Үркер - 08

алдына күнде шығатын күн туды. Айда жылда ауызға ілігердей бір іс
істеп жайыңа жүру бір бөлек екен де, күні-түні дүйім жұрттын көзінде
жүрудің жөні бір бөлек екен. Бұрын айдаладан дақпыртыңды естіп,
қаралай мəз болатын тілекші халық енді əр іс, əр сөзіңді көз жазбай
бақылап отыратын сыншыға айналады екен. Көңілдерінен шыға алсаң
жақсы... Ал, шыға алмасаң, тез тойынып, тез аритын жылқы мінезді
жұртыңның сəл нəрседен көңілдеріне дік қашыіі, тұмсықтарын шүйіріп,
шегіншектеп шыға келуі ғажап емес. Ондайда ықлым заманнан тақ мінген
əулетің болса бір сəрі, ал өлдім-талдым деп билікке қолың енді жетіп
отырған шетқақпай тұқымның төлі болсаң, жаманның ауызы асқа тисе,
мұрыны қанайдының кебін киесің.
Əбілқайыр жас кезінен намысшыл еді. Біреу-міреу қолымнан қағып
тастай ма деп сұқақтап ортаға ұмтылмайтын. Шапағатын тигізер ме екен
депболған-толғандардың да қас-қабағын қарағыштай бермейтін.
Жайбарақат жырақ жүргенді ұнататын. Əкесі Абдолладан бастап өзге
Өсеке балаларының Жəдік тұқымының қайқытөстерін көрсе құрақ
ұшып, құлдық үратын төмен көкірек монтанылықтарына қаралай жыны
келетін. Былайғы аға-інілері сияқты қолында билік бар болсын, жоқ
болсын, əйтеуір, тегім төре еді ғой деп, жалпақ көптің алдында кеуде
қағып кісімсінуді де ит етінен жек көретін. Жиын мен той іздеп бұтқа
толмай, өзімен-өзі оңаша жүретіні, аңға шыққанда да нөкер мен ит-құс
ертпейтіні сондықтан-ды. Одан бірақ опык, жеген жері жоқ. Керек
кезінде жұрт көзіне ызы-қиқы, қым-қуыт дүрбелеңдетіп бағатын өзге
туыстары емес, төре басымен бетегеден биік, жусаннан аласа боп, тымтырс жүретін Əбілқайыр ілікті. Əуелі жұрт: «Тымсырайған осының өзі
қандай неме?» – деп назар аударды. Артынан: «Қойдан қоңыр боп жүріп
қарай көр өзін!» – деп түймедейін түйедей қып тамсанып бақты. Енді
сол сүйсінген жұрттың көңілін суытып алмау ел тізгініне жаңа қолы
жеткен жас сұлтанның тұрса ойынан, жатса түсінен шықпайтын болды.
Тіміскі көңілі баяғыдағы Мəті айтқан бір ауыз сөз бен Əйтеке айтқан бір
ауыз сөзден шырқ айналып шыға алмай қойды.
Тегіне теңдік тимеген адам ебімен ғана ел қатарына қосыла алады. Ел
билеген ұлықтьш ебі – жұрт алдындағы қылығы. Əбілқайыр үшін ел –
өзі сияқты сұлтандар емес қалың қарашы. Өзінен гөрі жөргегі жібек,
түбегі күміс алтын бесіктерден өрбіген өрелі тұқым бұл қанша
елпектегенмен бəрібір көкірегінен қос аяқтап теуіп жолата қоймас. Одан
қайта айдаса малы, атса оғы мол қалың қарашының қас-қабағын
аңдығаны жен. Төре басымен илігіп тұрған сұлтанды сыртқа итеретін
қарашы, сірə, табылмайды. Ал, қазіргідей алмағайып заманда қарашының
қайратына сүйенбесең, діттеген жеріңнен шығаалар-шыға алмасың
екіталай. Əйтпесе, тақта туып, тақта кіндігі кесілген Жəдік тұқымынын
ең жуан тамырынан өрбіген Тəукенің өзі қарадан шыққан қара
таяқтардың алдында осынша құрақ ұшпаған болар еді. Құрақ ұшпай да
қайтсін, мал да соларда, жан да соларда! Ал қалың қарашының
арасындағы үркердей ғана қиғаш қабақ, қысық кез шүлдіреген төре
тұқымда баяғыда əйгілі Шыңғысханның белінен тарапты-мыс дақпырттан
басқа не қалды?!
Қарашыға ел де езінікі, жер де өзінікі. Төрені мінгізіп төбеге шығаратын
ақ ере киіз де өзінікі. Оны көкке көтеретін, жерге түсіретін самсаған
сансыз білек те өзінікі. Ендеше, астындағы алтын тақтың сирағын кім
кетеріп тұрғанына байқас болмасаң, күн астында күлім қағып тұрған
алтын тажының күл арасынан бір-ақ шығуы ғажап емес. Əз Тəукенің
отыз жыл бойына жұрт төбесінде қаққан қазықтай қадалып отырып
алғанының негізгі сыры осыны қапысыз ұға алғанында. Оның қарашыға
жүзі ғана жылы емес, қолы да жомарт-ты. Қарашыдан еті пысық біреу
шықса, алдымен соның көзіне түсетін. Бір жігіттің маңдайынан сипаймын
деп, бүкіл бір тайпа елдің ауызын алатынын хан жақсы білетін.
