгілерін
тебініп шіреніп тұрғандарға маса шаққан құрлы көрінсе, не дейсің? Екі
езулері екі құлақтарына жетіп мəз-мəйрам.
Сөйтсе, олардың нəпахасы – мына орда жайрап жатқан көп мақұлықты
қалшылдата қорқытқан қара жүзді ажал екен. Сөйтсе, олардың қуанышы
– мына тыныстары тарылып, жан ұшыра қорқыраған жазықсыз төрт
аяқтылардың шыбын жанын шырқыратқан қаныпезер азап екен.
Əне, олар аттарынан қарғып түсіп, ор ішіне секірді. Қындарынан
жалаңдаған сапыларын суырып, жан-тəсілім жатқан хайуандарды
бауыздай бастады.
Шүмектей шапшыған қызыл қан қолдарын жуып жүр. Оған қарайтын
ак, сапы ма... Күнге шағылысып жарқ-жұрқ етеді.
Ор жиегіне тағы да бір топ атты келді. Топ-топ аттылар жан-жақтан
қаумалап қоршай бастады. Міне, мұның дəл алдына сала құлаш көк атты
кеп тоқтады. Үстінде – шаншыла қарайтын ақ сұр кісі. Ор ішіне көзі
түскенде қасындағылардай күлімдеп қоя берген жоқ. Қайта қаламмен
сызғандай жіңішке қасы бір түрлі тұнжырап сала берді. Ызғарлы ала көзі
қапелімде ор түбіндегі Итжемеске түсіп кеткендей. Өңменінен өтіп
барады.
Оның тұңғиық жанарында қуаныш та, мұң да, аңтарылыс та,
абыржушылық та емес, олардың бəрінен де терең, бəрінен де жұмбақ,
бұрын бұл жан баласынан көрмеген бір тұңғиық тосын сыр тұнып тұр.
Тіпті оның мұнымен де, мынау қан сасып жатқан мол қасап пен қарқ
боп жүрген қасапшылармен де еш шаруасы жоқ, əлдеқайда, мынау
дүниеде тек өзіне ғана мəлім бір тылсым нысанаға тесіле қарап
тұрғандай.
Итжемес сол бір сиқырлы көзқарасқа арбалып қалғандай. Ор ішінде не
болып, не қойып жатқанын да ұмытыпты. Сөйтсе, сапысын жалаңдатып,
бір қасапшы бұған қарай беттеп келеді. Дəл алдына төрт аяғы көктен
келіп теңкие құлаған бозғылт хайуанның басын көтерді. Тани кетті –
бурыл байталы! Жануар тостағандай жанары жаутаңдап, осқырынды да,
қасапшының қанды пышағына кеңірдегін тоса берді.
Оның да, мұның да көзінен жас ыршып кетті. Қасапшы шаруасын
бітіріп болып, сапысын жарқылдатып, артына жалт бұрылды.
Итжеместің даусы шығып кетті.
Қасапшының көзі атыздай болды. Ор жиегіндегілер де үрпиісіп қалды.
Жар түбінен жарбиып ол түрегелгенде жұрт ду күлді.
Күн ұясына қона ошақ орынындағы күлдей боп дереу көгіс тартып қоя
берген көл-көсір жазықтың төбесіне ырысты үйдің ертелі-кеш оттан
түспейтін күйелеш қазанының түбіндей қап-қара түн орнады. Төбеден
салбырап төне түскен малақайы қою қараңғыны жасқап кері қайтарғысы
келгендей салқын белде самсап от лаулады. Ана жерде де лапылдап
жанып жатқан от, мына жерде де – лапылдап жанып жатқан от. От
төңірегі – найзалары шошаңдаған күйек сақал еркектер. Бастарында –
жалтылдаған темір дулыға, үстерінде – жалтылдаған темір сауыт,
белдерінде – жалтылдаған кісе... Мына тұрыстары бір кезде төмен етек
ұрғашыны ақ бақанға асылдырып, бебеулете сарнатып дүниеге келген
қуыс өзек пенделерден гөрі ұста дүкенінде көрік пен төстің ортасынан
шыққан темір өзек бірдеңелөрге келіңкірейді. Тіпті жандарына жақындап
баруға денең түршігетіндей. Екі аяқты олардан гөрі анадайда пысқырыптүшкіріп түнгі салқынмен қомағайлана жайылып жатңан көп төрт аяқты
əлдеқайда етене, əлдеқайда жақынырақ сияқты.
Итжемес кеу-кеу топқа араласа алмай бөлек тұр. Есілдерттері
лапылдаған отта боп иін тіресе қалған темір киімділердің мұнымен еш
шаруасы жоқ. Алда-жалда ол мынау жалба-жұлба қап-қара түннің
қойынына сіңіп жоғалар болса, тап іздеп табамыз деп табандарынан
таусыла қоятындай түрлері көрінбейді.
