Үркер - 10

тоқтататын уақытымыз жеткен жоқ па! Біз мұнда алшиып алшымыздан
түсіп
мəслихат құрып, қырмызы бет қызыл сөздің тайтаңдаған тақымын
қызықтап
отырғанымызда ана жақта артта қалған қатын-балаға қалмақ дігірлеп
жатпағанына көзіміз қайдан жетеді? Қылышын белдеуіңе байлап, найзасын
шаңырағыңа шаншып іргеде жау жатқанда мына кергілесіміз буаз қыздың
құдалығында қалың малға дауласқандай ұят əңгіме көрініп отыр маған...
–Ау, сонда не қыл демексің? – деп айқайлады бір-екі шыдамсыз қызыл кез.
Тəуке оларға «тыныш отырыңдар» дегендей иек қақты. Алая қарап тоқтап
қалған Бөкенбай əңгімесін қайта жал-ғады.
–Еркек кісі екі жерде: «Не қыл дейсің?» – деп сұрамас болар. Біреуі ата
дұшпаның қамшысын үйіріп алдыңда тұрғанда, екіншісі ажарлы қатын
төсегін
салып, шамын сөндіріп қасыңда жатқанда.
Жұрт ду күлді. Əлгі өндіршектеген қызыл көздер бастарын шайқасты.
–Менің айтарым, – деді Бөкенбай. – Бұдан былай əрі ырғалып, бері
ырғалатын
уақыт жоқ. Қап тауына жеткенше: «Е, сендер келе жатыр екенсіңдер ғой,
үстімізден баса-көктеп өте қойыңдар!» – деп қоғадай иіліп, қамыстай
жапырылып, құлдық ұша қояйын деп отырған көршілерді сендер көріп
отырмасаңдар, мен көріп отырғам жоқ. Көк сүңгілерін көкіректеріңе тіреп
тұрып алар əлі. Өз жерін жауға алдырып жаурап келе жатқан жалаң иін
қазақтарға жып-жылы баспанасын оп-оңай бере салып башқұрттардың
бастарына ат тепті ғой деп пе едіңдер? Ормандай орыспен осы күнге дейін
тайталасып келе жатқанда, борбайлап босып келе жатқан боз өкпе қазаққа
жүрегі шыдамай, оларға не көрініпті? Қашып бара жатып төгетін қанды біз
неге осы атамекенімізде ақтық деміміз таусылғанша шайқасып жүріп
тəкпейміз? Қыршын боздақтарымыздың төгілген қаны мен ата-бабаның
əзіз
моласын аттай қашқанда, ол жаққа барып көсегелеріңнің көгере
қоятынын қайдан біліп отырсыңдар?
Бөкенбай енді екі құлағына дейін дуылдай қызарып, көзі шатынап, көмейі
бітеліп:
–Өз басым осы ата қонысымда мол боп қаламын. Бірақ тірлігімде күн
шығыстан босып келе жатқан қазақты көрсем де, мейманасы асып бөсіп
келе жатқан ойратты көрсем де, қанжарым сынғанша қарнап, найзам
сынғанша шаншып бағам, – деп ашуға тұншықты да, қолын бір сілтеп
отыра кетті.
Жұрт тым-тырыс. Қоштап отырғандары да, мошқап отырғандары да
белгісіз. «Ау, неге тынып қалдыңдар?» дегендей əлдеқайдан торғайлар
шырылдады.
–Қауқарың жетпейтін жаумен жағаласып, қараптан-қарап босқа
қырылғанда не бітірді екен? –деді бір-екі күңкілдек дауыс.
«Кəні, бұған жауап беретіндей қайсың бар?» – дегендей Тəуке басын
көтеріп алды.
Шеткерірек отырған Əбілқайыр қолындағы қамшысын жұртқа
көрсеткісі келгендей, төбесінен асыра бір көтеріп, ортаға тастады.
–Ағайын, қазақ десек бəріміз күйеміз. Бірақ, қазақ тап еліне өкпелесе де,
жеріне өкпелей алмас. Басқалар біздің көлкөсір қонысымызға бола
көздерін алартып жүр. Осындай ұланғайыр отаныңды тастап барғанда,
орналаса кететіндей иен жер бұл заманда табыла қояр ма екен өзі?
Қашып келеді екен деп, қан төгіспей жерін бере салатын бауырмал
ағайын де көрініп тұрған жоқ. Шынында да, біреудің жерін тартып
аламыз деп төгетін қанды осы арада неге өз жерімізді қорғап төкпейміз?