Əйтпесе, алақандай төре тұқымын ғана жарылқағанына мəз болса,
əлдеқашан сол «өзімсің, өзімсің» деп өңменін үзген өз қандастарының
бір содырының қанды пышағынан жайрап қалған болар еді. Қазір
қарашыға арқасын мықтап тіреп алған əз Тəукеге «арқар»
ұрандыларының онаша отырып кіжінетіндері кəп те, ел алдына шығып
сес көрсете алатындары жоқ. Өйткені, ол десе, жапырыла құлайтын
жалпақ қарашаның қалың көк найзасынан қорқады. Тəукенің сөзін
пəтуалы қылып тұрған да, атағын айбынды қылып тұрған да - қарашаның
ықласы. Тəуке қарашыдан ықлас бұйыратын сəл жерді қағыс
жібермейді.
Қарап отырса, Тəуке төңірегіндегілердің əуелден іргелісі тек Əйтеке.
Басқалары бұрын ел арқасына тақымы ілікпеген қоқым төсеніп, қоға
жастаған, көкіректеріне нан пісе қоймаған томеншік əулеттерден. Үш
арыс алаштың төбе биі Төленің арғы тесегі «жаныс көп пе, қамыс көп пе»
дейтін қалың елдің батыр мен биді егізден балалатқан шүйделі аталары
емес, Алатау мен Қаратаудың арасына сынадай сығылысып əзер күн керіп
жүрген əлжуаз Қожамбердісі. Ормандай қалың Орта жүздің қарақұрым
қолын басқарып отырған бүгінде сонау Ақжолдан бермен қарай тізгін
бермей келе жатқан Мейрамсопының балалары емес, жеті момын тоқал
арғыннан шыққан қанжығалы Бөгенбай мен Жанатай, шақшақ Жəнібек
пен тарақты Байғозы, бəсентин Малайсары мен Сырымбет. Жылы
жұмсақ пен жылтырақ көрсе, өлімін сататын іргелі тұқымдар оларға
оңайшылықпен жол беріп жүр ғой дейсің бе? Жоқ. Оларды оздырып
жүрген - тек қызыл тілдің ебі мен жуан білектің қайраты ғана емес,
мынау ертең не болып кетері белгісіз екі талай заманнын дүмпуі. Жау
бетіне, жел өтіне шығу төрге шығу емес. Сосын да қазір білік пен білек
ата-тегіңнің аруағы мен даңқынан кем бағалы болмай түр. Оның үстіне,
талай таралғыдан аман қалған кəрі түлкідей қырқылжың Тəуке өз маңына
əу бастан бағы аумаған ерке тұқымнан гөрі билік дəмін енді татқан соны
əулетті көбірек жинаудың неге керек екенін жақсы білетін. Ежелден бергі
ерке тұқым саған еркелігі өтпеген күні ту сыртыңнан пышақ ұрып, тулаққа
аунатып кетуге тырысады, ал өз қолыңнан өрге сүйреп, өркенін өсірген
тұқымың өле-өлгеніңше алдыңнан жел боп келмей ардақтап бағады.
Соған қарағанда көк найзалы Кіші жүздің көшінің басына Жəдік
тұқымының езге сұлтандары жетпегендей, не Абдолланың əкесі де ақ
сүйек, шешесі де ақ сүйек нақ сүйер бəйбішесінен өрбіген өзге
балалары жетпегендей қайдағы бір қара шатыс, тоқалдан туған томар
бас мұны шығарып жүргендері де тегін болмас. Мұның білегі мен
білігінен ғана дəметіп қоймай, ертең ереуілдеп шыға келер күн туса,
қарақұрым қарашының алдындағы өтімділігінен дəмететін шығар.
Ендеше, оның қанша құйсаң да, аз кəрінер қызыл құмның құзғын
шағылындай кенезесі кеуіп қалған өз тұқымынан емес, сəл бүркісініңе
қалқып қарқ боп шыға келетін тау бектерінің қатқылындай қанағатшыл
қарашының көңілін аулағаны дұрыс секілді.
Қазақ қазақ атанғалы найзалының малдыға жалынған күні кем де
кем, малдының найзалыға жалынбаған күні кем де кем. Ал, қазір
найзалының малды, малдының найзалы болып алған заманы. Малын
қорғайтын найзалы елін де қорғайды. Өйткені, малдың ауызына қарайтын
найзалының елі – қойының өрісі мен жылқысының тебіні. Малы жанына
садаға, жаны малына садаға жұртты жауға алдыратын да, жауға
аттандыратын да мал. Олай болса, елдің түндігі найзамен ашылып,
найзамен жабылып тұрған мынадай заманда бұл ең алдымен малдының
көнілін аулауы керек. Малдының көңілінен шықса найзалының да
көңілінен шыққаны. Найзалының көңілінен шықса, сырттағы дұшпанның
тауын шағады, іштегі дұшпанның сағын сындырады.
