Үркер - 38

келеді. Əркім өзінің олжасын айтып күпілдеседі. Əсіресе, кертік мұрын,
жайын ауыз Сағалбайда тыным жоқ. Қолындағы жылтыраған бірдеңені
анаған да апарып, мынаған да апарып көрсетеді. Мұндай үлкен жорыққа
алғашқы шығуы еді. Əлгінде құм арасынан аттанып бара жатып мұрыны
аузына түскен нəн орыстың күйек қапқа ұқсатып мойынына асып алған
былғары дорбасын ат үстінен жұлқи тартып ала қашқан. Еңгезердей
орыстың
тырп етпей қала бергеніне бір мəз болып еді; былғары дорбаның ішінен
сопақша қара қорапшаны тауып алып екі мəз болды. Шалдардың сақалмұрттарын бастыратын ұстараларын осындай мүйіз қорапшаға салып
алып жүретінін көрген. Сонда ұстара шығар деп ашып көріп еді, ішінен
бұның өзі түгілі, жеті атасының бір де бірі көрмеген жылтырақ бірдеңе
шыға
келгені. Əрі қарады, бері қарады, не екенін біле алмағасын əркімге бір
апарып көрсетті.
Біреулер: «Іскек қой», — десті. Олай дейін десе, əлгі аша темірдің екі жағы
бірдей ине. Инемен мұрт іскектелуші ме еді?! Енді біреулер: «Тіс шұқуыш
шығар», — деді. Мынандай тебен инемен шұқу үшін темір тіс керек
шығар!
Бақтыбай: «Боқмұрын, қамшы жемей тұрғаныңда, басымды ауыртпай
тайып
тұр», — деп ақырды. Тəңірберді: «Барғасын Əбілқайырдын шоқыншақ
ноғайынан сұрап аларсың, алып қой!» — деді. Əуестік жеңген бала жігіт
ұятты қойып Батыр сұлтанның өзіне келді. Сұлтан əуелі оның не деп келе
жатқанын түсінбей, едірейіп біраз тұрды. Сосын: «Орыстар тамақты
темірге
шаншып жейді дейтін. Сонысы осы шығар», — деді.
Бала жігіт мəз болды. Қанша дегенмен, қараның аты қара да, төренің аты
төре ғой. Қарайған халықтан мына темірдің не екенін ешкім тап басып айта
алмап еді, Батыр сұлтан ойланбастан сарт еткізді. Əрине, мына екі істікке
ет
шаншылады. Сыпайы орыс бұның бір инесіне шаншып жейді де, қомағай
орыс бұның екі инесіне бірдей шаншып жейді.
Ол тезірек үйіне жетіп, мынау орыстың жарқылдақ темірімен қазанның
үстінен бөтеке шаншып алып жеп көргісі келіп кетті.
Ұзын шұбақ шеру Борсықтың құмына кеп ілікті. Батырдың ойына тағы да
артындағы ауыл түсті. Жақайымдардан не шықты екен? Елші мен хан бұл
дүниеде бар ма екен, жоқ па екен?
Қалың құмның арасына шүбырып кірген шұбалаң қолдың сол жағында елу
түйені бір өзі жетелеп бара жатқан Бақтыбай бірдеңе деп айқайлады. «Қап,
бəлем, шоқыншақ ноғай, көрерсің!» — дей ме? «Сені де өстіп шауып алып,
қасыңдағы есірік естектеріңді қой соңында қаңғыртармын!» — дей ме?
Ауынан жарылған мақтан-шақ неменің ел қарасы керінгесін еліре
бастағанын
қарасайшы! Апырау, сонда... Елшінің əлі аман болғаны ма? Қаратүпті
тастап,
құм арасына кіріп алған екен ғой. Сонда Бəбиден де ештеңе шықпағаны
ма?
Қасарған жерден қан алады дейтін ол сығырға не болған? Апырмай, мына
жақайымдарды-ай! Бауырларынан айырылып отырып осынша бор сүйек
болар ма! Əлде бұның жағындағы біреу-міреулер ерегіспе неменің жел
жағынан шығып қалды ма екен? Ендеше, бұлардың жол-жөнекей орыс
керуенін тонаған хабары көп ұзамай елшінің құлағына де жетеді десейші!
Ендеше, бұтадан-бұта асқан сайын ұлғая, дабырая, даурыға түсер
ұзынқұлақтың алдын алмаса болмайды. Елші хабарды өзі барып айтады.
Қырылғалы жатқан керуенді құтқарып жібердім дейді. «Бақтыбай
айтқанымды тыңдамай, жарты жүгін жұртқа пышақ үсті таратып берді.
Оған
тырнақтай да араласым болған жоқ», — дейді. Жоқ... Оған əуелі өзі
бармағаны жөн. Абағайды жібергені дүрыс. Кіші жүзбен баяғы ақтабан
шұбырынды тұсынан бірге көшіп келе жатқан кірме. Арғы сүйегі Ұлы жүз.
Көлденең ағайын. Əлгі хабарды əуелі сол айтады. Артынан өзі əдейі іздеп
барады.
Батыр анадай жерде əлденеге қарқылдасып мəз-мəйрам болып келе жатқан
Абағайды қасына шақырып алды.
Құба сұр даланың астын үстіне шығаратындай боп бұрқырап қыс пен
көктемнің тоғысы да өтті.