Біреулер қонтайшыға көне салайық, көнсек болды, бізге де, жерімізге де
тиіспейді, ар жағындағы шүршітпен шайқасып кетеді дейді. Жоңғар өріс
керек болмаса, қазақтың жеріне қалың ойнап келіп жүр дейсіңдер ме!
Көнді екен деп қоя салар олар жоқ. Өз іргесінен тыныш кеткесін, сенің
іргеңнің бел арқанын қиып отырған дұшпанға елің керек емес, жерің
керек, жаның керек емес, малың керек. Менің айтарым, біз осы жиыннан
не де болса, бір тəуекелге бел буып тарауымыз керек. Жан-жағымыз
анталаған жау, жау алдында намысты қашанғы қолдан бере береміз!!
–Дұрыс айтасың, жан-жағыңның анталаған жау екені рас. Еркек
кіндіктің бəрін жоңғарға қарсы салады екеңсің, сонда қалған жағыңа
қатыныңды қалқан қылмақпысың? Сол жоңғармен қан төгісіп жатқанда
былайғы дұшпандарың жан-жақтан жапыра кіріп, арттағы еліңді
талапайға салса, қайтпексің?
Төбеден қойғандай мына сауал кімді болса да, мүдірткендей еді. Жұрттың
бəрі сілтідей тынып қалған. Əбілқайырдың сұп-сұр жүзі одан сайын
ызғарлана түсті. Дауыс шыққан жаққа шаншыла қарады.
–Жоқ, жабылмайды. Қаптағайлап қазақты жапырып өткен қалың жау
ертең өздерін де тапап өтетінін білмей башқұрт, түрікпен есектің миын
жеді ғой деп пе ең. Сен шошыған жоңғардан Бұхара мен Хиуа да шошып
отыр. Қайта жан-жақтан найзасын сұқақтатқан көп сұғанақты
сескендіргің келсе, осы жолы жоңғармен табан тіресіп шайқас. Құқайдың
көкесін жеріңді тастап қашқанда керерсің. Жол-женекей жұрттың бəрі
жабыла талағанда қай сағанағыңның қай сайда қалғанын біле алмассың
əлі. Менің айтарым, енді ырғалып-жырғалатын жағдай жоқ. Қайта
ойланыптолғанғанмен қазақтың қару ұстары шамалыда сексен мыңнан бəрібір
аса қоймайды. Шаранасын жарып шыққан бойда бес қаруын асынып
шабынып тұрар дайын сарбазды қазақтың қатыны да, ойраттың қатыны да
тумайды. Сонда не күтіп отырамыз. Енді кідірген сайын жау сұғына
түседі де, қазақтың жүні жығыла түседі.
Жас сұлтанның мына сезіне жұрт қозғалайын деді. Гу-гу көбейді. Ендігі
əңгіме басқа жаққа қарай ойысатын ыңғай танытты.
–Сонда қолды кім бастап барады?
Бұл жолы сұрақты Тəуке қойды. Гуілдесе бастаған Қарақұм алқабы
жым-жырт басыла қалды. Дуадақтай-дуадақтай болып бөліне отырған
батырлар қайсымызды атар екен дегендей халыққа қарап қалған.
Мынандай қысылтаяң күнде күллі қазақтың қанын мойынына көтеріп
алар жүрек жұтқандық қайсысынан шығар екен дегендей жұрт
батырларға қарап қалған. Бұндай екі талай іс үстінде салмақты елдің
өзіне салатын сары ала шапан сұлтандар мен билер де үнсіз. Тəуке көзін
көп қыдыртты. Орынынан Бөкенбай көтерілді.
–Егер үш арыс батасын берсе «Алаш» ұрандының туын мен көтеріп
барайын, «Арқар» ұрандының туын Əбілқайыр көтеріп барсын!
Жұрт, қапелімде, не деу керек екенін білмей сілтідей тынып қалды.
Сосын алқалы жиынның артқы жақ қатарынан «Дұрыс! Дұрыс!» – деген
батылсыздау дауыстар шықты. Ол дауыстар бірте-бірте жиілеп
алдыңғы қатарға қарай ойысып келеді. Гуілдеген жапа-тармағай
дауыстар дуадақтай-дуадақтай болып отырған батырларға кеп тірелді.