Əбілқайырға қолына мынау екі талай кезде түскен билікті бекемдей
түсудің жалғыз жолы – ел тынышын кетіріп отырған жоңғарларға қарсы
қайрат көрсетер тұста көзге ілініп бағу. Өйтейін десе, қазақтың
жүйкесінде ойнаған ата дұшпан ат басын ол билейтін батыс ұлыстарға
емес, ол билемейтін шығыс ұлыстарға тіреп тұр. Күн шығыс жақ іргеге ат
байлап жатып алған жауға күн батыс бет іргенін ұлыс бегі ез бетімен
тиісе алмайды. Ондай құқ үш орданың аға ханының қолында. Аға ханға
қолына тізгін тиер-тиместе «жауға шабайық» деп бара алмайды. Ондайды
бұдан бұрын да тізгін ұстап келе жатқандар айта алады, не қалың
қарашының бетке шығар ауызы дуалылары айта алады. Ал, ондай ауыз
құдыреттерге тоқтасаң, айтатындары белгілі... Кəш-пендінің алдында
ылғи екі ұдай жол жатады. Біреуі – жерді қорғау, біреуі – елді қорғау.
Жерді қорғаудың жолы - қасық қаның қалғанша айқасып, басқыншыны
басқа ұрып қуып шығу. Елді қорғаудың бір жолы – бастан құлақ садаға
деп, бауыр басқан жерді еңмеңдеген қызыл көз жауға-ақ қалдырып,
қатын-балаң мен қара шаңырағыңды түйеге таңып ап, азғантай
дəулетіңді алдыңа сальш ап безе жөнелу, сол бетіңмен бос жатқан жерге,
ке өзіңнен гөрі əлсіздеу біреудің мекеніне қоныс аударып алу. Жерді
қорғаймын деп желпініп шығайын десең, қыл жалаулы жоңғардың дөл
қазір саған дес бере қоятын түрі көрінбейді. Жоңғарды жеңсең – ар
жағында құмырысқадай құжынаған қытай тағы түр. Онан да не ұсынған
басты балта кеспес деп, үйреніскен жау атыспаққа жақсы деп, ақыр түбі
бір есеп деп, қаптағалап тиген қалың жоңғарға ың-шыңсыз мойын ұсына
салған, не мынау ата-қонысты түгел тастап, баяғыда бабаларымыз
талай барып-қайтқан Қап тауының терістігінде əлі күнге құлазып бос
жатқан ұшан далаларға асып алған, не жекелеп тиіссе, қай-қайсысы да
қазақтың үш арысынын үшеуіне де жеңістік бермейтін, ал үш арыс тізе
біріктіріп қайрат қылса, к,ай-қайсысы да жолдарында тұра алмайтын,
Оралдағы башқұрт пен Еділдегі торғауыттың «сен де жазық жоқ, мен де
азық жоқ» деп жерін тартып алғанының өзі дұрыс секілді. Қазаққа осы
үшеуінен басқа барар жер, басар тау бəрібір қалмағанға ұқсайды.
Əлгілерді тыңдап отырғанда бұл əңгіме Əбілқайырдың да құлағына
кіргендей болады. Бірақ, былайырақ ұзап шығуы-ақ мұң, көңілі
бəрібір алабұртып шыға келеді. «Осы қазақ төңірегінен құқайды көрекөреəбден қоян жүрек боп алғаннан сау ма!»
Батысында Еділ мен Жем арасының қатқылын жайлап, құмағын қыстап
торғауыт жатыр. Сəл жолап кетсең, жонын ақ патшаның əскеріне тіреп
күйдіріп шыға келеді. Терістігінде нулы жердің балдырғанын тапап, сулы
жердің тұнығын кешіп башқұрт тұр. Ол да анадайдан төбең
көрінгеннен-ақ қамшысын үйіріп айқайлап бағады. Күнгейдің бұйратбұйрат құмына тығылып Хиуа мен Бұхара жатыр. Жел жағынан
шығып, бірдеңеден жазып қалсаң, қалашыңды базарына кіргізбей,
қатын-балаңды жалаң бұт қалдырады. Су ағатын сай-саланың бəріне тор
жайып шаңқылдап казак орыстың тұрысы анау. Шығыста қара бурадай
шабынып қалың жоңғардың тұрысы мынау. Бəрінің ортасында өз
қонысында өзі сүтке тиген күшіктей боп қазақ жүр. Жалынып барса,
қай-қайсысы да: «Жалба тымақты қазақ, жөніңе ойна!» – деп кергиді.
Шабынып барсаң: «Бұралқы иттей жортатын да жүретін бұзық қазақ,
пəлен жерде керуенімді тонадың, түген жерде егісіме түстің, былтыр
айдарлымды айдап кеттің, биыл тұлымдымды зорлап кеттің!» – деп сəл
нəрседен ілік шығарып, құдайдың жоқ байбаламын салып, ертеңіне
емініп жетіп келіп іргеңді сабап, өрісіңді тонап кетеді. Жауға кеткен қыл
құйрықты мен қыл бұрымдыны қайтарып алам деп жауыр атқа жайдақ
мініп еркек кіндіктің-ақ қоңы ойылып бітті.