Ай бойы біресе қар жапалақтап, біресе мұздай қара жаңбыр төпелеп, біресе
шағыл құмдарды уыстай шашып көзге ұрып шаңыт борап шат-шəлекейі
шыққан жапан тұз қайтадан тыншыды. Басы сидаланып, түбі сояуланып
əбден қара қылтанақтанып қалған өлі шепке жан жүгіріп, мұрты бөртіп,
бірер
күн шуақтан соң тозған киіздей ылым-сылым боп қуарып жатқан қырқақырандар түлеген бөрінің жон арқасындай көк шуланданып шыға келді.
Боз
қылшық далада ойдық-ойдық көк майса көрінді. Өз түтініне өзі бықсып
тұншығып отырған қара үйлердің оң жағынан жаңа жаздың жас төлі
маңырайды. Қазақ аулы ертелі-кеш азан-қазан. Аттың да екі қапталындай
— байтаба дорбадан бастары қылтиып бара жатқан бауырсақ құлақ
қошақандар.
Түйелердің де екі жағына теңдеген кебежеде — бастары қылтиып бара
жатқан бауырсақ құлақ қошақандар. Мынау аспан асты тіршіліктің өзге
дырдуын солар тыйып тастағандай. Қайда құлақ тоссаң да — қой қоздатып
жатқан ауылдың ызы-қиқы үнінен басқа ештеңе естімейсің. Жұрттың да
есіл-дерті сол ауыз жармаған құлында, аяқтанбаған ботада, үсті-бастары
сілекейсілекей қозы-лақтарда ғана сияқты.
Міне, екі аптадай болып қалды, орыс елшілігінің босағасынан ешкім
аттаған емес. Бəби анада олар құнын алып тынғасын ба, жоқ қазақтар
мынау
еріс пен ауыл арасында ертелі-кеш тырп-тырп аяқ тозды жүрістен мұршасы
болмай, жандары мұрындарының ұшына келіп шаршап жүргендіктен бе —
төңіректен ешқандай хабар жоқ. Ауыл-ауылға аяқ ізін сала бастаған
елшілік
адамдары да сол мал төлдетудің абыр-сабырынан басқа ештеңе көрдік,
ештеңе естідік демейді. Құр құлақ отырған елшіліктің біраздан бергі
бойкүйез тіршілігін бұзғысы келгендей марттың жиырма тоғызы күні
сондай
жерден улап-шулап бір қара-құраң өтті. Шашақтары жалбыраған жүз елу
найзаға қарап, біраздан бері тыншып қалған қызыл кездер дүрбелең салып
тағы келіп қалды ма деп еді, теңкиіп-теңкиіп жүк артқан елу түйе жəне
көрінді. Не көш емес, не керуен емес, не жортуыл қол емес сол бір қара
шоғыр бұлар жаққа қарап əлдене деп айқайлап бара жатты.
— Шоқыншық ноғай, тұра тұр бəлем! Көп ұзамай күліңді көкке ұшырамыз!
Бейуақта бейсауат адамдардың əлгі айқайына үрпиісіп қалған елшілікке
арада бір сағат өтер-өтпесте бір суыт жүргінші кеп тоқтады. Басында
алтайы
бөрік, үстінде қасқыр ішік, қолында қайың сап дойыры бар бейтаныс
жолаушы өзін Ұлы жүз қазағы Абағаймын деп таныстырды. Тевкелев,
қапелімде, сонау жоңғар боданында жатқан Жолбарыс ханнан елші келіп
қалды екен деп қуанып еді. Сөйтсе, мынау қызыл іңірде келген
жолаушының
жүрісі тіптен бөлек екен. Ол əңгімеден ұққаны: Батыр сұлтан қыстыгүні
аяқ
астынан аттанып кеткен жұмбақ жорығынан оралыпты; орта жолда
шектінің
бір кек жұлыны Бақтыбай батыр қамап жатқан орыс керуеніне тап
болыпты;
Батыр сұлтан керуенді жөніне жібер деген екен, Бақтыбай тыңдамапты,
жарты жүгін тартып алып, қалған керуенді жөніне жіберіпті; егер үстінен
сұлтан шықпағанда, орыс керуенінің көретін күні беймəлім еді...
Абағайдың келісі қандай суыт болса, кетуі де сондай суыт болды. Ол не
қылған керуен? Оның хабарын неге бүған айтады. Жаманат хабар деп
естірткені ме, жоқ жақсылық жасадық деп мардамсығандары ма... Түгіне
түсінсе бұйырмасын... Не де болса, əлгі кергіме қияс сұлтан келіпті... Тағы
қандай зобалаңдар қоздағалы жатқанын кім білген? Тевкелев бір түрлі
қараптан-қарап жиырылып қалды. Біраздан бергі тыныш ұйқысы қайта
бұзылды. Аш бүргедей мазасыз ойлар қайта қамап алды. Таң атқанын
тосты.
Ертеңіне сиыр сəскеде айғыр топ адам кеп дүрс етіп түсе қалды.
Əбілқайыр, Бөкенбай... Имене аттап Батыр да көрінді. Он бес-жиырма
адамы
тағы бар.
Сөзді Əбілқайыр бастады. Кіжіне сөйлеген хан тоналған керуен жайын
айтып, ақ патшаның алдындағы антымыз бұзылып, кірерге тесік таппай
отырмыз деді.