Итжемес екі ұдай... Ту сыртында туырыла қойылып келе жатқан
майлақы қап-қара түн. Оған бір сүңгіп кетсең, алдың-ақ жүзді азаттық.
Аяғың жетер жерге жетіп өлер еркіндік. Басыңда ноқта, тірсегінде тұсау
жоқ бостандық. Жоғалған тайлақтай боса бер, боса бер...
Ал, енді тапжылмай тұра берсең, көретінің – мынау аспанмен тайталасқан
алау от. Самала жарық. Жұрт ортасы. Жан-жағың тола оқты көз. Сынай
қарайтын, міней қарайтын, қызықтай қарайтын, мүсіркей Қарайтын,
місе тұтпай қарайтын ала көз, аш көз, жымысқы көз... Кез, көз, көз...
Итжеместей олпы-солпы адамдардың дүниедегі сухандары сүймейтін екі
нəрсесінің бірі – көз де, екіншісі – сөз... Екеуі де – анау от басында.
Ол маңайға барғысы келмейді. Бірақ, кете де алмайды. Аяғы қара
жерге шеге боп қадалып қалғандай. Қозғап көріп еді – табанының тап
желімделіп қала қойған ештеңесі жоқ сияқты. Ендеше, неге кетпейді?
Мынау қаралай көзін қарлықтырып тұрған көп қынап, көп найза, көк
сауыт, көк сүңгіден неге беталды құла дүзге безе жөнелмейді? Неге?
Қорқыныш па... Олай дейін десе, манағы ор жиегіндегі қасапшының
қолындағы қара пышақтан басқа дəл бұған қарай тіктеле оқталған ешкім
де, ештеңе де жоқ...
Ендеше неден сескенеді? Неге кетпейді? Қаймығып тұрып қашпайтыны,
беттей алмай тұрып безінбейтіні несі? Оны мынау бөтен топ, бөтен
ортада осынша байлап-матап жібермей тұрған сиқырдың аты не?
Итжемес соны білгісі келгендей, мынау қап-қара аспанның астындағы
ұлан-асыр тіршіліктің барша құпиясына бір-ақ сəтте түп-түгел қанығып
алғысы келгендей, жан-жағына алақтай қарайды. Қалқан құлағы одан
сайын ңалқайып, жапырақ танауы жыбыр-жыбыр етеді. Қанша дегенмен
мынау тұла бойы түнған қатер қаран дүниеде Итжемес үшін қимас
бірдеңе бардай. Соның өзі тап онша алыста да емес, қол созым жерде
тұрғандай. Қарасын көрмесе де, бір əзəзіл иіс бойына түсіп, елітіп алып
бара жатқандай. Ол не? Оған санасы жете қоятын емес. Əйтеуір
бірдеңе: «Кетпе!», «Кетпе!», «Кетпе!» – деп үсті-үстіне қақылдап
баққандай.
Оның құлағына осынша төніп, осынша қақсап тұрған бұл не болды екен?
Жан-жағына көз тастап еді – жалғыз тұр. Анадайдағы қаз-қатар
лаулап жатқан көп оттың басындағылардың бұны көзге іле қоятын
түрлері байқалмайды. Тістері ақсиып, өзара əлдене деп жапыр-жұпыр
тіл қатысып мəз-мəйрам. Бірақ ешқайсысы тап бұған: «Кетпе!» деп сөз
шығындай қоймағандай.
Алақтап төбеге қарады. Жер бетіндегі самсаған көп от аспандағы
құжынаған көп жұлдызды да көрсетпей тастапты. Теңірегін тұтаса
қоршап алған меңіреу қараңғыда бұны: «Кетпе!» – деп азғыратындай тіл
де, көз де жоқтай.
Ту сыртындағы туырылған қараңғыға құлағын тесеп еді, қомағай
жылқылардың үсті-үстіне пысқырғанынан, қалың ебелекті күрт-күрт
отағанынан өзге дыбыс естілер емес. Олардың қиякелді екі аяқты
Итжемеске: «Кетпе!» – деп жалынып-жалбарынып жатуға мұршалары
жоқ секілді.
Бұл қайран қалып иығын қиқаңдатты. Тамағы құрғап бара жатқасын
жұтынып қалып еді – қызыл өңеші құрғырының шиқ ете түскені. Сол-ақ
екен, ішегі шұрылдап қоя берді.
Итжемес манадан бері оған: «Кетпе! Кетпе!» – деп қақылдап баққан
əзəзілдің қайда бұғып отырғанына енді барып түсінді.
