Үркер - 31

Басында ақ патшаньщ елшісі кешегі қылығыма өкпелеп қалды ма деп,
ренішін басқалы шақырып еді. Сол үшін де дастарқанын Бопай ханымның
отауында жайдырған-ды. Біраздан бері жат жерде, от басының қызуын
көрмей, қоңторғайсып жүрген немеге дəм татырып, пейіл көрсетіп,
көңілінің
құрыс-тырысын жазып жіберейін деп ойлаған-ды. Тевкелевтің бұл келісі
Əбідқайырдың ойлағанынан гөрі де орындырақ болып шықты. Оны хан
елшінің дəм үстіндегі қылығынан байқады. «Осынын өзі бірдеңеден
сескеніп
отырған жоқ па!» — деп ойлап еді, келе-келе көзі айқын жете түсті. Ет пен
сорпаның түсында елшінің көгілдір көзі қараптан-қарап лайытып қоя берді.
Ал қымыздың түсында: «Біткен жерім осы екен!» деп зəре қүты қалмағаны
бірден белгілі болды. Ол кезде Əбілқайыр алдыңғы тағамдардың
тұсындағыдай көңіл басытңы əңгіме де айтпады. Қайта сол жанынан түңіле
түссін деді. Қобызшы шадды шақырғаны да дұрыс бопты.
Онсыз да иненің ұшында отырған неменің төбе құйқасын шымырлатайын
деп Қорқыт жайлы аңызды əдейі айтты. Домбырашы бала тартқан
шалқыманы тыңдағанда байғұс өлген əкесі тіріліп келгендей есі қалмады.
Дүниеде ол тап бүгінгідей, бүл үйден аман шық-қанындай қатты қуанып
көрген жоқ шығар. Ендеше, ол əлі де талай нəрсені қуантқан да ешкім жоқ.
Ендеше, ол əлі де талай нəрсені ұмытқанмен тап бүгінгі күнді, тап
Əбілқайырды ұмыта алмас. Бүгін ол дүниеге қайта туғандай болған шығар.
Бұған керегі де осы еді!
Анада ақ патшаның алдындағы еңбегіңді алдыңнан қайтарамын деген күніақ
орыс елшісін басыбайлы өз жағына шығарып алуды ойлаған-ды. Ол үшін
əлі
де аспанға түкіріп отырған асау елшінің асқақтаған көңілін баса түсу керек
болды. Ол мақсатына сол жақта жүріп те жете алатын еді. Күн батса болды,
шырқ айнала қамап, таң атқанша көрер таңды көзімен атқыздыратын
барымташылардың өзі-ақ ақ патшаның адамдарының əу бастағы аптыққан
көңілін басып, көкіректерін жердей қып жентектей бастап еді. Біраздан бері
тонап алар керуен таба алмай, бір-біріне шабуға онсыз да жоңғардың
қыспағында отырғанда құдайдан ұялып, көрші қарақалпақ, қалмақ,
естектерге найза шошаңдатуға да жолдары жабылып, қолдары қышып
отырған жаубасарларға қызылды-жасыл дүние малмен құдай айдап келе
қалған жат жерлік елші нағыз іздегенге сүраған еді. Оны сөйтіп біраз
төмпештетіп, қашан əке-көке дегенше, айтқаныңды істейін дегенше, оң
қабақ
танытпай отырып алуға болар еді, парықсыз бөрі басарлар жазып жасап
алып, ақ патшаның алдында қараптан-қарап құныкер болып қалам ба деп
бір
қорықса, елшінің төмпеш жегенінен гөрі бұның төмпеш жегенін көбірек
тілеп отырған өзге сұлтандар оны «мынау күн бермей отырған бұзақы»
ұлыстан өздерінің «маңдайларын шыбынға шерткізбейтін» «бейбіт»,
«тəртіпті» ұлыстарына көшіріп əкетіп, екі ортада өзін сазға отырғызып кете
ме деп екі қорықты. Əсіресе, Бəби бидің ақикөз жігіттері боздақтарынан
айырылатын əне бір кесір түннен кейін тіпті зəре-құты қалмады. Тентек
бидің қара сойылдарыныа тым-тырыс жатып алғанынан қорықты. «Өзіне
салғанда қылышын жалаңдатып, ертесіне-ақ жетіп келер еді, тым-тырыс
бола
қалғанына қарағанда, бұдан да өткен бір сұмдықты құлағына құйып жатқан
əзəзіл біреу бар шығар» — деп сескенді.
Бəрінен де, мынау қанды оқиғаны пайдаланып Жəдік тұқымы елшіні «бұл
Əбілқайыр саған қазақты көндіріп бермек түгілі, қара басыңның
амандығына
қамқор бола алмайды» — деп азғырып жүре ме деп қорықты. Сондықтан
да
мынау кілең қорқаудың ортасындағы жаңғыз қорғаушы өзі болып көрінуге
тырысты. «Нендей қатер көрсе де, ақ патшаның жолында басын пидаға
шалып, оның ақ жолтай елшісін қорғаған болып, бір күні түнде үдере
көшіп,
мынау шалғай өлкеге жылысып кетті. Жылдағы қыстауларына қонбай, бір
жағын теңіз, қалған жағын қалмақ, түрікпен, хиуалықтар қоршап алған
мына
бір түпкірге жетіп ірге басты. Бұл араға Жəдік тұқымы өкшелеп келе
алмайды. Бұрынғы қыстауына қонбай, бұның соңынан ере көшкен Батыр
сұлтанның бір өзіне бұл бəрібір дес бермейді. Ол неменің бұған əзір
жасаған
қастығының түрі — анада Сырлыбайдың жігіттеріне көш женекей
Таймасты
тартып алып қашқызғаны. Қайта онысына да шүкір. Егер оны Бəби алып
кеткен болса, Таймастың бұл күнге дейін тірі жетер-жетпесі неғайбыл еді.