— «Бір қарын майды бір құмалақ шіртеді», — деген осы. Қайдағы бір
ашкөз сұмырайдың қырсығынан ақ патшаның қаһарына ұшырайтын
болдық,
— деді.
Шыннан қорқып келіп отыр ма, жоқ қасындағылардың үрейін ала түсейін
деп əдейі айтып отыр ма, өзінен-өзі таусыла сөйледі.
Бөкенбайдың да қарыс қабағы ала көзін айқара жауып алыпты.
Қалғандарында тырс үн жоқ. Бəрі көзінің астымен Батырға қарап қояды.
Тевкелев олардың тым-тырс жатып алмай, қолайсыз хабарды естіген бойда
бастарын құрап келе қалғандарына, бір жағынан, іштей масаттанып қалды.
Дегенмен, ақ патшаның ығына жығылып, оның алдындағы айыптарының
арты сұраулы боларын сезіне бастағандары ғой. Мұндай пиғылдарын
құптау
керек. Қашан еттері үйренісіп кеткенше үркітіп алмай, кешірімді болғаны
жөн. Қашан біржола мойын ұсынып, əбден тəуелді болып алғасын тəр мен
тəртіпке көшіріп алсақ та, кеш бола қоймас! Сондықтан да, мынау үрпиісіп
келіп отырған қазақтарға басу айтқаны дұрыс болар.
— Аса мархабатты да шапағатты ақ патша ешкімді жазықсыз жазғырып
асығыс айыптамайды. Керуен тоналса, оның жəй-жапсарын түгел
тексеріп, анық-қанығын түгел біліп алғасын, шын жазықты, шын кінəлі
кісілерге тиесілі жазасын бере жатар. Оған бола, алдияр хан,
абыржымаңыз.
Сіздің ақ патшаға адалдығыңызға өз басым ешқандай күмəн келтіріп
көрген
емеспін, — деді.
Əбілқайыр оң қолын көкірегіне апарып тағзым етті. Енді Батыр сөз алып,
не көріп, не қойғанын баяндай бастап еді, Бөкенбай дүңк ете қалды.
— Бақтыбай мың жерден тентек болса да, жүз елу жігіт қолмен тұрып, екі
мың кісі ерткен сұлтанға қарап қыңқ ете алатын ба еді, тəйірі! Онанда
бұзақыға тыйым салуға тап онша зауқым бола қоймады десеңші.
— Иə, ақ патшаға, «міне, құран, міне, шыным» деп ант берген адам оның
бағыныштыларына көзалара зорлық жасап жатқандарды көре тұра қарап
қалар ма?
— Иə, десейші-ау, ондайдан келген он түйе олжамен неше күн
абыройыңды жабармын дейсің!
Батыр керуен тонауға ешқандай араласпағанын, керуеннің жарты жүгін
беріп, бостандық алуға керуен басы мен Бақтыбай өздері келіскенін, бүл
киліксе, істің арты насырға шауып кетуі мүмкін болғандықтан үндемей
қалғанын, керуенге жол бастап келе жатқан түрікпенді бауыздап өлтірейін
деп жатқан жерінен, Тəңірберді екеуі ара түсіп, зорға алып қалғанын айта
бастады. Зіп-зілдей боп сазарып отыратын неме өз-өзінен жұлынып,
көкірегін төмпештеп, ант-су іше бастады.
— Таланған орыс керуенінен соқыр тиын бойыма сіңірсем қара
орманымның қызығын көрмейін...
Анада ант бере келгенінде басқасынан жер ойылардай боп бəлденіп біткен
мынау еңгезердей қараның өз-өзінен қарғанып-сіленіп тұлынын түте
бастағаны тек Тевкелевке қана емес, ханға да, қасындағыларға да ұнап
отырса керек. Ешқайсысы лəмим үндемеді. Сол сазарған қалыптары
тыңдап
отыра берді.
Тевкелев Батыр сұлтанға басу айтты.
— Мəмбет мырза, патша ағзамға көңілімде зəредей де арамдық жоғын
айтсаңыз болды. Қазір қазақ баяғы базарларынан айырылып, құйын
көтеріп бара жатқан бір шаршы шүберек көрсе, қуып жетіп ұстардай боп,
əбден зарығып отыр. Мұндай жоқ-жітік жағдайда, айдалада өзі кезіккен
тегін олжаны қолдарынан қайтып шығара қойсын. Төрт-бес туйенің басы
тіркелсе шауып барып, талап алып əдеттенген халық үйреншікті əдетін əзір
ұмыта алмай жүр. Ертең ел ақ патшаға басыбайлы қарағасын мұндай
бассыздықтан тыйылады ғой.
Уақытша болып жатқан іс екенін түсіндіре көріңіз, — деді сұлтан, елшінің
бетін бері қаратам ба деп таусыла сөйлеп.
— Жарайды, сұлтан, патша ағзамға ол жағдайлардың бəрін жеткізем.
Тевкелевтің мына сөзіне риза болды ма, жоқ əуелде ойлап келгендері сол
ма, иін тіресіп отырған көп жақсы қуана бас изесіп, жапа-тармағай:
— Біздің халықтың басшысынан кещесіне дейін жылына асыға
күтетін бір мерекесі — құрбан айт. Ертең — шек, арғы күні — айт. Сізді
соған шақыра келдік, — десті.