Əбілқайырдың өз көкірегіне салса, жан-жағыңнан түртіп қашқан көп
тентектің соңынан тыртаңдап қуа жөнелгеніңнен пəтуа жоқ, бəрібір
қуып жетіп ұстай алмайсың. Қуып жетіп ұстағанмен өшің бəрібір
қайтпайды. Екі ортада шөре-шөре боп өзің мазаққа қаласың. Онан да
тəуекелге мін, ең қорлығы өтіңкіреген біреуін ұстап ал, қапыңнан
шыққанша қызылшеке боп төбелес. Жаның шығып кетсе де, жағасын
жыртпай тоқтама! Сонда қалғандары да аяқтарын алыстан басатын
болады. Кез келген ойын баласы білетін осы ақиқатты қазақтың
ауызымен орақ орған ақылғөйлерінің қайтып білмейтініне қайран
қалады. Олар не туралы айтсаң да, үш арыс алаштың ауызының ала
екенін айтып зарлай жөнеледі. «Ойбай, бізге өйту қайда, бүйту қайда,
ондай істейік десек, пəленшеге өрге тартады, түгенше ойға тартады», – деп
байбалам салып, ат-тондарын ала қашып шыға келеді. Ақылдымын
дегендері: «Əуелі елдің ауызын біріктіріп алайық, қалғанын сосын көре
жатармыз», – деп кергиді. Елдің ауызын сөз емес іс біріктіретіні
қаперлеріне кіріп шықпайды. Бұған əлгіндей ел жұмылып атқаратындай
өрелі іске бастайтын өрелі азамат табылса, еретұғын жұрт табылатындай
көрінеді де тұрады. Біреудің сəлдей жақсы қылығын шартарапқа
шапқылай жайып, ауыздарының суы құрып, аңызға айналдырып
əкететін елгезек халық шамасы, ерен істер тындыратын ерлерді аңсайтын
сияқты. Қу далада құйын қуып кете жаздап зорға шыдап, іші пысып
отыратын елегізбе қазақтың еретіндей кісі табылып жатса, ермей қалуы
тіпті де мүмкін емес секілді. Рас, қазақты əуелі, ең болмаса,
тамақсаулығыңмен таңғалтып алмай тұрып, бір нəрсеге иліктіре,
иландыра қоюың қиын-ақ; ал енді айтқаныңа бір еліктіріп алдың екен,
ертіп апарып орға құлатып, жұлын омыртқасын үзіп кетсең де, саған
аузын ашып, көзін жұмып тамсанғанынан таймайды. Жұртпен қызыл
кеңірдек боп таласып, сені əбден марапаттап бітеді. Қазақтың қазіргі
күпілдеп сөйлеп күпсіп жүрген көп жақсысы бір кезде сөйтіп жылт
еткен бірдеңесімен ел назарына ілігіп, кейін ештеңе тындырмай-ақ
абырой-атаққа оңай ие болып жүргендер. Əбілқайырға ондайлар
құйрықтарын зорға көтеріп жүрген семіз кепелердің енелерін көрсе
сұғанақтығы ұстап, əлдеқашан көк шандыр боп тұралап қалуға
айналған кəтерем бейшаралардың бауырларына бастарын сұғып
түйгіштеп бағатындарындай сорақы көрінеді де тұрады.
Ол ел алдына шығар болса, тіпті де өйтпес еді. Бірақ, ондай дəурен
қайда! Таж астында жаратылып, тақ үстінде жарыққа келген Жəдік
əулетінің кер ауыз кергімелері тұрғанда бұған жол қайдан тисін!
Қолдарынан келсін-келмесін тізгін солардікі ғой. Бұларға «барып кел,
шауып кел» болмаса, пəтуəлі не тиюші еді...
«Кім біліпті, тимесе, енді тиер», – деп дəметеді кейуақ.
Заман аңғары тарылып, жандары қысыла бастағанда қазаққа біткен қыл
жалаудың бəрі күні кеше төрге ұмтылып, жамбас жілікке жармаспай,
төмен отырып сарқыт жеп, сирақ мүжитын салпы етек ауылдардың
найза ұстарларына бұйырып жатқан жоқ па! Жəдік тұқымы да мынау
алдарына апарған жайпама табақты жапырта малшылап, ездері əбден
көресінен шыға тойып алғасын шеңгелдерін лықа толтырып, жұрттың
езуін керіп, жағын жыртып, жағалай сарқыт асатудан гөрі ішіне тобық
не асық салып жіберіп, асыға қарпып, жұтына алмай қиқылдап жатқан
тамақсауларға қарқылдап күліп мəз болудан гөрі қиынырақ іс шығып
тұрған тұста, білектері көтере алмас шоқпарды белімізге қыстырамыз деп
əуреге түсіп қайтеді, берер... Беріп те жатқан жоқ па!
Ел алдындағы елеусіздеу екі қылығы үшін қазақтың ауызындағы сөз
серкесін өзі қағып алып сөйлеген семсер тілді қаржас Бұқар айтқандай
«білегінің күші алтын, найзасының ұшы алтын Кіші жүздің» тізгінін өз
қолынан əкеп ұстатты емес пе! Кім біліпті күндердің күнінде...
Ондайда Əбілқайырдың көз алдына көкпен таласқан көк күмбез келеді.
Күнге шағылысып күлің-күлің еткен көк күмбездің алдында жыртылып-айырылып
тұрған жер қайысқан қалың қазақ келеді. Олардың қолында
ұзындығы алпыс құлаш, ені қырық құлаш айлапат ақ өре киіз бар екен
дейді. Ақ киіздің үстінде қақпақыл боп өзі жүр екен дейді. Қауқылдасқан
қарақұрым жұрт көтере серіпкенде бұл зымырай көк күмбезден де биіктеп
кетеді екен дейді... Басына бақ қонған кісінің көңіліне құс жете алады
дейсің бе... Ақ киізге көтеріліп хан сайланған адамның көңілі де шалқып
жатқан шатыра аспанды шатырлата сындырып əрі асып кететіндей
болатын шығар...