Батырлар бір-біріне көздерінің астымен қарап қойды. Мұндайда
шақшасын суырып алатын Жəнібек қолын қалтасына апарды. Алақанына
насыбай төгіп жатып: «Дұрыс қой!» – деді. Сəл кідіріп барып қалған
батырлар да: «Дұрыс қой! Дұрыс!» – деп гүж етісті. Ақсақалдар да бас
изесті. Хан үш төбе биге қарады. Үш би бастарын изеп: «Дұрыс!» десті.
Тəуке дауысын кенеді.
–Үш арыстың бас көтерерлері баса көктеп тұрған озбыр дұшпанның
алдында намысымызды қолдан бермейміз, табан тіресіп шайқасамыз деп
отыр. Қазақтың қолын қандыкөз жауға қарсы Бөкенбай мен Əбілқайыр
бастап шығамыз, – деді. Оған үш арыстың Құран ұстап сайлаған үш төбе
биі қосылып отыр. Ата-бабаның үрдісі үш арыстың тізгін ұстаған
азаматтары Құран ұстап, ақ боз бие сойып, жас қандарын маңдайына
жағып анттасқанды талап етеді. Жиынның шешімі осы ғой!
–Осы! Осы! –деп жұрт орындарынан дүр көтерілді. Қалған жұртқа қас
қағымдай ғана көрінген осы бір сəт Əбілқайырға жылдай ұзақ көрінді.
Жабыр-жұбыр айқайлар, абыр-сабыр жүрістер басталып кетті.
Аспаннан түскендей ақ шаңқан боз бие кеп ортаға тұра қалды. Үш
арыстың үшеуінен үш батыр шығып боз биенің аяғын буды.
Мұқамбетжан қожа құбылаға жүгініп отырып құдай жолы боз биені
қабыл қыла көр деп бата оқыды. Жұрт беттерін сипасты. Үш жүздің үш
биі маңдайына бір-бір тигізіп берген ай жүзді ақ селебені Бөкенбай
қолына алды. Ақ боз биенің алқымына барып: «Біссіміллə!» – деп орып
кеп жіберді. Сау ете қалған қызыл қан үш арыстың үш жігіті ұстап тұрған
күміс легенге шүмектей жөнелді. Бір тамшысын жерге тамызбай құйып
алған ақ боздың қаиына жұрт жапа-тармағай қолын малып
маңдайларына тигізіп жатыр. Бұдан кейін мынау алқалы жиынның
пəтуасы бойынша төгілген қанның бəрі мынау халық қамын қамдаған ақ
жолға садақаға шалынған боз биенің қанындай пəк, боз биенің қанындай
қастерлі болмақ! Көп болып келген ортақ үйғарымның жолында төгілген
қанның бəрі пəк, кесілген бастың бəрі шейіт!
Жұрт маңдайларын түгел қандап болғасын үш жүздің игі жақсылары
ата дұшпанмен тізе қосып шайқасамыз деп құдай алдында құран ұстап
анттасты. Жұрттың бəрі жер тізерлеп, ғазауат соғысқа жеңіс тілеп алақан
жайысты.
Əбілқайыр мен Бөкенбай! Əбілқайыр! Бөкенбай! – деген жабыр-жұбыр
айқайдан басы айналып бара жатқандай болды.
Сол бір жер қайыстыра шыққан ащы айқай əлі күнге құлағында. Сол бір
жабыр-жұбыр үн есіне түскенде əлі күнге миы зеңіп қоя береді. Міне,
қазір де зеңіп барады. Сол бір ұлы жиын баяғыда емес, дəл осы қазір
болып жатқандай. Сол бір жабыр-жұбыр айқай баяғыда емес, дəл осы
қазір шығып жатқандай... Жер-көк түгел жаңғырығып қоя берді.
Апырау, бұған не көрінген? Сары уайымға түсе-тусе, қысыр қиялды қуақуа ақылынан алжаса бастағаннан сау ма? Шынында да, құлағына жабыржұбыр үн келе ме қалай? Шынында да, жұрт мұның атын атап, бірдеңе деп
жапатармағай жабыла айқайлап жатқан сияқты ғой.
Мынау өзі не қылған айқай-үйқай! Қайдан шығады өзі? Бұл осы қайда
отыр?
Төңірекке көз жүгіртіп еді, тұтасып тұрып алған буалдырдың ар
жағынан бірдеңелер еміс-еміс бұлдырағандай болды. Ау, мынау өз үйі
ғой... Əлекей-күлекей хан ордасы ғой! Иə, солай...