— Айтпақшы, — деп күлімсіреді Əбілқайыр Бөкенбайды нұсқап, — мына
батырдың əйелі тағы бір ұл туды.
Ол айтпен жарыстырып шілдехана жасамақшы.
Елші сандығына қол созып, Бөкенбай алдына жаңа босанған əйеліне бір
көйлектік қамқа, нəрестесіне екі сом елу тиынның төрт аршын қырмызы
шұғасын тастады.
Қазақтардың өмірінде, шынында да, айттан үлкен қуаныш болмайтыны рас
болса рас шығар. Ертең айт дегеннен бастап қазақ ауылдары «айт құтты
болсын» айтамыз деп ерсілі-қарсылы шүбыра бастайды екен. Айттаған
жұрт
үстіне бар жақсысын киіп, астына бар жақсы атын мінеді екен. Сосын ана
ауыл, — мына ауылдан топ-топ болып шығып, жолға қарасып, атасы үлкен
ең сыйлы ауылдан бастап қыдырады екен. Айт күні ғарып екеш ғарыптың
өзі
қырық үйдің есігін ашып шықпағы шарт көрінедт. Ол күндері үй біткен бар
дүниесін жарыққа шығарады. Төр сайын адал бақан құрылып, оған сол
үйдегі
ең асыл киім, асыл жаға ілінеді. Теңде, кебежеде жатқан қымбат жиһаздың
бəрі алынып, жұрт көзіне түсетін көрнекті жерге қойылады. Қазан біткен
ертелі-кеш оттан түспейді, кірген-шыққан жұрт ертелі-кеш сапырылысады
да
жатады. Айт күні қазаны толмаған үйдің ырысы кем болмақшы. Айт күні
көзғе түспеген дүниенің игілігіңе бүйырмағы екі талай.
Тевкелев барған ауылдарының бас көтерерлерінен аттың жай жапсарын
қадала сұрап бақты.
«Биылғы айт төл жас, жер сыз, күн əлі жылынбаған беймезгілдеу уақытқа
тап больш отыр ғой. Айт деп баяғы үш жүздің басы бір жерде Қаратау
бойында отырған кездегі айтты айтсаңшы! Ол кезде əншейінде құлазып бос
жататын құба сұр дала əрлі-берлі жөңкілген қыдырма жұрттан қызылдыжасыл шалқар теңізге айналып кетуші еді. Жал-жалдың басына жарқырай
қонған ақ жұмыртқа ауылдардың арты қаңтарулы аттан, алды асулы
қазаннан
көз тұнатын. Үй-үйдің арасына адалбақан керіліп, үйге төселіп, тұтылып
ұсталған жиһаздардан ауысқан дүние-мүліктің бəрі соған жайылатын. Қалы
кілемдер, жібек, торғын, патсайы, қырмызы, шұға — сан алуан маталардан,
бұлғын, сусар, құндыз, түлкі, жəннат — сан алуан асыл терілерден тігілген
жағалы киімдер, көйлектер мен орамалдар — бəрі-бəрі самсап ілулі
тұратын.
Ауылдардың желкелерінде алтыбақан қызып, қыз бен жігіт мəз-мəйрам
күлкі, əдемі əнге қарық болатын. Ақсақалдар жағы ду-ду мəжіліс құрып,
кеудесіне жаны бардың бəрі бір жадырап қалатын. Онда мынандай шағылшағылдың арасына тығылып отырған ел көрмейтінсің. Жұрттың бəрі кеңге,
көзге түсер биікке ұмтылатын. Ауыл мен ауыл, ру мен ру, ұлыс пен ұлыс
бəсекеге түсіп, бір-бірінен сəн-салтанат асырып бағатын. Ұлы жүздің
үлкендеріне барып сəлемдесіп, Орта жүздің ділмарларымен сөз
қағыстырып,
Кіші жүздің палуандарымен бел сынасатын. Əр ұлыс, əр ауылдардың əні
екеш əндерінде де айырмашылық болушы еді. Ұлы жүз қыздарының
қылқылдатып салған қылықты əндері Орта жүздің үкілі жігіттерінің
үзілдіре
шырқаған назды əуезіне қосылып, құлағыңның құрышын қандыратын. Сол
бір бал дəурендей тəтті мəжіліске Кіші жүз жырауларының қайдағы бір
ықлым заманның өксік зары мен ашу-ызасын арқалаған ащы айғайы мен
тепсінген тентек сарыны араласқанда, əлгінде ғана бал-бұл жанып,
балбырап
отырған рақат жүздер бірден томсарып, бірін-бірі ішіп-жеп бара жатқан
лəззатты көздерге аяқ астынан шатынаған айбар тұнып аруақтанып шыға
келетін. Үш арысқа аралас жайылған айт дастарқанының басында
отырғанда
үш ен тапқан бір ененің үш баласындай осы бір үш ауылдың мəжіліс екеш
мəжілісі де тек бəріыің басы қосылып түгел отырғанда ғана бар қызық, бар
көркімен құлпыра қызатындай көрінетін; ал үшеуін үш жаққа бөліп
жіберсең,
əлгі қырық құлпырған жылты мен шырайы, керкі мен ажары аяқ астынан
жүдеп-тозып шыға келетін секілденетін, кешегі алды дарқан, арқасы жазық
кеңпейілің — қой Зузынан шөп алмас көнтері момынға, жігерсіз ынжыққа,
кешегі қызылсөзден түйін түйген кемеңгер ділмарың — əншейін жағын
сауып зар қақсаған арзымсыз бəдікке, кешегі ерке шора ерің — өз жағасын
өзі жыртып, көрінгенге көз алартқан арсыз ұрыңшаққа айналып шыға
келерді. Қазақтың ажары майдан даласында үш жалауы қатар желбірегенде,
қарашоқыдан үш жүйрігі қатар оралғанда, дастарқан басында үш
тарабының
əнші, күйші, ділмары қатар отырғанда кіреді екен ғой.