Өз
бауыры үшін қан төккен Бəбиді ешбір қазақ жазғыра алмас еді. Ақ
патшаның
алдында да, алаштың алдында да бұл қарабет боп қалар еді. Құдай бір
оңдағанда, Батырға ондай ақыл бермепті. Ал, Сырлыбай қанша ағайынға
жан
тартқанмен де ақ патшаның алдында, бұның алдында да қолын қандап
құныкер бола алмасы хақ. Бір жағынан, інісі өлгенде бой көрсетіп шыққан
жалғыз бауыры боп Бəбиді алдарқатса, екінші жағынан, ақ патшаның
елшісі
мен Əбілқайырды аз күнге болса да, бас игізіп кіріптар қып алдына əкеп, ел
жұрттың алдында абыройын асырып алмақшы. Өткендегі Нияздың барып
қайтқан сапарынан бұның ұққаны сол. Егер жылы-жылы сөйлесе, інінен
шыққысы кеп басын қылтитып отырған нағыз сұр жылан сол Сырлыбай.
Бірақ, оған оның икемі жеткенмен мынау орыс елшісінің икемі жете
қоймасына күмəнданғасын Бөкенбай мен Құдайназарды шақырып
ақылдасып
еді, олар Тевкелевтің алдынан тағы да бір өтіп алғанды жөн көрді.
Таймасты мəмлегерлік жолмен босатып алуға күш салатындарын, бірақ ол
үшін елшінің ез тарапынан да ықлас керектігін қанша сездіріп баққанмен,
ол
баяғы «бəрі өздеріне байланысты», «мен тек қол жайып келгендермен ғана
сөйлесемін» деген үйреншікті əніне басты. Елшіден шыққан соң Бөкенбай,
Құдайназар үшеуі тағы да ақылдасып, патшаның қазақ шонжарларына
жіберген сый-сияпатын өз қолдарына түсіріп алмай турып, ру басыларымен
жасалатын келіссөздерінен еш нəтиже шықпасына көздері жетті,
Құдайназар
шектілердің ауылына барып қайтқанша бұл елшідегі дүние-мүлікті өз
қолына
алып алуға уəде берді. Елшінің барып шағым айта алар кісісі — Бөкенбай.
Ол
елшіге мұндай озбырлық жасаудан басқа жол қалмағанын айтып
түсіндіреді.
Түсінбесе, жартылай тұтқынға айналып болғаы елші бұлардың тұтамынан
енді қайда қашып құтыла алады. Астарындағы көлік талапайға түсіп, əр
қазақтың алдында кетті. Қолындағы мүлік бұлардың қарауына көшеді.
Сонда
елшің қанша асау болғанда да ноқталы тайлақтай жетелеген жағына еріп
жүре бермей ме!
Үшеуінің келіскен пəтуасы сол болған-ды. Сəйтсе, сол есептері дұрыс боп
шықты. Тевкелев бұған сенбейді ғана емес, қорқады да екен. Жылдағы
жерін
қыстағанда оның ендігі Жəдік тұқымының жағына шығып кетуі əбден
мүмкін еді. Ал, мына арада оның Бөкенбай мен Құдайназардан басқа барар
жер, басар тауы қалмайды. Ол бұдан қорыққан сайын Бөкенбай мен
Құдайназарға бауыр баса түседі, ал оларға бауыр басқан сайын бұған
тəуелді
бола түседі.
Тевкелев елшілігінің тізгіні өз қолына біржола өткеніне Əбілқайырдың тек
бүгін ғана көзі жетіп отыр. Енді тек: «Іске сəт!» — де! Құдайназар осыдан
шектілерден бірдеңе шығарып келсін де! Таймастың басына бостандық
алып
бере алса, патша елшілігінің алдында бетіндегі шіркеуінен құтылып, қалған
қазақтардың алдында абыройы бір көтеріліп қалар еді. Жалына қол
апартпай
кеткен қиқар топ та басын сеңге ұрған балықтай бір мəңгіріп қалар еді.
Құдай оңдағанда, Құдайназар ол жақта көп кідірмеді. Бір күні қасында
Дəумбай би бастаған отыз ақсақалды ертіп жетіп келді. Əбілқайыр ол күні
баяғы Аңырақайдағысынан кем қуанбаған шығар. Бірақ жылт-жылт
сығалап
отырған сыншы кездерге сыр алдырғысы келмей, үйреншікті сұп-сүр
қалпына түсіп алды.