Алақтап жан-жағына қарады. Бопай қайда кеткен? Үйреншікті орыны бос
жатыр...
–Хан ием!
Мынау – Бопайдың даусы. Сырттан шығады. Бұл жұртқа не көрінген өзі?
Неге осынша у-шу боп жатыр,
–Хан ием, хан ием!
Оқыс шыққан дыбысқа басын көтеріп алып еді, екі босағаны екі иығына
іліп кетердей боп аптығып кіріп келе жатқан Мырзатай екен.
Əбілқайыр таң атқалы булықтырып тастаған ауыр ойдан серпіле алмай
манаурай қарады.
–Не боп қалды түге?
–Ауыл сыртындағы жалға бес-алты атты көтерілді. Мырзатай екі иінінен
дем алып ентігіп түр. Сырттағы жабыр-жұбыр күшейе түсті.
–Əне, ойға құлады.
Хан ауылындағылардың Əбілқайырдан басқалары бірі қалмай тысқа
шығыпты. Бəрінің де бейтаныс жолаушыларға ауыздарын ашып қарап
қалған сыңайлары бар.
Əбілқайыр сол орынында басын тіктеп қақшиып отыр. Серпіле керілген
қасы мен тікірейе қалған шұнақ құлағы ғана сырттан хабар тосып
отырғанын сездіргендей. Алақандай ала көзге əлгінде ғана мөлтеңдеп
тұнып тұрған тұнжыраңқы ойлар əлдеқайда жым-жылас жоғалыпты.
Мырзатай сыртқа шығып кеткен-ді. Қауқылдаған дауысы қайта естілді.
–Əне біреулерінің басындағы башқұрт тымақ қой. Алдарбайлары күні
кеше ғана келіп кетпеп пе еді. Күн ара ат құрғатпай шапқылап
башқұрттарға соншама не көрінді екен.
–Орталарындағы əнебіреу қазақ емес пе? Башқұрттардың арасында
жалғыз қазақ қайдан
жүреді? Қыстыкүнгі үсті-үстіне
шапқыншылықтарынан кейін олардың қоралы қол болып жүрмесе,
қазақ арасына бүйтіп шағын топпен келе қоюы қиын еді ғой. Жолдағы
елдер бұларды қалай аман жібере қойды екен?!
–Ананы қара! Əлгі қазақ далақтап шаба жөнелді. Жалғыз өзі оза шауып
келеді!
Жалғыз қазақтың қасындағы серіктерін тастап, шаба жөнелгені несі?
Қасындағылар қайтты екен?
–Қасындағылар ілесе шапқан жоқ. Сар желіспен салдырып келеді.
Сонда қалай болғаны? Əлде бұдан сүйінші сұрауға жіберілгендер ме
екен? Ендеше, бəрі неге шаппайды? Иə, башқұрттар бөтен ауылға,
қазақтың ауылына келе жатып, аттарының басын еркіне қайдан жібере
қойсын. Сонда қарқарадай хан ауылына тасырлатып шауып кіретіндей
ол не қылған жүрегіне жүн байлаған қазақ? Елшілері болса, қалғандары
қайда? Неге жалғыз келеді? Қасындағы башқұрттары несі? Бірақ орыспен
екі ортаға қазақ қасына не татар, не башқұрт ертпей жүре ала ма?
–Ойбай-ау, мынаның басындағы өзіміздің шөмекей тымақ қой!
–О тоба...
–Не дейді? Не боп кетті өзі?
Ақ орда шыркөбелек айналып барады. Сырттағы жабыр-жұбыр күшейе
түсті.
–Мəс-са-ған! Мынау Рысбай ғой!
Мырзатайдың дауысы бірте-бірте алыстап барады. Сонда... Тоқта...
Рысбайдың сонда... Жалғыз келгені қалай? Сейтқұл мен Құттымбет
қайда? Əлде ақ патша оларды аманат қып ұстап қалғаны шын болғаны
ма?
Əбілқайырдың ту сырты мұздап қоя берді.
–Сүйінші! Сүйінші!
–Ойбай-ау, не дейді мынау?! Елшіліктен жалғыз-ақ адам оралса, оған
несіне сүйінші сұрайды? Бұл жұртта ес бар ма, түге...
–Сүйінші! Сүйінші, хан-ием!