Үшеуден біреу қалып қойғанда, көрер көзге жүдеп, бір ұпайы кем түсіп
шыға келетін жұрттың үшеуі үш жаққа қаңғып жеке-жеке кеткен кезінде
қай
тойы оңып, қай айтының шаршысы толатын еді! Биылғы айттың əйтеуір
айт
деген аты ғана ғой. Шіркін, мынау тұрымтай тұсына, балапан басына тозтоз
боп жүрген қилы заман да өтіп, үш арыс қайтадан қатар көшіп, қатар қонар
күн туса, нағыз айтты көрер едіңіз. Бірақ, оған дейін кім бар, кім жоқ.
Ондай
заман қайта туғанда да ұйытқысын бір шайқап алған елдің сабасы
баяғыдай
боп уыздай қата қала ма, жоқ тауда туып, таста өсіп, ағайыннан басқа өсіп
бет-бетіне би болып қалған жат бауыр кейінгі үрпақ баяғы жол-жораның
бəрін ұмытып, мынау азған заманның арсыз пысықтарының керін ұстап,
бірбіріне бұта түбінен бұқпантайлап оқ атып, бірін-бірі аяқтан шалып, олақ
қатын ұйытқан айрандай құс-құс ыдырап, бастары бірікпей қоя ма!»
Асарын асап, жасарын жасап боп қалған кəриялар айт туралы сұрасаң,
міне, осылай зарлана сөйлейді.
Соған қарағанда бұл халықтың баяғы болған-толған кезіндегі айттары
мына биылғы айттарынан əлдеқайда қызық, əлдеқайда салтанатты өтетін
болса керек. Ал, Тевкелевтің серіктері осы айттарының өзіне ауыздарын
ашьга, көздерін жұмды. Əсіресе, Сергей Костюковте ес жоқ. Қай үйге кіріп
барса да, жағалай жайылып қойған қызылды-жасыл жиһазды көріп:
«Неткен
тамаша! Тап мұнандай бояулар тасқынын ешқашан көрген емеспін! Мына
көшпенділер əдеміге неткен əуес! Не ұстап, не тұтса да əлекейлепкүлекейлеп бағады екен!» — деп таңдай қағады. Ал, оның қасынан екі елі
шықпайтын Сидор Цапаев та не көріп, не естісе де, ауызы жалпылдап бір
сөйлеп қалады. Бірақ, ол Костюковтай жеті атасына жеті жұрттың қаны
араласқан «ілім соққан» тұқымнан емес, өгіз айдап, соқа ұстаған түс
шаруаның ұрпағы-тұғын. Сондықтан да оның мақтағаны мен тандағаны да
Костюковтың мақтағаны мен таңданғанына атымен ұқсамайды. Ол: «бұл
шіркіндерде ес болсайшы, сірə! Кез келген жалба тымағының ерінің қасын
күмістен қақтаған: кез келгеннің басында не түлкі, не сусар бөрік; кісесінің
өзі сап күміс! Сонда ол шіркіндер өздерінен гөрі астындағы ері, қолындағы
қамшысы, беліндегі белбеуі, басындағы бөркі қымбатырақ екенін біле ме
өкен!» — деп мəз болады.
Не де болса, айттың болғаны жақсы болды. Той дегенде қу бас домалайды
деп санайтын жұрт бұндайдағы жүрісті тергеп-тексеріп жатпайды екен.
Елшіліктегі орыстар мен башқұрттар топ-топ боп айттап, біраз ауылды
сүзіп
шықты. Бұрын оңашадан-оңаша қамалып жатқанда көре алмаған көп
нəрсені
көрді, байқай алмаған көп нəрсені байқады. Оларға қазақ ауылдарының да
көзі үйренейін деді. Ылғи мойынын көкке созып, қол-аяғы ерең-серең етіп
көстеңдей басып келе жататын Сергей Костюковке «сары тайлақ» деп ат
қойып алыпты. Ал сынаптай сусылдап біресе о жағыңнан, біресе бұ
жағыңнан шығып, шырқ үйірліп тұратын сұңғақ бойлы, ақ құба өң,
жылмаң
төс жігіт Юмаш «Ұры тазы» атаныпты. Ол екеуінің соңында талтаңдап
келе
жатар домалақ қарын, келте аяқ шəртік Цапаевқа «балпақ» деген айдар
тағылыпты.
Костюков пен Цапаевтың көзі жүйрік болса, Юмаштың құлағы жүйрік.
Құдайдың естімесін естіп келеді. Қалған нөкерлерінен гөрі осы үшеуі
олжалы
оралғыш. Қай ауылға барып келсе де, Тевкелевке бір шəй ішім уақыт айтар
əңгіме тауып қайтады. Бірі айтып болғанша екіншісінің тағаты жетпей
тықыршып бітеді. Əншейінде созалаңдап қимылдап болмайтын Костюков
көрген-білгенін айтуға келгенде ылғи қасындағы екі серігінің алдын орап
кетеді.