Дəуімбай би нарт қызыл жүзі одан сайын албырап, көкірегіне түскен ұзын
сақалын оң қолымен салалай отырып сөз бастады. Баяғыдан бері талай
қиында қасынан табылып жүріп, мына бір тосын оқиғаның тұсында
сырмінез емес елді тосырқады ма, əлде елшіні тосырқады ма, жоқ
жамандыжақсылы басы бостан өмірді қимады ма, қабырғаларымен көп кеңесіп, ұзақ
уақыт толқып жүріп алғандарына кешірім сұрады. Бірақ, бəрібір мына
заман
жұт жылдың қысындай арқаңнан аяздай қысып, ық іздемесіне, пана
іздемесіңе қоятын түрі жоқ. Əр ру, əр ата бөлек-бөлек қамсау іздеп не қарқ
қылар дейсің. Одан да, біздің тапқан панамыз өзіңсің. Кіммен одақ болам,
кімнен ық дəметем десең өзің біл, біздің ештенеге анық көзіміз жетіп
тұрған
жоқ, не де болса, етегіңнен ұстадық; ендігі обал-сауабымызды арқалайтын
бір өзіңсің деуге келдік деді.
Əбілқайыр мына сөзді естігенде қатты қозғалып кетті. Көзінің астына лып
ете қалған ащы жасты сырт айнала беріп ішіне жұтты. Сосын біраз
отырыңқырап, өзіне-өзі келгесін барып тіл қатты.
— Дəке, рақмет. Əуелден де ақсақал едіңіз. Ақсақалдығыңызды істедіңіз. У
ішсең руыңмен деген ғой. Енді адассақ та, жөн тапсақ та күллі жұртымыз
боп
қимылдамасақ, қараптан-қарап арам қататын уақытқа кез келдік. Мықты
түгілі өзіміз секілді дегелшіктердің өзі сырт айналып сейлеспейтінді
шығарды. Əйтпесе, анау башқұрттар екі жылдан бері екі көздерін төрт
қылып
елге жібермей ұстап отырған бір-бір боздақтарыңды баяғы заман болса,
ендігі не сөздің, не қарудың күшімен босатып алар едік қой. Қазір олар:
«Біз
ақ патшаның боданымыз. Бізге жасаған зорлықтарың ақ патшаға істеген
қиянаттарың. Өзіне қиянат жасаған қай халықпен қалай сөйлесу керек
екенін
біз білмейміз, ақ патша біледі», — деп бет бақтырмай отырып алды емес
пе!
Енді мынау шаруадан бірдеңе шықса, ең болмаса, сол жігіттерімізді даудалбасыз босатып аламыз ғой. Бостанбыз, бостанбыз дейміз, анау ел
ардақтап
садақа сұрап жүрген қайыршы да, бостанмын деп ойлайды. Қай сайдың
бойында арам қататынын білмей отырған оның бостандығында тұрған не
пəтуа бар? Ойлап қарасам, біздің тіршілігіміздің де пəтуасы азайып барады.
Қай жағыма қарасам да, бір-бір мықтыға арқа сүйеп алған бір-бір жұрт.
Асық
ойнағанда «ағама айтам»деп əлім-жеттік жасайтын аусар бала сияқты.
Сенің
ғана ағаң жоқ, сенің ғана арқа сүйерің жоқ. Əрқайсысы бір-бір жылы
баспанаға басын тығып ап қызара бөртіп отырған өңшең бір жайбарақат
жұрттың ортасында жел өтінде сирағы қызарып, панасыз қалған
қайыршыдай қаңғырып жүрген тек бізбіз. Өйтіп кім көрінгенге көз түрткі
қылып қойған бостандықтың да дəурені қашанға барар дейсің, ең болмаса,
əзіміз құралпылардан таяқ жегізе қоймайтын қамқоры бар бодан болғанды
жөн көрдім. Обал-сауаптарыңды маған артсаңдар, менін айтарым сол. Ақ
патшаның қай уақытта қайтып жарылқайтынын əзір езім де біліп отырған
жоқпын. Ал, əйтеуір, башқұрттағы балаларыңның мына елші Уфаға қалай
аман-есен жетсе, солай бостандық алатынына сенімім кəміл, — деді.
— Ой, рақмет! Аузыңа май! Сол айналайындарды бір көргенімізден артық
не жақсылық керек! — деп манадан бері үнсіз отырған былайғы шалдар да
бір қозғалақтап қалды.
Əбілқайыр орнынан тұрып:
— Мынау ақ патшаның қазақтың өздерің сияқты игі жақсыларына
жіберген сый-сияпаты көрінеді. Шамасы ықыласым жерде қала қоймас деп
ойлаған болар, — деп əрқайсысының алдына кешегі Тевкелевтен
алынған дүниенің шетінен бір-бір шекпендік мата тастады. — Енді мына
Құдайназар елшіге ертіп барар. Ықылас пейілдеріңізді оған өз
ауыздарыңнан айтарсыздар.
Үй толы билер ханға рақмет айтып орындарынан көтерілді. Орданың
іргесінен қауқылдасып атқа қонып жатқан отыз бидің даусы ханға пейіштің
үніндей естіліп, құлағына майдай жағып барады. Кейіндеп шыққан
Құдайназарға:
— Əлгі шоқыншыққа оңашалап айт. Бұларды жақсы қабылдап, жылы
сейлессін. Сірескен көк мұзға алғаш қызыл су жүгіртетін осылар болады
де,
— деп жіберді.