–Мынау өзі кімнің дауысы?
–Сүйінші!
Рысбайдың даусы ғой? Не болған сонда?!
Əбілқайыр сыртқа жүгіре шыққысы келгендей, екі-үш ұмтылып еді,
буын-буыны қалтырап, орынынан тұра алмады. Сосын қуанғаны да,
ренжігені де белгісіз, қолын бір сілтеп, ту сыртындағы құс жастыққа
шалқалай берді.
Құдай берудей-ақ берді ғой!
Патшадан Рысбай оралғалы хан ауылынан ат құрғап көрген емес. Бұрын
жан-жағыңа көз тастасаң, жағалай құлазып жататын, жамалдатып өлген
түйенің көніндей қабарытып алған қара сұр кеңістік аяқ астынан
ажарланып сала берді. Ана тұстан да – ақтылы-құлалы боп шүбап топ
шыға келеді, мына тұстан да – ақтылы-құлалы боп шұбар топ шыға
келеді. Таңертең де солай, түсте те солай, кешке де солай.
Ауыл қарасына ілігер-ілікпесте аттарынан түсіп, тізгіндерін қарларына
іліп ап, хан ордаға қарай жаяу беттейді. Ордаға дауыс жетім жер
қалғанда тізіліп тұрған жалаңдаған жас жігіттер қонақтардың жүгеиін қолдарынан қағып ап, аттары ауылға шаңы жетпейтіндей оқшау
жердегі кермелерге жетелей жөнеледі. Ордаға жүз қадамдай қалғанда
самсап тұрған көк найзалы топ меймандардың найзаларын алып
қалады. Қырық қадамдай қалғанда иін тірескен өңшең бір төртпақ
палуан жігіттер кісілердің тур-түсіне қарап, белгілі билер мен ру
басылары болмаса, қалғандарының қанжары мен қылыштарын сыпырып
алады. Хан ордаға құрық тастам жерге жеткенде меймандардың
кіселеріне ілінген кішкене қындарындағы сүйек мүжитін сапы пышақпен
қолдарындағы қамшыдан басқа қару қалмайды.
Ол екеуін алуға болмайды. Пышағын алғаның - үйіңе төтелеп келген
құдайы қонақтың əуелден еншісі бөлінбеген ен қазақтың қай
шаңырағынан да тиесілі сыбағалы жілігін алдына қоймаймын дегенің.
Қамшысын алғаның - табалдырығымнан аттағасын ауызыңды ашпайсың,
көмейіңе құм құйылып кіріп, құм құйылып шығасың, хан алдында датың
болса – айтпайсың, дастарқан үстінде дау шықса – араласпайсың дегенің.
Өйткені, басына дағарадай қып бөрік киіп, беліне бес қаруын асынып,
бет жүздік киімін киіп, бет жүздік атын мініп, азаматпын деп алшаң
басып келген еркек кіндіктің мəжіліс үстінде ауызынан бұрын қолының
қимылдамағы, алқалы ортаға алдымен қамшысының түспегі шарт.
Қамшысын ортаға тастамай қойшы сөйлер, қойманшы сөйлер, ал өзін
сыйлайтын ер азамат жағын ашпайды. Қамшысын алғаның – «қадірің
жоқ қағырмасың» дегенің. Еркек адамға одан асқан қорлық болар ма!
Одан да тымағыңды күлге лақтырып, қатыныңның тіз киімін басыңа
орап ап, иығыңа қара ала дорба салып, жайылған сиырдың құйрығын
қағып, тезек теріп кеткенің мың бір ғанибет! Қазақ үшін мынау
ұланғайыр көк аспанның астында, жеті қат қара жердің үстінде сенің
ауылыңнан басқа ауыл, сенің түтініңнен басқа түтін құрып қалғандай,
атының басын сенің белдеуіңе бұрып, туралап келген қонақтан қадірлі
ешкім болмасқа керек. Ал, төре ауылында, əсіресе хан ауылында қайқай қазақтың да айырықша тыраштанып бағары белгілі. Өзіңнің кім
екеніңді білгің келсе, төренің үйіне түс деген де содан қалған. Хан үстіне
пышағың мен қамшыңды тастамай кірсең – қатарда жүргенің. Хан
ауылына артыңа тазы ертіп, нөкер ертіп кіре алсаң – ел қатарлы емес, ел
үстіндегі қадірлі азамат болғаның.