Танауына əлдеқайдан бір тəтті иістің келе қалғаны. Жел алып келді дейін
десе, лүп еткен леп жоқ. Түтін алып келді дейін десе, лаулап жанып
жатқан көп оттың ешқайсысынан асулы қазан көрінбейді. Ендеше, мынау
сүйек-сүйегін балқытып бара жатқан тəтті иіс қайдан шығып жатыр? Ол
анау тас төбеден етпеттеп төне түскен қою қараңғыдан шығып жатқандай.
Ол мынау көкке шаншып лапылдап жанып жатқан көп оттан шығып
жатқандай. Ол тіпті қара жердің дəл өзінен шығып жатқандай. Бұдан əрі
шыдап тұра алмай, жасқана басып от басына жақындады.
Дүниеде не көп десе, білмейтіні кеп екен. Манағы көргені башқұрттың
да, жоңғардың да қолы емес, кəдімгі қашқан құланның шаңы боп
шыққаны. Қуғыншыдан үркіп жөңкіле қашқан тағы үйір жолында не
тұрса да, қарамапты. Айдалада жаңғыз жайылып тұрған бурыл байталды
да қақпайлап əкеп, өздерімен бірге аранға жығыпты. Енді болмағанда
Итжеместің өзін де тұяқтарының астына сап тапап кететін түрлері бар
екен. Байтал түгіл бас қайғы деп безе жөнелгені мұндай абырой болар
ма! Кейде жүрек жұтқан батыр тəуекелінен таппайтын қайырды
қорқақ үрейінен табады екен. Өкшесі күнге шағылысып зытып бермесе,
Итжемеске қазір мынандай ылжырап піскен тəтті тамақ бұйырар ма еді,
бұйырмас па еді...
Уылжып тұр-ау, уылжып тұр. Тісіңе тимей жатып қарыныңның сонау
құрдым құрышынан барып бір-ақ шығады. Дүниеде мұндай да тəтті
тамақ болады екен...
Сөйтсе Итжемес бұған дейін босқа жүріпті. Не көп, тағыны оқ
шығындамай жайратып салудың жолы көп екен. Оның бірі манағы аран
деген пəле көрінеді. Құландар суатқа баратын жол бойына, көлеңкесі
мол қалқа-қалтарыстарға ор қазылады. Ордың өне бойына əбден
дыңылдап кепкен нар қамыстың басын біздей қып өткірлеп жасаған
істіктер
шаншылады. Соңынан қиқу шықса болды, аяғына жалынатын аңғал үйір
ажалға қайтіп өздері келіп ұрынғандарын білмей де қалады.
Ал, əлгіндей оңтайлы жер табылмағанда, құландар өретін өрістін кез
келген
жерінен ор қазылып, оның бір жақ қапталы тас үйіп қоршалатын көрінеді.
Жарау мінген қайтармашылар қалтарыстан шыға кеп, қаннен-қаперсіз
жайылып жүрген тағы үйірді қиқу салып үркітеді. Аңшылардың екінші
тобы қашқан үйірмен қапталдасып шауып отырады. Қуғыншының жолын
кесіп өтпесе бастары ауыратын жанықас мақұлықтар қапталдасқан
жүйріктердің алдын орап өтеміз деп ерегесіп бағады. Арғы жағы белгілі:
тығырыққа тірелген ақылсыз хайуандар бұлтаруды білмей аузын ашқан
аран
орға опыр-топыр секіріп, нарқамыс істіктерге қарналып өледі.
Бұзбай пісірген құланның шылқыған семіз етіне кеңірдектей тойған
аңшылар
аран жайын мұрттарынан май сорғалап отырып əңгімелейді.
Манағы аран ішінен сүйреп шығарылған қисапсыз құланның көпшілігі
түйе-түйе қып ауылға артылып жіберілді. Қалғандарын қасапшы жігіттер бесін
ауа
осы мортығы, ебелегі көп қара жонға келген соң терілерін сыпырып, ішекқарындарын аударып тастап, жіліктеп бұзып, əлекке түсіп жатпай-ақ
шіліктің
сабау бұтақтарымен қайтадан бүрген-ді. Қаз-қатар жарыстырып төрткіл
шұқырлар қазылған-ды. Сол шұқырларға əлгі бүрілген құландар салынғанды. Үстін топырақпен мықтап тұрып көмген-ді. Көмбенің бетіне тау-тау
қып
отын үйіліп алаулатып от жағылған-ды. Манадан бері Итжеместің көзін
арбап
тұрған əзəзіл оттар соларды. Ал оның бойын балбыратып, əкетіп бара
жатқан
əдемі иістің көктен де, оттан да емес, кəдімгі қара жердің өзінен шығып
жатқандай боп көрінгені де сондықтан-ды. Лапылдаған алаудың жалыны
басылды. Орнында жайнаған қызыл шоқ қалды. Ол бірте-бірте қоламтаға
айналды. Қоламта бозара-бозара күлге айналды. Күлді жігіттер аулағырақ
күреп тастады. Сонын өзінде оттың орны қол апартпай əртеніп тұрды.