Ол неменің де миына бірдеңе барайын десе керек. Отыз биді құшақ жая
қарсы алып, əрқайсысына бір-бір шапандык, мата ұстатып, маңдайларын
құранға тигізіп, ант қағазға қолдарын қойғызып апты. Аузына құдай салды
ма, кім білсін оларға: «Ертең тағы да осында кеп, түстік жеп кетіңдер. Кең
отырып сəйлесейік», — депті.
Ертеңіне бүл қасына Бөкенбайды, Құдайназарды, жаңадан ант берген отыз
биді ертіп, Тевкелевке қонаққа барды.
Елшінің ат шаптырым ақ боз үйінің қақ ортасына көл-көсір дастарқан
жайыпты. Дастарқанда түз қазақтары көре бермейтін башқұрттың сары
балы,
татардың сүт қосып, қаймақ қосып, қант қосып, пісірген не бір қытырлақ
тəтті наны, орыстың ақ тоқашы, сыртынан қарасаң су тас секілді қапқатты, аузыңа салсаң болды, өзінен-өзі шырын боп еріп жүре беретін не бір
тəттілері жал-жал боп үйіліп жатыр.
Бір башқұрт алабажақ жайпақ табаққа салып көк мұздай боп сіресе қатқан
семіз еділбай қойдың құйрығындай төңкерілген бас қант əкелгенде жұрт
тіпті
қайран қалды.
— Мынаның бəрі қант па?
— Енді не деп едің?
— Сонда бұны қайтып жейміз?
— Жан-жағынан жата қалып жарысып жалаймыз.
— Мынауыңды бүкіл бір ауыл бір қыс жалап тауса алмас.
Қазақтарды таңғалдыра түскісі келгендей елші сандығының түбіндегі бар
таңсық асын шығарып бағыпты. Дүр тасындай қап-қатты, сап-сары науат,
кептірген жеміс, тұздаған балық, жемістен қайнатқан неше түрлі қақтар,
қатты, қоймалжың, шұбатылған сан қилы тəттілер үсті-үстіне шығып
жатыр.
Үйдің ішін жұпар атқан иран бақтың ішінде жүргендей бір əдемі хош иіс
жайлап барады. Сол иістің өзі-ақ талай қазақтың көңілінің құрыс-тырысып
жазып, дендерін жая түсті.
— Жарықтық мынау əлгі ақ құйрық шəйдің исі ғой!
— Бұл орысыңда да не жоқтың бəрі бар екен-ау.
Əбілқайырдың құдайы беріп отыр. Жан-жағындағы қауқылдасқан мақтау
əңгімеге бір ауыз сөз қыстырмай, масаттанып мұртынан күліп отыр. Мынау
ажырықты жерге тап болған аш жылқыдай естері кете қаужаңдасып жатқан
қазақстарға: «Қап, бəлем, қалай екен!» — дегендей көзінің астымен
қыдырта
қарап қояды. Ара-арасында елші жаққа көзін тастап, оның екі езуі екі
құлағына жетіп мəз болып отырғанын көріп: «Бұлар дегенің, міне, осындай
ғой. Баяғыдан бері неге қақсап жүр дейсің», — дегендей белін жазып,
иығын
тіктеп, «а құдая» деп алақанымен бет-аузын сипап қояды. Тəуба, тəуба...
Тек
осы бағытыңнан жазба! Мына дастарқанды қазір отырған отыз ауыз отыз
есе
асыра мақтап, отыз есе асыра сырлап, аңыз қылып айта кетеді ғой.
Қазақтың
тізгіні қашан да қаңқу сөздің қолында емес пе! Баяғыдан бері қабағың
осылай
жазылып, қолың осылай ашылғанда ғой, ендігі мына отырған май
тымақтардың талай жүзі алдыңнан өткен болар еді.
Жаңадан ант берген билердің Тевкелевтің дастарқанына риза болғаны
сонша, Дəуімбай би жүріп бара жатьш, елшінің қолын қайта-қайта қысып:
— Таймастың жағдайын уайымдама. Барғасын Сырлыбаймен
дұрыстап сөйлесетін шығармыз, іншəлле құлақ асар, босатар,
босаттырармыз, — деп кетті.
Содан-ақ Тевкелев арқасын тамға сүйегендей болып, жоқтан өзге нəрсеге
шықылықтап күле бастады. Дəу де бодса, бұл отыз, кешегі Құдайназар
айтқандай ертең алдына келіп, жүгініп отырып, құранды маңдайына
тигізіп,
ала қағазға не мөрін, не бармағын басып, азды-көпті алапа алып аттанатын
талай май тымақтың басы екеніне оның да түсінген түрі бар. Башқұрттарды
жиып алып:
— Сендер тіл білесіңдер ғой. Маңайдағы ауылдарға барып, аңыстарын
аңдап қайтсаңдаршы, — деді. Ырғай мойын, селеу шаш Сергей Костюков
Юмашқа: Мені де ерте кетші, — деп жата қалып жабысты.
Юмаш ол ерең-серең немені ерткісі келмеді. Қай ауылға апарса да,
жұрттың
көзі бірден соған түсіп, қолдарын шошайтып күлетінін білді. Жоғалған
тайлақ құсаған неме жəйіне қарап жүрмейді. Не болса, соны сұрап мазасын
алады. Қасындағы Сидор Цапаевтың шақшадай басын шарадай қылып
бітіп,
енді Юмашқа жабысып отыр. Мына пəледен қалай құтыларын білмеген
Юмаш елшіге барды. Артынан мойыны сорайып Костюков та жетті.