Түбіт иек бала сұлтан қайдағы-жайдағынын бəрін сары майдан қыл
суырғандай жүйелеп ойлап келе жатқан сара көңіліне кенеттен
киліккен əлгі бір əдемі елеске арбалып мүдіріп қалады. Отырып-отырып
барып бір күрсінеді. Күрсінгені - ондай дəурен маған қайдан келсін деп
күдерін үзгені ме, жоқ сол бір арманына дəл осы қазір жеткісі келіп
асыққаны ма - ол арасы белгісіз. Əйтеуір ойланғанда одан сайын қансөлінен айырылып қоя беретін қара сұр жүзі қабарытып, екі шықшыты
ойнап шыға келеді. Екі көзі шоқтай жанады. Бірдеңеге мықтап ерегіскені,
бірдеңеге мықтап бел буғаны көрініп тұрады.
Жаман айтпай жақсы жоқ... Қазақтың басына күн туса, əз Тəуке асарын
асап, жасарын жасап қартайып отыр. Төнірегінде төрелерінің ішіиде жау
бетке мен шығам деп жағаласа кететіндері шамалы. Кəрі ханның өз
белінен өрбіген екеудің бірі тіршілікте жоқ. Екіншісі Бозымбай Болат... Ол
да бір жүк астына өсетін ақ шөптей əлжуаз неме. Оның үстіне пəлен жыл
жоңғардың тұтқынында болды. Дамасының ордасында жүріпті деп еді.
Соның қияпаты тиген бе, əйтеуір өз-өзінен үгіліп бара жатқан ылжырақ
бірдеңе. Оның не бір ширақ қимылдап жүргенін, не елдің есінде
қалатындай орнықты сөз айтқанын ешкім көрген де, естіген де емес...
Күлтөбедегі жылдағы жиынның тұсында көлеңкедей шұбалаңдаған біреу
ханға еріп келеді, ханға еріп кетеді. Ел тізгіні түгілі өз тізгінін дұрыс
алып жүрсе де, Қорасанға қой айтқандайсың. Орта жүзге хан болып
отырған Қайыптың да жасы жер ортадан ауып барады. Ағасының үлкейіп
келе жатқанын, інісінің боз өкпелігін аңғара ма, кейінгі кезде аяқ астынан
ширақтық бітіп, күйек сақалын көсей төсеп бұрын сөйлеуге, көстеңдеп
бұрын жүріп, бұрын отыруға ұмтылатынды шығарыпты. Бірақ, қырқында
жау түсірмеген неме алпысында аламан бастап кімді қырар дейсің. Ал,
Орта жүз төрелерінің одан кейінгі естияры Апақ ұлы Сəмекенің алдына
ағасы жол байлау болды. Күпсіп сөйлегенінен қаралай тыжырынтып
бітетін қызыл көз Барақ пен оның əйтеуір ерқара немере інісі Күшікті
Жəдік тұқымы төрге өздері де отырғыза қоймас. Сонда...
Сонда қазақтың бас ноқтасы өзіне жақындап келе жатқандай көріне ме,
Əбілқайырдың алақаны қышып, тақымы қыз-қыз қайнап қоя береді.
Бозбала сұлтан ажарлы қыз көргенде де тап бүйтіп қутыңдамас. Екі
көзінің жылты оянып, екі бетінің ұшы албырап, нұрланып сала береді.
Тек басқа сұлтандардай сулу қызы көп ауылдардың іргесін бағып, аң
көп таудың жұлгесін бағып дырдулатып жүріп алмаса болғаны.
Қимылдап қалар тұсы осы түс!
Жоңғар оңай жау емес, Қазақтың сексен мың əскерін қаудыраған кəріге, не
бос белбеу бозымбайға бастатып көсегенің көгермейтіні сөзсіз. Оған
қылшылдаған қырғи жүрек жас керек. Қазақ қолдарының бəрінің де
басшылары жаңарды. Енді олар өздерін майданға бастар жаубасар
сұлтанды да өздері таңдайтын шығар. Талайды көрген тарлан боз
Тəуке мынандай қилы кезеңде сұлтандардан гөрі қолбасыларға кебірек
құлақ асар ыңғай танытты. Сонда олардың ауызына, шіркін, бұнын аты
түссе ғой...
Ендеше, «алма, піс, аузыма түс» деп қысыр қиялға беріліп жатып алмай,
бір амалын қарастырған жөн. Сонда əлгі əңгімені қай дуалы ауызға
айтқызғаны дұрыс болар еді! Өзі Кіші жүзді билеп отырып,
алшындардың батырларына айтқызып абырой таба алмасы белгілі.
Қосатын қолының қарасы мол Орта жүздің батырлары өз ауылында
толып жүрген көп сұлтанның бірін көрмей, айдаладағы бұның атын
ауыздарына тіріде алсын ба! Сонда мұның атын алқалы жиында
айқайлап айтар бір игі жақсының табылмағаны ма?