Топырақтың бетінің қызуы басыла шұңқыр аршылды. Жер астының ыстык,
табы бет шарпыды. Қарулы жігіттер оған қарамастан ақ тер, көк тер боп
көмбені аршып бақты. Бір уақыттарда барып буы бұрқырап көмбе де
көрінді.
Оны киіз қолғап киген жігіттер жер астынан суырып алып, анадай жердегі
алаңқай көгалдың үстіне апарды. Бұтамен бүрген кембе жарылды.
Қыныңнан
сапынды суыр да таласа-тармаса жайғасып жатқан жұртпен бірге
қатарласып отыра кет. Пышағы бар сүйгенін жейді, пышағы жоқ тигенін
жейді. Өз буына өзі піскен семіз аңның жас еті таңдайды жұлады. Құныға
түсесің. Сұғынған жұртпен бірге сен де өңмеңдеп бағасың. Қашан ішіңе ел
қонғанда барып кейін шегінесің. Қай-қайдағы қысыр əңгіме сосын барып
өрбиді.
Мынау опыр-топыр да бүгінгі олжаларына жау түсіргеннен бетер
масаттанып
бақты. Оған басқа түсінбесе де, Итжемес түсінеді.
Шыжыған шілдеде қызылсырап, тісі қышып жүрген қазақтарға мынандай
қан
қасап күнде-күнде тап бола бермейді. Жұрт жазда жиын мен той болмаса,
алыстан бір аса қадірлі қонақ келмесе, бостан-босқа қан шығармайды.
Сонда
ащы іркітке арам шеміршектерінен керелеген еркектер жағы: «Шіркін,
осындайда тіс шұқитын қажаң-құжаң табылмайды-ау!» – деп таңдайларын
қақса, əйелдер жағының: «Терлеп-тепшіп ішетін бір тос-таған жас сорпаай!» –
деп ауыздарының суы құриды. Дəу де болса, осы жер басып жүрген
қазақтардың көпшілігін шешелері бір тостаған жас сорпа мен аяқ қаптың
түбінде қыстан қалған қақпыш боршаға талғаған шығар...
Еріні тобарсып отырған ауылдар барымтаға жұмсайтын қарулы
жігіттерін кейде аң қағуға жұмсайды. Қарулы қалың қол боп аттанған
аңшылар еті көп тарпаңның үйірі болмаса, қарақұйрық, ақ бөкен секілді
«ұсақ-түйектерге» бола қындарын қандамайды. Ондайлардың ажалы ит
жүгіртіп, құс салған саятшылар мен бұта торыған қақпаншылардан келеді.
Мұндай ұлы дүрмек саятшылыққа кейде ел басы, ру басылардың өзі бастап
шығатын көрінеді. Манағы Итжеместің қақ алдында көк ат мініп тұра
қалған ақ
сүр кісі хан дейді. Кəдімгі Əбілқайыр хан сол көрінеді.
Мұны естігенде Итжемес түйіліп қала жаздады. Ол білетін қазақта не көп –
сұлтан көп, би көп, батыр кəп, – əйтеуір ел үстіндегі ұлық көп. Бұрынсоңды ондайлармен табақтас болмақ түгілі, ондай дəурен ойына кіріп
көрмеген Итжемес ханның қосынан бір-ақ шыққанын білгенде
қақалмағанда
қайтсін! Қолындағы кəрі жілікті ауызына апара алмай біраз отырды. Тек
құрсағына кіріп алған əлдебір аш тышқан: «Ау, неге кідірдің?» – дегендей,
тағы да шиық ете қалғанда барып, жалма-жан апыл-құпыл асай бастады.
Асаған сайын қарыны ғана емес, көңілі де тоғая түсті». Хан ордадағы
қаңқасапқа тап болып жатқан қазақ көп қой дейсің бе? Ондай нəпақа да
бұйыратын кісісіне ғана бұйыратын шығар. Итжемеске құдай берудей-ақ
берген екен. Ол үшін бүрнағы жылы көрісе барғанда екі өркеші баладай
тайлақ жетектеткен нағашыларынан, арасына жыл түспей жатып
жоғалып кеткен сары тайлағынан, тайлағыңды іздеп кел деп астындағы
байталын түсіп беріп, жөн сілтеп жіберген жамағайынан, содан бері
тақымында салпақтап келіп, бүгін айдалада бетіне лағып жүрген есірік
тағылармен бірге қанды ауыз араннан бір-ақ шыққан бурыл байталынан,
жыл он екі ай бойы қоналқыға түнделетіп келгеніңде тартынбай табақтас
қылған мынау ұлы түздің қарақалпағы мен қазақтарынан, жер