— Алексей Иванович, əбден ішім пысты. Мен бұл жаққа қазақтарды
көрем, тұрмыс-салттарын зерттеймін деп келгенмін. Сіз болсаңыз, үйден
шығармай жатқыздыңыз да қойдыңыз.
Елші мынандай сартабай даудан сасайын деді.
— Əзір орыс адамдарының ешқайда шықпағаны дұрыс. Жаман
айтпай жақсы жоқ. Анадағы Таймас құсатып алып кетіп жүрсе, артының
немен тынарын кім біліпті.
— Жоқ, қазақтар Таймасты анадағы өлғен жігіті үшін ұстап отырған жоқ
па? Біз одан басқа ешкімге жазым салған емеспіз. Ал, егер құн даулайтын
болса, баяғы нағашы атамның құны қайтарусыз. Соны естеріне
салсаңыз билер өзі-ақ жым болады.
— Ол марқұм да осы пұшмайшылығынан қазақтардың көзіне түсіп
қалыпты деп еді. Сен де сол нағашы атаңның жолын қуып жүрмесең.
— Онда патша алдында сізге сөз келмейтіндей қып, қолхат беріп кетейін...
Қаршадайынан Тобыл əкімінің қасындағы азғантай орыс оқығандарының
ортасында өскен бір жағы швед, бір жағы поляк, бір жағы орыс шата неме
əншейінде аяқ-қолына əзер ие боп, ерең-серең қимылдайтын икемсіз неме
сөзге келгенде есесін жібере қоймайтын түрі бар екен. Қапелімде Тевкелев
оған қандай жауап берерін білмеді.
— Жарайды, ала кет! —деді Юмашқа.
Юмаш оған:
— Жүр, — деді, — көзін алартып.
Əлгінде елшінің алдында тілімен тас сындырып тұрған пысық неме сыртқа
шыққасын, қабағынан қар жауып түксиіп алған Юмаштың пысы басты ма,
қайтадан болбырап сала берді. Атын ерттей алмай бір шəй ішім уақыт
жіберді. Іші пысып кеткен Юмаш өзі ерттеп берді. Сосын: «Не болсаң, о
бол!» — деп атына қарғып мініп, шоқырақтай ала жөнелді. Артында ат
үстінен ауып түсе жаздап, қомпаң-қомпаң етіп Костюков кетіп бара жатты.
Көптен бері езулерін жиырмаған елшілік адамдары шек-сілелері қатқанша
күліп мəз болысты.
Борсықтың қалыңына əлі бойламай түрып күнгей жақ шетіндегі жайпуат
шағылдардың арасындағы бір шұқыр ойда отырған ауылдың үстерінен
шықты. Анадайдан ауыл көрінгесін-ақ екеуі бір шағылдың тасасына барып
киім алмастырды. Юмаш Костюковтың басындағы былғары тысты
құлақшынды өзі алып, оған басындағы екі құлағы шұбалған түлкі бөркін
кигізді, үстіндегі қара тонын өзі алып, оған өзінің томар бояуға боялған
сары
тонын кигізді. Енді желкілдеген селеу шашы жалпылдаған түлкі тымақтың
астына кіргесін қыр мұрын, қой көз, ырғай мойын, ерең-серең ұзын
жігіттің
қапелімде орыс екенін аңғара қою қиын еді. Сонда да екеуі қорқа басып
ауыл
шетіне келіп кірді. Шеткергі үйдің тұсына тоқтап, Юмаш:
— Хабарласқандай кім бар? — деп дауыстады.
— Кім болсаң де есік ашық, кіре бер! — деді іштен бір күңкілдек дауыс.
Екеуі аттарын тұсап, қаңтарып, есіктен бас сұқты. Үйдің іші бықсыған
түтін
екен.
— Терлеңдер, — деді түтіннің ішінен біреу.
Юмаш терге озды. Оның қасына барып Костюков ерең-серең аяғын əзер
жиып тізе бүкті.
— Бұл кімнің ауылы? — деп сұрады Юмаш.
— Бұл — масқар Телебай сақаудың ауылы.
— Ал өзіңіз кімсіңіз?
— Мен — бүл ауылдың табан нəсілінен емес, кірмемін. Зердебай
зергер деген кісі болам.
— Ендеше бүл ауылда неғып жүрсіз?
— Біздің шаруамыздың сиқы — мынау қара керік.
Осыдан басқа қырға жабар қойымыз, көлге жабар ясылқымыз жоқ.
Қолыңды қарап отырғызбайтын жер болса, бірге көшіп жүре береміз.
Биыл мына алаша Байсау би сары жетім арғынға қыз ұзатам деп ала
жаздай қасында ұстады. Соның қызына ерткен кешін кəріп, енді мынау
Төлебай сақау қасына көшіріп алып отыр. Оның бір қызына мына кіші
шектідегі Мойнақ батыр құда түсіп жүрген. Аманшылық болса, келесі
жазда ел жайлауға шыға той жасамақ түрлері бар. Соған қызымның
жасауын жасаулас дейді. Қызды жасаулағанда көк ала жылқыны жауып
жіберіп, Хиуа, Бұқар, Сайрамның базарын бір өзің көтеріп əкетер баяғы
заман жоқ. Қазір қанша бай болсаң да, біз құсаған ауыл арасының
күлді-көмеш ісмерлеріне күнің түсетін кез. Би қызыма алты қанат ақ
отаудың
сүйегін жасап, түсап, ішін жасаулап бер, алтын, күмістен білезік, сырға.