Бала сұлтан манадан бері сумаңдап желе жортып келе жатқан көшпелі
ойынан жаңылып дағдарып қалады. Əлгінде ғана бетіне ойнап шыға
келген қызыл рең аяқ астында семіп, қайтадан үйреншікті сұп-сұр
кейпіне түседі. Қабағын шытынып сазарып отырып қалады. Баяғыдан
бері ырысы мол, ауызы дуалы, дауысы жуан бір майтымақтың қабағын
алып қоймағанына өкінеді. Бірақ, дуалы ауыз, игі жақсы дегеннің өзі де
аударма-төңкерме заманның өзімен бірге аударылып-төңкеріліп жатқан
құбылмалы нəрсе емес пе! Ендеше, бұған жылы қарап, жымия
күлетіндердің арасында сондай берекелі ауыз біреу неғып жоқ. Неге
болмасын... бар... Он сегіз арыс Алшынды былай қойғанда, күні кеше
ноқта аға боп қосылған Жеті рудың өзінде қанша шора, қанша жақсы бар!
Басқаны былай қойғанда, жиембет Бөкенбайдың өзі неге тұрады! Қазір
қазақтың бар назарын бір өзіне аударып, отырған сол емес пе!
Қарақұмдағы қаптап жүрген қыл құйрық кімдікі. Бөкенбай мен
Есеттікі. Қара құрым қыл құйрықты қуалап қаптап жүрген көп қара таяқ
кімдікі? Бөкенбай мен Есеттікі. Өзге қазақ руларынан қысастықты көп
көрген кім? Бəкенбай мен Есет. Соның бəрін жеңіп шығып, ел алдында
абырой-атаққа ие болған кім? Бөкенбай мен Есет. Оларға мал жағынан
тек Садырдың Жомарты мен Матайдың Бəртесі, кетенің Балпашы ғана
жуықтай алар. Бірақ, соңына ерткен жан-жағынан Бөкенбай мен Есетке
олар да маңайлай алмас. Күні кеше ғана екеуінің алдында қатарымызға
қостық, бұрынғы көзтүрткіге бұдан былай жол бермейміз деп құран ұстап
анттасқан үш арыстың игі жақсылары олардың сезін бүгін кеп жерге
тастай қояр дейсің бе? Ендеше қазір ең сөзі өтімді қазақ сол Бөкенбай!
Көрші-қолаңнан қысастықты көп көріп, жұмылған жұдырықтай тас түйін
қол да соның соңында. Төңіректеген жаумен де ең кеп ұстасқан сол.
Ендеше мынау «апырай, қайтып кетер екенбіз» – деген екі ұдай күндерде
«Жоңғарға қарсы шығайық, қол жиып, күш біріктірейік!» – əңгімені тек
соған айтқызған жөн. Ертеңгі жиында айтқаны қабыл болса, өзі бастаған
шаруаны іс қылып шығару да соған тапсырылады ғой. Сонда қазақтың
қалың қолын жауға бастар сардар сұлтанды да сол таңдамай, кім таңдар
дейсің...
Əбілқайыр мына ойына қуанып кетті. Көз алдына атан түйедей алп-алп
басқан шойқара кісі келді. Оның құлайтын жардай түксиіп қабарытып
тұратын шара табақ жүзі келеді. Сампылдап көп сөйлей бермейтін,
сөйлесе шегелеп сөйлейтін саңқылдаған жуан дауысы келді. Сол бір
жуан дауыстың бүкіл қазақ даласын дірілдетердей боп, бұның атын атап
гүж ете қалғаны құлағына шалынғандай. Шіркін, сонда: «Иə, дұрыс
айтасың!» – деп саңқ ете қалар жəне бір дауыс болар ма еді! Ол дауыстың
исі Кіші жүз емес, не Ұлы жүз, не Орта жүз болғаны қандай ғанибет! Ол да
жұлдызы енді жанып келе жатқан жас перінің дауысы болса, тіптен
ңатып кетер еді-ау!
Жас сұлтанның лыпыған жүрдек жорғадай татаусыз көңілі тағы да
кібіртіктейді. Бірақ, көп ұзамай көзіне қайтадан жылт ойнады. Езуіне
күлкі жүгіріп, өзінен өзі жымиып қояды. Есіне жуық арада болған бір
оқиға оралады. Тіп-тік шашының арасынан тарыдай шашырап жатқан
моншақ терді қамшысынын сабымен сілкіп тастап, жүрелей отырып ап
сампылдап əңгіме соққан Мырзатай көз алдына елестеп кетті. Ауыл мен
базар, ұлыс пен ұлыс арасындағы сапарда көп жүретін Мырзатай
əңгімешіл адам еді. Бір жаққа барып келгенде əуелі не тындырып келгенін
айтпай, не естіп, не көріп келгенін айтатын.
Құлақ елеңдетер бірдеңе естіп келсе, хан орданың маңында ертелі-кеш
толып жүретін көп қызметшілерге анадайдан ақырып-жекіріп, жолын
кескестеп
сұқақтаған тазыларды қамшымен бір сықпыртып,
төлеңгіттерді де тұқым-тұяғымен түгел сыбап, табалдырықтан бұтқа
толып зорға аттар-ды. Ондайда сырттан қыңсылаған ит дыбысы
шығысымен-ақ төрде отырған Əбілқайырдың бойы жазылып, арқасы
кеңіп қоя берер-ді.
– Ə, қара тентек келдің бе? – деп оң жағынан орын ығысар-ды.
Мырзатай талтаңдай басып төрге озар-ды. Апасынан қымыз сұрар-ды. Ал
енді ештеңе көрмей, естімей, айта қаларлықтай хабары болмай оралса,
онысы да бірден белгілі. Онда құл-құтанның да, төлеңгіттердің де құлағы
тыныш болады. Иттердің де жон арқасында қамшы ойнамайды.