Ханның қонағын қарашы аттан түсіреді, ағайын-жекжат алдына түсіп
жол бастайды, ханзадалар орданың қасынан қол қусырып қарсы алып,
есік көтеріп үйге кіргізеді.
Рысбай оралғалы шартараптан ағылып жатқан
үлкенді-кішілі
меймандарға осы жол-жоралғының бəрі мүлтіксіз істеліп жатты. Төрі мен
босағасының арасы ат шаптырым ақ сарайдай хан орда ерте барсаң да,
кеш барсаң да тізелерін түйістіріп шалқая жайғасқан жақсы мен
жайсаңға толады да отырады. Ханмен мəжілістес болып шыққан мейман
анадай дердегі өзіне арнап тігілген ақ отауға барып, сыбағалы
қонақақысын жейді.
Осының бəрін бес саусағындай біліп алған Итжемес көкжиектен қарайған
көрінді-ақ, төбесі көкке бір жетіп қалады. Қонақ деген қызыр деп, өз
сыбағасын өзі ала келеді деп баяғыда пайғамбарлар айтыпты, қонағы
арылмаған үйдің құты арылмайды деп қазір жоқ қарап жүрген қазақ та
айтады, дау қуып жүрген қазақ та айтады.
Үйінен қырық қадым ұзап шыққан кісінің бəрі қонақ. Үйінен қырық қадым
ұзап шыққан кісінің пақыры да пақыр, батыры да пақыр. Алдында асы,
басында қалқасы, астында төсеніші, үстінде жамылғысы болмаса, пақыр
болмағанда кім болады. Ендеше, қонақ адамның бəрі пақыр. Пақыр
адамның бəріне пəтиха тиесілі. Пəтиха беруден бас тартқан адам кісі
емес кісəпір, екі дүниеде де бетінің күйесі бес елі қаныпезер. Жалжалдың басында шілдің боғындай шашырап отырған қазақтың малы
жоғалмас па, басы ауырып, балтыры сыздамас па, ұлы ер жетіп, қызы бой
жетпес пе, кəрісі опат боп, нəрестесі қырқынан шықпас па, тіпті басқа
шаруасы бəрі таусылса да, көкжиектегі кек сағымға қарап мелшиіп
отырғаннан, күлдіреуіш санап, шаңыраққа қарап шалжиып жатқаннан
құйымшағы ауырмас па, жамбасы ұйымас па, іші пыспас па – əйтеуір бір
ретін тауып жүріп-тұрмақшы ғой! Ендеше, жүріп-тұрған қазақ
басқаның қазанына қалайша кіріптар болмайды. Ендеше кіріптар кісі
қайтып пақыр болмайды. Ендеше, бір күн атқа тақым салмай үйінде
отырса, намазы қаза болғандай тык,ырщып бітетін қу аяк, қазақтың бəрін
пақыр емей патша ғой деп пе ең! Ендеше қазақтың қай-қайсысына да
пітір тигендей. Ендеше, басқа кісəпір, басқа қаныпезер болса да, қазақ
кісəпір, қазак, қаныпезер бола алмайды, бүгін біреуге сен кісəпірлік
қылсаң, ертең саған біреу кісəпірлік қылады. Ендеше, қазақтың қонақжай
болмайтын амалы қайсы?!
Оны басқа білмесе де, Итжемес біледі. Əуелде түйе қарап шығып, елден
ел асып, жерден жер асып хан қосынынан бір-ақ шыққан Итжемес
басқаны білмесе де,
қонақжайлықты біледі. Бірақ ханның
қонақжайлығын адам көрген емес. Қаз-қатар қазылған жер ошақтарға
қаз-қатар асылған тай қазанның қайсысының қақпағын ашып қалсаң да –
былқып жатқан семіз жабағы, қалқып жүрген сары ала май. Тұмсығыңды
пейіштің бағына бір сұғып алғандай рақаттанып қаласың. Қатар-қатар
тізілген торы сабаның бəрі – аузы-мұрнына шыға лықылдап тұрған
қысырақтың қымызы. Бір пұшпағына аузыңды төсеп жата кеткің келеді.
Көл боп төгіліп жатқан тамақ. Тау боп үйіліп жатқан тамақ. Соны жанжақтан анталап кеп, жапа-тармағай жабыла жалмап, ырсылдапкүрсілдеп аттарына əрең мініп, шартарапқа қайтадан шашырап бара
жатқан шұбырынды қазақ. Осынша тамақты құла дүзде құландай
босып жүрген көп обырдың жемсауына тықпыштап бағу да шамалы
кісінің қолынан келе қоймайтын сахилық-ау! Соған қарағанда, хан болу
да анау айтқан оңай шаруа бола қоймаса керек.