алқа
соғып бер дейді. Соған, міне, күн жаумай су болып, үйдің ішін түтіндетіп
отырғанымыз.
Костюковтың екі көзі зергерде, қозының қарынындай кішкене көріктің
ауызында; лып-лып жанып жатқан сексеуілдің шоғында, шоқ үстінде жылтжылт балқьш жатқан күміс құюлы кішкене бақырашта; жылқының
тобығыңдай томпиған төс пен кішкентай ағаш балғада.
Сол екі ортада ауыл шетінен əлдене шу ете қалды. Ауыл-үйдің иті, бала-шағасы,
қатын-қалашы айқайлап-ұйқайлап солай қарай жүгірді.
— Не боп қалды? — деп сұрады Юмаш үстадан.
— Бидің Жəдік деген үлкен баласы былтыр жазда Уфаға базаршылап
барып жүргенде, баяғыда бізге барымта жасағансың деп башқүрттар
ұстап қалған. Ол əлі сол жақта жатыр. Артындағы əйелі екі қабат еді. Сол
пақыр бес күн бойы толғатып ақ бағанға асылулы түр.
Ауыл арасының бақсы-құшынаштарының ем-домынан ештеңе шықпады.
Содан мынау Батыр сұлтанның ұлысына біреулер Хиуадан дейді,
біреулер Бұқардан дейді, біреулер Ғираттан дейді, əйтеуір жеті жұрттың
тілін
білетін бір ғұлама келіп жүрген көрінеді. Ауру кісіге зікір салады, бала
пішетін, кітап ашатын, бал жоритын — əйтеуір қолынан келмейтіні жоқ кісі
деседі. Осы төңіректегі ғұзырлы, құсалы кісінің бəр солай қарай ағылып
жатыр. Батыр сұлтанның үйінен аттап шықпайды деседі. Төлебай би үш
күн
қатарынан ат шаптырып алдыра алмаған. Талай жұртты: «Бойыңда бір
шалық
бар, не жын, не кəпір азғырып жүр. Əлде жуық маңда теріс оқулы біреуміреумен табақтас болып па ең. Əлде соның аяқ ізі түскен жерге не
табаныңның, не етегіңнің тигені бар ма? Не де болса, бойыңдағы шалық
алладан емес, адамнан болған», — деп қарамай қайтарыпты. Əсіресе, осы
байүлы мен жеті ру ауылдарынан барғандарға: «Сендердің қоныстарыңды
бір кесепат жайлап келеді. Адамдарыңа ғана емес, малдарыңа да қауіп.
Биыл
бір сиыр дейтін жайлы жыл еді. Тоңың қатпай, тоғың басылмай шығатын
жақсы жыл еді. Бірақ, соның да шырқы бүзылайын деп түр ғой. Тұманы
мен
тұмау-сүзегі көп бола ма қалай? Қотандарыңа жұт емес індет тиеді ме,
қалай?» — деп кергитін көрінеді. Жұрт:-«Ойбай, жарықтық, көріп-тұрып
қырасыз ба, ем-дом, дұға ішірткіңіз жоқ па?» — деп жалынса: «Бұл бір
теріс
оқудан болып тұрған пəлекет. Теріс оқудың дұғасын қайыру оңай емес. Не
маған, не өзіңе қауіп болуы мүмкін. Теріс оқудың кесірі адал малдың
қанынан кетпейді. Садақа шалып əуре болмаңдар. Ол үшін көне қабір
көрсеңдер, соның шашы мен тырнағын қуырып, не қанын тамызып ішірткі
жасап ішіңдер. Бір дауа болса, содан болады», — дейді екен. Телебайға да
ауылыңның маңында аруағымды құрыстырып тастайтын ібіліс ұялаған жер
бар-ау деймін, кіріп келгеніңде-ақ екі жауырыным билеп қоя берді деп,
теріс
қарап кеткен екен, дегенмен мына азапқа түсіп жатқан бейшараны аяған
шығар, келіпті ғой.
Юмаштың іші қылп ете қалды. Тобыл мен Уфа маңында өсіп, татаршадан
аз-маз хабары бар Костюковтың да зергердің əңгімесін тыңдаған сайын ылғи
қызарып тұратын жіпсік көзі одан сайын əпірейе түсті. Бірақ, мына хабарға
қорқып емес, қызығып отырса керек, «барайық, көрейік» дегендей,
серігінің
тақымын шымшылам бітті.
— Зердеке, онда біз де барып көрейік, — деді Юмаш.
— Көрік басып, күміс соққан кісіге ондай жерге баруға болмайды,
өздерің бара беріңдер, — деді зергер.