Табалдырықтан томсырайып аттап, бір керегеден жоғары төрге
озбайды. Алты қап алтын арқалап келсе де ауыз толтырып айтар
көлденең хабары болмаған соң, отырмай жатып қымыз сұрамайды. Қашан
қай тапсырмасын қалай орындап шыққанын тəптіштеп баяндап
болғасын, өз үйіне кетерде барып ағарған сұрайды. Ондайда төрдегі
Əбілқайыр да құрыстап отырады. Күңкілдеп бірдеңе сұраған болады.
Оған Мырзатай үні мұрнының астынан ұзамай, бірдеме деп жауап берген
болатын. Жездесі мен балдызының бар мəжілісі сонымен бітеді.
Ал, сол бір жолы Мырзатай базардан онша олжалы оралмаса да,
анадайдан айқайлай келді. Төлеңгіт Бəйбектің жеті атасы мен əлі
қаралары да жоқ қыз-қатыны адыраңдаған адай батырынан киер
киепесін əп-сəтте-ақ киіп шықты. Əбілқайырдың түлкі аулауға ертетін
қаншық тазысы да көптен бері төбеттерде кетіп жүрген есесін ханның
қақшаңдаған қара піүнак, балдызынан қайтарды. Табалдырықтаң тарстұрс аттап, етігін қонышынан басып түрегеліп тұрып шешіп, дүрс еткізіп
оң жаққа тастай салады. Жұқа мəсімен көстеңдей басып хан қасына озды.
Басындағы далбайын сыпырып ап, тікірейіп тұрған тікен шашын
қамшының сабымен тыр-тыр қасып:
–Аманшылық па? – деп дүңк етті.
Жездесі езу тарттты. Апасы ернің тістеді. Демек, шаруа түгел деген сөз.
Бопайдың-ақ осыған сылаңдағаң сыпайы төре бола қоймадың деп, өкпесі
қара қазандай. Бірдеңе десе, ернін тістелеп, қаралай шаршап бітеді.
Туысында жоқ төрелік хан – сұлтанның сарқытын мың жерден жалапсұқтағаныңмен жұға қоя ма! Жездесіне қайта осы арсы-күрсі мінезі
ұнаңқырайтын сияқты.
–Момын жігіт, сөйлей отыр, – дейді Əбілқайыр оң қолымен балдызының
тізесін басып.
– Апа, қымыз əкелші. Салған жерден сайрай жөнелетін сендер құсап
салқын көлеңкеде саба иіскеп отыр дейсің бе? Құдайдың күні күйіп
кетті ғой, тілім таңдайыма жабысып қалды.
–Əй, Мырзатайға қымыз əкеліңдер.
Шара табақ мəймеңдей толып қымыз келді. Мырзатай шөлдеп келген
кісі секілді емес, тойып келген кісіге ұқсап, сораптап, дəмін алып,
асықпай сімірді. Басын шайқап, көзін жұмып қышырқанып қояды. Сосын
қияқ мұртын қолының сыртымен бір сүйкеп, шараны қайтарды.
Жездесіне қырындай қарап, қалтасынан шақшасын алып, жайғасып
отырды.
– Міне, бүгін алтыншы күн ат үстінен тускем жоқ, – деп бастады сөзін
Мырзатай, – Бүгін түнде түзге түнедім. Алдыңғы күні Кеңгір бойында
арғындардың жылқы қосы отыр екен. Соған қонып шықтым. Бетаузының бəрін қорасан қазып кеткен, онысы аз дегендей, бір жақ езуінің
ай тыртығы бар бір құжбан қара жылқышысы бар екен. Бала кезінде тай
жуасытып жүріп, ауызын тептіріп алыпты. Жалғыз езуі жалпылдап таң
атқанша талай жердің хикаясын сапырды. Егер екі езуі түгел болғанда қаз
дауысты Қазыбегіңе жол тимей, Өтеш Атанша мен Əнеттен қалған
арғынның қамшысын өзі ұстайтын түрі көрінді. Сабазың, сөз дегенде,
сəуірдің ақ нөсеріндей селдетіп қоя береді. Арғын атамның балаларының
қай-қайсысы да өңешінен жарылып, өздері сайрап тұрады ғой. Ал
мынауыңа басқа түгілі арғындардың өздері де ауыздарын ашып,
көздерін жұматын шығар. Оның үстіне айдаладағы көрқұлақ жылқышы
болса, оған құдай айдап бейсауат жолаушы тап келсе, ол жəне өзі құсап
суырылған арғын боп шықпай, не сырдесте Орта жүздің біреуі боп
шықпай, бір жақтағы келденең көк атты Кіші жүз боп шықса, сөйлемек
түгілі сұрағаныңа жөнді жауап бермейтін бітеу біреу боп, бар əңгіме,
бар көп өзінде қалса, ол ақтарылмағанда мен ақтарылам ба? Жөн
сұрасқанда мерекесі енді шалқып келе жатқан жеті момынның бірі
екенін біліп ап, онсызда лапылдай жөнелгелі тұрған оттың астын көсеп:
«Ə, анау өскен-өнген ауылдан екенсің ғой» – деп қойып ем, күжбан
қараң көсілді-ай дейсің кеп...