Ертең айт деген күні ылғи хан ауылынан бір жал алыс отыратын
Тəлебайдың ауылына Зердебай зергерге барып қайтқан Костюков
табалдырықтан аттай сала таңдайын тақылдата бастады.
— Апырай, адамда да мұндай сұлу болады екен-ау.
Беті қандай аппақ! Көзі қандай қап-қара! Тостағандай-ау, тостағандай.
Көзінен ұшқын ұят, иман төгіліп кетердей боп мелдіреп тұр-ау, мөлдіреп
тұр!
Бұлтиған етті еріндері май айының қызғалдағындай үлбіреп тұр!
Қаз мойын, аршын тəс! Көрерге көз керек. Құм мен желдің ортасында
шаң-шаң боп көшіп жүрген қарақұрым киіз бен шидің
арасында да мұндай перизаттар туады деп кім ойлаған! Мен кіріп
барғанда тағы киіктей сыртқа ата жөнелді! Əттең, ең болмаса, сəл кідіре
тұрсашы!
— Сəл кідіргенде не істейтін ең? — деді осындай болымсыз хабарға
бола босқа уақыт алып отырған Костюковке жыны келіп отырған Юмаш.
— Көзі қарауытып жүрген мұндай неме тарпа бассалмай тұрғанда
құтылып кеткен ол өзі ақылды қыз екен, — деді Цапаев көзін қысып,
мұртын
сылап.
Костюковтің бір нəрсеге таңдай қата болып талып түсуі қандай оңай болса,
жоқтан өзгеге өкпелей салуы да сондай оңайтұғын. Цапаев пен Юмашқа
қолын бір-бір сілтеп бұлтиып отырып қалды. Юмашқа да керегі сол, еріні
ерініне жұқпай жалпылдап сөйлей жөнелді.
— Анадағы қазақтар тонайтын керуеннің басшысы əскери ұлық екен.
Оны патша ағзам Арал теңізінің маңында жүрген сізбен жолық деп
жіберіпті. Батыр сұлтанды жақтайтындар сізбен ұшыраса алмасын деп
əдейі
тонапты. Оның мына сөзіне Тевкелев түгілі əлгінде ғана өкпелеп, енді
көрместей болып отырған Костюковтың өзі құлағын түре қалды.
Елшінің бірдеңеге абыржығанда қан ойнап шыға келетін жүзі аяқ астынан
күреңітіп сала берді.
— Ал, сен не айтасың? — деді Цапаевқа.
— Мен кеше хан орданың қызметшілеріне насыбай сұрай барып едім,
малайлар жататын шошалада киіз жамап отырған бір бойжеткеннің
үстінен шықтым.
Үстінде түгі қырылған мақпал бешпент. Басында бояуы оңып кеткен
шарқат орамал. Қыр арқасына жарыса құлаған білемдей-білемдей екі
бұрымы көзіме оттай басылды. Біздің орыс бойжеткендерінің
алтындай жарқыраған жуан бүрымы. Тіл қатып үлгергенімше болмады,
сырттан ханның төлеңгіті кіріп келді. «Ішінде еркек отырмаған уйге кіруге
болмайды. Тамыр басың пəлеге қалады», — деп қолтығымнан ұстап,
сыртқа сүйрелей жөнелді. Қазан-ошақ басындағы еркектерге барып,
насыбай атып, біраздан соң соларға еріп, шошалаға қайта бас сұқсам,
əлгі бойжеткен үштігөйлі жоқ, — деді.
Елшінің көгілдір кəзінен бір жұмбақ ұшқын жарқ ете қалды.
— Мынауың бір ойланатын жəйіт екен. Босқа жүрмей, барған
ауылдарыңда орыс тұтқындары жоқ па екен, қарай жүріңдер. Ал, əлгі қыз
енді қайтып көзге түспес пе екен, байқап бағыңдар. Бірақ, хан төңірегіне
сездіріп алмаңдар. Ол жайында онымен кейін сейлесерміз, —
деді.
Тевкелев көкірегін қос шаншу қадалғандай сыздап қоя берді. Айтқа
шақырған үйлерде де төңірегіне көз жүгіртіп, құлағын түріп бақты.
Бөкенбайдың үйінде де, Есеттің үйінде де, Құдайназардың үйінде де, хан
ордада да əлгі қызметшілері айтып келген əңгімелерден ешқандай нышан
байқалмады. Ол ауылдардың ошақ қасында, күл басында жүрген
адамдарының арасынан шашы сары, көзі көк ешкім шалына қоймады.
Бұйығы даланы бір дүрліктіріп айт та өтті. Ауыл-ауылдағы топ-топ
аттылар тарады.