Жан-жағы жал-жал шағыл шүқыр ойды ауызы-мұрынынан шығара
шүпілдей
қонған үлкен ауылдың күн шығыс жақ шетінде оңашалау тігілген Төлебай
бидің отауларының қасы ығы-жығы адам. Бір жақтарынан кимелеп бұл
екеуі
де келді. Толғақ əйел отырған үй ішіне жүз сиырды қатар жіберіп сүзгілетіп
қойғандай өз-өзінен бүлкілдеп тулап тұр. Біресе оң жақ керегесі, біресе сол
жақ керегесі шатыр ете қалады, біресе шымырулы ши есігі, біресе түндігі
желп-желп көтеріліп барып басылады. Біресе оң жақ үзігі, біресе сол жақ
үзігі ырсиып сыпырылып келе жатып, қайтадан жалп етіп орынына түседі.
Жұрттың бұл екеуімен ешқандай ісі жоқ, бəрінің көзі əлгінде ғана əулие
адам
кіріп кеткен ақ отауда. Соған еріп келген біреу болса керек, еңгезердей
бүжыр қара ауызы жалпылдап əңгіме соғып тұр:
— Жарықтық кеше бидің шабарманы кеткен бойда орынынан қарғып
түрып,
жер-кекке сыйып отыра алмады. Кешке дейін өзімен-өзі күбірлеп сенделіп
жүрді де қойды, күннің қызылы бата сарнағаннан таң атқанша сарнап
шықты. Мана сары таңнан тұрып алып: «Кешегі толғатып жатқан əйелдің
қасында бұрын-соңды мен жолықпаған бір жаңа албасты тұр деседі. Шашы
сары, көзі көк деседі, өзі ыржаңдап жəй күліп тұрып-ақ жұрттың қол-аяғын
шырмап алады деседі. Менің перілерім кеше бесінде құлағыма сыбырлады:
«Барма, барсаң қауіп», — деді. Бірақ, бармайын десем, аруағым қозып,
сүйек-сүйегімді сырқыратып, отырғыздырмай барады. Не əлгі бейбақтың,
не
менің сорым шығар, барайын», — деді. Ауылдан енді үзап шыға бергенде,
құбыла бетке қарап: «Қайт, қайт!» — деп ақырды, жалынды, жылады,
біраздан кейін басын шайқап: «Əй, осы сапарымнан аман қайтсам жарар
еді,
екі түмен перім бар еді, біреуі оң қолымда, біреуі сол қолымда жүретін еді.
Оң қолымдағы түменді Əлбет деғен пері басқарады. Ол айтқанын тыңдасам
да, тыңдамасам да, қандай қауыпта да қасымнан табылады. Ал сол
қолымдағы түменді Албат деген пері басқарады. Ол Əлбеттен гөрі
қайраттырақ. Бірақ қайсар айтқанын тыңдамасаң «Шу, Қарақұйрық» деп
тайып түрады. Сонау қүбыла беттегі қара жолдың басындағы ақ тозаңды
кердің бе, сол түменін шұбыртып, шақырғаныма қарамай, кетіп бара
жатқан
Албат, — деді. — Енді, бірақ, не де болса, шығып қалдық қой, барайық», —
деді. Жолда қараптан-қарап ақ тер, көк тер боп терлеп келе жатты, мына
бейбақты буып тұрған албасты да тегін бола қоймас. «Бейшараның перзент
жолын шынашағымен басып тұр екен, соған Əлбеттің əлі жете қойса, болар
еді», — деп уайымдап келе жатты.
Ақ отаудың ішінен арсы-гүрсі дауыс шығады. Əйелде, бірақ, үн жоқ.
— Бейшараны албасты əлі буып түр. Тіпті үні де шықпай қалды ғой, —
дейді бір топ кемпір күндіктерін ысырып құлақтарын түріп.
Сол-ақ екен үйден басын маңдайшаға ұрып əлгі əулие адам атып шықты.
Бетауызын тер жуып кетіпті. Басындағы сəлдесі шешіліп кеткен. Екі шалғайы
ашылып кеткен. Орақ мұрынын жерге тіреп гүрс етіп жығылғанда
қолындағы
аса таяғы анандай жерге ұшып кетті. Бір қолында сүйек сапты ақ қанжар.
Жығылғанда ұшып кетіп еді. Дəл қасына шаншылып кеп тұра қалды.
Жүрт жарыла жол беріп кері ығысып кетті. Əулие адам қара жерді қос
қолымен бірдей төмпештеп əлі жатыр.
— Албат! Албат! — деп айқайлайды да, қара топырақты қарс-қарс
асап шайнай жөнеледі.
Жүрт жағасын ұстап, кəлималарын қайырып тұр. Кенет əулие адам
орынынан атып тұрды. Соңындағы құлаштай шұбалып жатқан сəлдесін
лақтырып, əлдебір мақұлқаттардың кішкентай жіліктерін жыпырлатып тізе
қадаған дөңгелек телпекпен қалды. Сосын кіршіксіз аппақ шұбалған
матаны
басына қайта орай бастады. Əр ораған сайын: «Мұнымен, сабырсыздық
сенің
аяқ-қолыңды матадым», «мұнымен, іштарлық сенің аяқ-қолыңды
матадым»,
«мүнымен, көрсеқызарлық, сенің аяқ-қолыңды матадым», «мұнымен,
дүниеқоңыздық, сенің аяқ-қолыңды матадым», — деп күбірлеп қояды.