Əлгі бет-аузын қорасан талаған жылқышыға қанша күлсе де,
Мырзатайдың өзі де сөзуар неметұғын. Əңгімесі қыза келе кезі шоқша
жайнап, қияқ мұрты тікірейіп ауаны тырнап, итініп қойып, сілтеп
бергенде таусылмас та сарңылмас сөз дариясына күмп беріп
жоғалатынсың. Бірақ, сүйтіп жүріп жұрттың сөзінің үтырын аңдығыш,
көмекейіндегісін көргіш, ең бір елеусіз, əншейін ажалы жетіп айтыла
қалған əңгімеге де шұқшия үңіліп, мəн бере қойғыш. Əбілқайыр оның
əңгімесін сосын да құмартып тыңдайды. Міне, бүгін де ол бұның
көкейіндегі бір дүдамалдық төбесінен түсіп отыр.
Жырық езу жылқышының əңгімесін өз əңгімесіндей өкіленіп айтып отыр.
– Шақшақтан Бақай, Көшей, Дүзей, Есназар, Ақназар, Тоғай – алтау
туғанда əлгі сөзуар жылқышы соның Дүзейінен боп шықты. Бірақ,
айтып отырған əңгімесі өзінің дүзейі емес, Көшей тұқымы жайында.
Алты шашақты ең еті пысығы Дүзей болғанда, ең үйден шықпас момыны
Көшей көрінеді. Алайда, Шақшақтың найзасы өз тұсында ылғи жел
өтінде жүрген Дүзей тұқымына бұйырмай, үйдің ығынан ұзамаған
Көшейдің əулетіне бұйырыпты. Оның себебі бар екен. Бар гəп Көшейдің
қыздай алған бəйбішесінде деседі. Ол өзі ай десе аузы бар, күн десе көзі
бар, кіріп келген үй қараңғы болса, жарқырап жүре беретін, жарық болса,
көзіңді қарықтырып қаратпайтын асқан сұлу адам болыпты. Оның көркі
жайындағы лақап сол заманда қазақтың үйінің сыртына кəрі үлектей
күркілдеп көп сүйкенетін жоңғардың бір ұрыншақ ханының да
құлағына шалынады. Сол сығыр жарақты батыр Дүзейдің ауылынан
ұзап шыққанын күтіп, төбе айналып төңіректеп жүреді екен. Бір күні
Дүзей бір жаққа жолаушылап кете қалады. Бес қаруы белінен түспейтін
Дүзей бел асысымен-ақ қыл жалаулы жоңғар қыр астынан шыға кеп,
бейқам қазақ ауылына тап берді. Дүзейдің Шақшақ ауылы да бір,
шақшақайдың ұясы да бір екен. Құныққан жау қалағанын алып тайып
тұрады. Үйден шықпайтын үйкүшік Көшей айдай қатыннан тал түсте
айырылып, күлге шөгіп отырып қалады. Араға бірер күн түскесін
жолаушылап кеткен Дүзей ауылға оралады. Ауылында - еңіреп қалған ел,
жерге қарап қалған аға. Аттан түспестен жаудың соңынан салады. Үштөрт күн бұрын кеткен жау артымыздан Дүзей қуып келеді деп күтіп
отырсын ба, əлдеқашан ұлысына жетіп апты. Шапанын шешіп, шидем
жамылып, Дүзей де бір пақырына бола салды. Ел арасынан ертеректе
бір танысқан досын тауып алады. Оған: «Жеңгеммен тілдестір», – деп
жалынады. Əлгі жоңғар ретін тауып Дүзейді жеңгесімен жолықтырады.
Сөйтсе, жеңгесі: «Қиғаш қабақ жоңғардың төсегіне аунап тұрған
қатынның қайтып оралғанынан жамалған кек қалыңдай түспесе,
арылмайды. Кегіміз қайтсын десеңдер, ағаңа жоңғар ханының əлі
жамбасын жер иіскемеген бұлдіршін қызын алып барып бер. Ол үшін
ертең кешқұрым алма бағыңда тосып жат, ханның үш қызы алма теруге
серуенге барады», – депті. Дүзей ертеңіне жоңғар досынан бір айғыр, бір
бие жетелеп алма бағына барыпты. Биесін талға байлап, айғырының
шылбырынан өзі ұстап, бұқпақтап тосып жатыпты. Зауал ауа ханның үш
қызы алма теруге келіпті. Үшеуі де уыздай жас, бірінен бірі өткен сұлу
екен. Қапелімде, қайсысының кіші екенін аңғару да оңай болмапты.
Сонда Дүзей бір тəуекелге бел байлапты. «Қазір мынау айғырдың басын
босатып жіберейін. Ол барып анау биені жағалар. Қазақ пен жоңғар да
айғыр мен биенің төжікесіне назар аудармайтын адам аз. Оның ішінде,
он төрт пен он сегіздің арасындағы тіршілік қызығының бір дəмін білсе
де, бір дəмін білмейтін қыз баланың назар аудара қоймауы мүмкін
емес. Егер жамбасы жер иіскесе, «мыналар қайтеді-ай» деп өтірік
ұялғансып, сырт айналып, жан-жағына бір көз тастап ап, қайта қарайды,
ал он екіде бір гүлі ашылмаған уыз жас болса не мынау тұрпайы
көрініске бұрқан-талқан боп ашуланады, не ауызын ашып таң-тамаша
боп қарап қалады», – деп ойлайды. Айтқанындай-ақ, үш қыздың екеуі