Қасына кеп анадағы қызметшілер айтқан хабарды сарапқа салып отырған
Тевкелевтің көңілінде не барын біліп қоғандай, дəл тоғызыншы апрель күні
Уфадан сау етіп жеті атты кісі жетіп келді. Қасында алты серігі бар Мың
болысының түрғыны Мəулет Ілімбетов. Сыңси сөйлейтін секпіл бет
башқұрт
жігітті воеводаның өзі жұмсапты. Шалбарының бөлтірлігіне бір қабат
мақтаның астынан қайып тігіп берген астыртын хат əкелді. Онда Сыртқы
істер коллегиясы Тевкелевке Арал теңізінін маңында артиллерия
полковнигі
Гарбер мырзамен жолығысуды, əрі қарай Гарбер мырза апарған нүсқау
бойынша əрекет жасап, керуенге ілесіп Бұхара мен Хиуаға баруды, ол екі
хандықты билеушілермен Россияның қол астына өту туралы келіссөз
жүргізуді тапсырьшты. Əнеугүнгі сумақай Юмаштың айтқаны аумайтөкпей
келді де қойды. Тоналған керуен сол полковник Гарбердің керуені болып
шықты. Ол қайда? Қайтадан Астраханьға қайтып кетті ме, жоқ алған бағыттарымен Хиуаға тартты ма — белгісіз. Сыртк,ы істер коллегиясының
нүсқауы бұның қолына тимей жатып жүзеге аспай қалды. Онымен
жолығыспақ түгілі құм арасындағы елшіліктен аттап шыға алмай отырысы
мынау...
Сонда анадағы Батыр сұлтанның кезінің жасын көл етіп сүттен ақ, судан
таза болып сөйлегені əншейін көлгірлік екен ғой! Қасындағы қазақтардың
оның айтқанына сенбей қызарақтап бағуларында бір мəн бар еді-ау!
Төңірегіне манаурай көз тастап əкіреңдеп сөйлейтін беті-ауызы белдей
сұлтанның осынша қулық қай жеріне сыйып жүр? Əңгімесіне қарасан —
əкіреңдеген əупірім. Бет-ауызына қарасаң — не айтсаң да, шамалыда
мыңғырына, дыңғыр ете қоймаста маубас. Жүріс-тұрысына қарасаң —
ұйқыдан жаңа тұрғандай енжар. Ендеше, одан мүндай қулық қайтып
шығады? Ал, əлгі оқиғаға ешқандай араласы жоқ дейін десең, ауылдан
бірге
аттанған Бақтыбай жол-жөнекей неге бөлініп кетеді? Бөлініп кеткесін,
айдаладағы керуенге жолығып, алатынын алып, жөніне тайып түрмай,
Маңғыстау асып кеткен Батырлардың қайтып келуін неге тосады? Пəлен
күн
бойына жалынып-жалпайғанға көнбеген Бақтыбай Батыр мен
Тəңірбердінің
айтқанына неге көне салады? Егер, ол, Батыр сұлтан айтқандай, айдалада
жолыққан керуенді ақ патшаға ешқандай қастандық ойламастан,
үйреншікті
əдеттеріне басып, пəтуасыздықтарынан жаулап алған болса, қайтып келе
жатып, мұның қосының қасынан: «Қап бəлем, тоқтай түр, көп ұзамай
көкеңе
көрістіреміз», — деп неге қоқиланып қиқулап өтеді? Ол да, Батыр сұлтан
айтқандай, парықсыз кісінің дарақылығы ма? Жоқ, даңғойлық пен
дарақылықтан гөрі астыртын қастандыққа келіңкірейтін секілді. Ондай
істің
басында Бақтыбайдай бір ру, бір ауылдың басшысы қайдан жүрсін?
Қомақты
істің басында жүруге қомақтырақ дəреже керек емес пе?! Ендеше, бұл
шаруаға Батырдың ешқандай араласы жоқ деген жəй əншейін сөз. Анадағы
Бақтыбайдың өндіршегін созып, өңешін жыртып айқай салғанына
қарағанда,
бұл əлгіндей қастандықтың тек басы ғана... Шын зобалаң алда... Батыр
сұлтан да атын танаулатып тегін келіп жүрген жоқ. Ертең басталып кеткелі
тұрған зобалаңға өзінің ешқандай қатынасы жоқ боп көрінуі үшін əдейі
келіп
жүр. Ендеше, ол бəрін біледі. Бəрі соның айтуымен, соның басқаруымен
болып жатқан шаруа. Бірақ, ол Астраханьнан керуен шыққанын қайдан
біледі? Оның мұнымен жолықпақ екенін қайдан біледі? Бұның ар жағында
жатқан мынау үшан далада қайдал болды, қайдан кезіктісі жоқ
кездейсоқтық
па, жоқ алдын ала ойластырылған, қапысыз қамдастырылған қасақана
əрекет
пе?
Анада ғой, қарсы партия қыс ортасында хан орда мен елшілікті шауып
аламыз деп елді дүрліктіріп жатып, су сепкендей тыйыла қалды? Артынан
жиылған қолдың жер түбіндегі Қараған түрікпендеріне жорыққа аттанып
кеткені мəлім болды... Соның бəрін тегін істемеген екен ғой! «Ертең шауып
аламыз!» деп бүларды қорқытып, өздерінің алыс жорыққа əзірленіп
жатқанын жасырды. Есептеп қарағанда, ол түс əлгі керуеннің əлі
Астраханьда жүрген кезіне түстас келеді. Сонда полковник Гарбер
сапарының мəн-жайы Батыр сұлтанға басталмай жатып-ақ белгілі екен-ау!