Костюков ішінен санап тұр. Мына кісінің бір басында алпыс құлаштай мата
жүрген болды. Сосын ол тіктеліп отырып үстіндегі шапанын түзеді.
Беліндегі
кемер белбеуін алып: «мұнымен менмендіктің жолын кесіп, мейірімділіктің
жолын ашам», — «мұнымен ашудың жолын кесіп, сабырдың жолын ашам»,
«мұнымен сараңдықтың жолын кесіп, салиқалықтың жолын ашам»,
«мұнымен надандықтың жолын кесіп, діндарлықтың жолын ашам»,
«мұнымен нəпсінің жолын кесіп, құдайға құлшылықтың жолын ашам»,
«мұнымен ашқарақтықтын жолын кесіп, қанағаттың жолын ашам»,
«Мұнымен əзəзілдің жолын кесіп, əулиенің жолын ашам», — деп жеті рет
буып, жеті рет шешті.
Əлгінде ғана бақсы-құшынаш секілді алба-жұлба кісі қайтадан перуайлы
пірəдарға айналды. Мойынындағы тоқсан тоғыз жиде тасынан өрілген
таспиығын алып санай бастады. Əрқайсысына қолы тиген сайын бірдеңе
сыбырлап қояды.
— Жарықтықтың молдалығы да мықты екен-ау!
Алланың тоқсан тоғыз атын түгел біледі екен, — дейді бір шал қасындағы
шалдың құлағына.
Қақ ортадағы бейтаныс кісі шарта жүгініп мүлгіп қалған. Сояудай ұзын
кірпіктері кілгіріп, қаймыжық еріндері сып-сып етеді. Қолындағы дестенің
шетіне шыға бастағанда кең танауы қусырылып, іші-бауыры тартылып
əндете бастады.
— Иə ил-аллаһ ил аллаһ! — дейді ол күңіреніп.
— Иə ил алла! ил алла — дейді жұрт жапа-тармағай қосылып.
— Иə аллаһ, — дейді ол күңіренте сарнап.
— Иə алла! — дейді жұрт қойдай маңырап.
— йə һу! — дейді ол даусын созыгг.
— Иə ху! — дейді жұрт та ілесіп.
— Иə хақ! — дейді ол көзін ашып.
— Иə қак,! — дейді жұрт та жамырап.
— Иə һай! — дейді ол көзін ежірейтіп.
— Иə қай! — дейді жұрт басын иіп.
— Иə кəюм! — дейді ол жан-жағына алақтап.
— Иə кəюм! — дейді жұрт мүлгіп.
— Иə қаһһар! — дейді ол мойынын тіктеп.
— Иə қаһһар! — дейді жұрт көкіректеріне қолдарын апарып.
Əлгінде ғана жер тізерлеп мүлгіп отырған пірəдер бірте-бірте тіктеліп, жанжағына жалтақ-жұлтақ қарай бастады. Қараған сайын бойы тіктеле түседі.
Бойын тіктей түскен сайын жан-жағына алақтай бұрылғанын көбейтті.
Мойыны көз ілеспес жылдамдықпен бұлғақтай бастады. Бүкіл тұла бойы
қалтырап-дірілдеп қоя берді. Əлгінде ғана орталарында отырған қойдан
қоңыр тақуа қайтадан қақшаңдаған құдіретке айнала бастады. Мойыны
қалтқұлт еткен сайын қос қолын жұлып алып көзіне апарады, қайтадан жұлып
алып тізесіне қояды. Екі көзі аларып, ойнақтап, тыным табар емес.
Қаумалай
қоршап тұрған жұртты шетінен ішіп-жеп барады. Сол көзін алартқан күйі
орынынан ұшып тұрды. Өз-өзінен шырқ айналып билеп кетті. Тұла бойы,
үстіндегі киімі, басындағы сəлдесі түгел дірілдеп кетті. Қарсы тұрған
жұртқа
жер мен көк шыркөбелек айналып билеп жүргендей. Ортадағы кісінің басы
айналар емес, ұршықтай үйіріледі. Ұршықтай үйірілген сайын əлгінде ғана
сықитып ораған сəлдесі біртіндеп шешіле бастады. Шешіле-шешіле
шұбалып
жерге түсті. Сосын беліндегі белбеуі қараптан-қарап сарт етіп ағытылып
жерге түсті. Үстіндегі жеңсізі желбірей-желбірей əуелі оң қолынан, сосын
сол қолынан сыпырылып тусе бастады. Сосын анадай жерде шаншулы
тұрған алмас қанжарды жұлып алды. Сол селк-селк билеген күйі аларған
көзінің алдына апарып қатты да қалды. Ол тесіліп қараған сайын алмас
қанжар оттың табына ұстағандай əуелі қарайды, сосын көгерді, сосын
қызара
бастады, бір уақытта əбден балқып тегіліп кететіндей болған кезде «пүп»
деп
түкіріп жіберіп еді, қызыл болат быж ете қалды. Сол шыжғырылып тұрған
ыстық болатты далаңдаған шапанының бір шалғайына апарып тигізіп еді,
бықсып күйе бастады. Күйген шүберектің исі мүңкіп қоя берді. Енді ол
қыпқызыл қанжарға қайта-қайта тілін тигізіп жалай бастады. Ол ыстық
қанжарға