Бұл мүмкін бе? Неге мүмкін болмасын! Орыстың Бұхара мен Хиуаға қарсы
қандай жорығына да не түрікпен, не қалмақ араласады, солардың даласы
арқылы өтіп, солар жол көрсетуші болады! Батырға да хабар солар арқылы
жеткен. Жер түбіндегі түрікпенді шабуға кеткен қазақ қолының жолжөнекей
жолыққан орыс керуенінің екі жүз елу түйе жүгінен басқа олжасы жоқ
дейді.
Сонда олардың түрікпенді шапқаны əншейін жəй əңгіме боп шықпай ма!
Демек, бұларға Гарбер керуенінің хабарын жеткізген түрікпендер! Əлгі
керуен бастап келе жатқан түрікпенді ала келулері де тегін емес! Жоқ,
Батыр
сұлтан тап анау айтқандай қулығына найза бойламас сұм емес екен. Оның
барлық жоспары олақ қатынның көктеген көрпесінің тігісіндей мен
мұндалап
көрініп тұрған жоқ па!
Жарайды, Батыр сұлтан түрікпендерден хабар алып тонайтын керуенін
тонады делік, полковник Гарбердің мұнымен жолықпақ жоспарының күлін
көкке ұшырады делік: Ендеше дегеніміз жетті емес пе? Олай болса, əлгі
Бақтыбайдың: «Тоқтай тұр, бəлем, көкеңе көрістіреміз!» — деп көкіп
жүргені
қай қылығы? Сонда не істемек! Бір құтылып кететін жеріңнен қағылдың?
Сырлыбай мен Бəбидің амалын тапқаныңмен, біздің амалымызды таба
алмайсың, енді сенің тағдырың біздің қолымызда!» дегені ме? Ендеше
бұның
көзін тезірек құртып тынуға асығады десейші. Бұрынғы бірер жалдың
астында жатып қоқан-лоқы жасағандарын қойып, ашық шабуылға
көшпекші
екен ғой. Ашық шабуылға шығатын болса, Батыр неге осынша
мəймөңкелейді? Əлде ертең ақ патшаның алдында көп қол жаулықтарының
бірін ұстап беріп, өзі аман құтылып кеткісі келе ме екен? Сонда Батырға
бұдан не түседі? Елшінің опатқа ұшырағаны — Əбілқайырдың абыройдан
айрылғаны! Оған керегі де сол «Қайнағасының орынына хан болғысы
келеді», — деп Бөкенбай анада айтпап па еді! Оған хан болудың қанды
жолынан басқа қандай жолы қалды! Соған бас тіккен ғой...
Ендеше, мына хабар Əбілқайыр мен Бөкенбайға да жетіп жатқан шығар.
Олардың не ойлағаны бар екен. Уфадан келген башқұрттар кеше
ұлыстарының үстімен өтті. Хабаршы шаптырмаса да, келер. Бейсауат
жүргіншелер көздеріне түспеді дейсің бе?
Айтқанындай-ақ, ертеңіне ауылдың желкесіндеғі шағылдың ар жағынан
қауқылдасқан көп дауыс шықты.
Қасына бір топ билер ерткен Əбілқайыр мен Бөкенбай екен.
Келе сала:
— Кешегі Уфадан келген башқұрттарың не айтады?
Анадағы Мəскеуге кеткен елшілерден не хабар бар? — деп сүрады.
Əсіресе, Бөкенбай қадала қарады. Ханнан елші боп кеткен Бақай батыр
соның туған балдызы деп естіп еді. Соны уайымдап отыр ма екен...
— Елшілер аман-есен жетті. Ақ патшаның қамқорлығындағы кісінің
неден уайымы болушы еді. Жағдайлары жақсы дейді.
Бөкенбайдың сынық қабағы жазыла қоймады.
— Жақсы болғаны дүрыс қой, — деді ерінінің ұшымен салғырт күбірлеп.
Аң-таң Тевкелев ханға қарады.
— Қазақтар мен башқұрттар тағьг да шекісіп қалыпты деген не сөз? —
деп сұрады Əбілқайыр.
— Бір топ аң аулай жүрген башқұрттарға қазақтар тиісіп, аулаған аңдарын
тартып ап, жиырмашақтысын жаралап, астындағы аттарын айдап кеткен
көрінеді.
Іштерінде мерт болғандары да бар деседі. Біразын тұтқын қып
əкетіпті.
Хан басын шайқады.
— Болмаған шаруа екен. Бірақ мамырдағы құрылтайға дейін
ештеңе істей алмаймыз. Сонда тентек-телілеріңді тыйып, башқұрт
жағының шығынын қайтар деп Орта жүз билеріне шарт қоярмыз.
Хан қасындағы қазақтардың да қабағы түсіңкі. Кешегі айт күндергі
аңқылдаған жағасы жайлау жайбырақат кісілерге ұқсамайды. Бəрі де
маңдайларын шытынып түнжырай қалыпты.
Елші енді не дер екен деп жүздеріне үңіліп еді, біраз отырып барып,
Бөкенбай сөйледі:
— Мəмбет мырза, — деді. — Анадағы керуеннің жағдайы біздің де
қабырғамызға қатты батып жүр. Бірақ, болар іс болып қойды. Əлгі екі жүз
елу түйе жүкте тап ешкімнің қабырғасын жаба алмас. Соны таптырып бер
деп сіз де ешкімге салмақ салмаңыз.
Онсыз да жел қуық, қос үрей жұртпыз ғой. «Керуенімді тонапсың,