Осының бəрін өз дəулетіңнен жырып бермек түгілі жалаңдаған
табақшы жігіттер аузы-мұрнынан шыққанша, үйгіштеп, төбелеріне
ойып ап, төгіп алмайын деп мəймөңдей басып ақ үйлерге қарай апара
жатқан сансыз сары ала астауларды көргенде Итжеместің айдалада
тұрып, қаралай іші ұлып қоя береді. Итжемеске айтқызсаңыз, шіркін,
қазақтың шаншыла толған сары ала табағынан асқан əдемі нəрсені екі
дүниеде де таба алмайсыз. Бірақ, сол əдемі нəрсе Итжемеске сол əдемі
қалпында бұйырмай түр ғой! Қазан басына Мырзатай келсе, анадайда
түтінге тұмсығын төсеп тұрған оны шақырып алып қол басындай қазыны,
солақпандай құйрықты көмейлете асатып жіберетіні бар. Ал, енді əлгі
төлеңгіт Бəйбек келсе, онда мынау кең дүние көзді ашып жұмғанша қаран
су алып қалқып шыға келеді. «Қонаққа жетпей жатқанда осылар-ақ
сұқақтайды да жүреді екен!» – деп көзін сатқан көп итке қосып, бұны да
қуып жібереді. Алпыс алты атасына, жетпіс жеті шешесіне адамдық
бітпеген, арғы тегі қырық темірдің құрауынан пайда болған қу шұнақ
шата неме мынау сап-сары ала мол дүниені о баста қара көрттің
пышақтай арқасына қоңын ойдырып, қыл арңанмен шандып байлаулы
келгенде қол-аяғындағы шынжыр бұғаумен бірге арқалап əкелгендей
қаралай қорып бітеді. Босаған табақтарды да жылан жалағандай жалапсұқтап, аузына ештеңе тигізбейді. Ондайда Итжемес өзіне ештеңе
бұйырмайтынын білсе де, осыншалық əдемі көріністен көз ала алмай,
қазан басындағылар мен табақ тасушылардың əр қимылын аңдып
аңырайып тұрғаны. Оның көзін қызықтырып, əлгінде ғана Қаратаудың
қара шоқысындай боп үйіліп бара жатқан үйме табақтарды ақ үйлердің
айқара ашылған есіктері бірінен соң бірін қылғыта береді, қылғыта
береді...
Кейін бұл манағы мол дүниенің қайда сіңіп жоғалғанын білгісі кеп, əр
немені бір сұрағыштап табақшалардың мазасын алады. Сонда
табақшылар айтады: төсегіне қазы-қарта, жал-жая сап сары ала қылып,
ортасына өңшең жүрек, бүйрек салып қоңыр ала қылып, ең үстіне басты
жайғастырған төр табақ ханның алдына, төсегін сары ала қып үстіне
жамбас пен бас салынған бас табақтар мен сый табақтар сыйлы
меймандардың алдына, ал бас пен жамбастың орнына ортан жілік, тоқпан
жілік, асық жілік түскен орта табақ пен аяқ табақ олардың шашбауын
көтерген жігіт-желеңнің алдына қойылады дейді. Сан жілік пен төс
салынған табақ күйеуге, ұлтабар, ішек-қарын, қабырға-омыртқа
салынған табақ келін-кепшікке бұйыратын көрінеді. Əйтеуір Итжемес
пен ошақ басын күзеткен сімсік көз көп төбеттен басқаның бəріне де
табақ жететін түрі бар. Алайда, хан ауылына қонақ келгеніне, өздеріне
табақ бұйырмаса да, Итжемес пен иттер де естері қалмай қуанады. Қанжын, сүйек-саяқ бұйырса да, қарындарына бірдеңе барады ғой, əйтеуір!
Барғанды қойып, Рысбай келгелі Итжеместің тіпті кекірігі аза бастады.
Өйткені, хан бас болып, барлық ақсақалдар жұртқа əуелі құйқа
үлестіреді, сосын сарқыт асатады. Дастархан басындағылар солардың
лықа толы шеңгеліне кезек-кезек ауызын тосып жүріп-ақ тойып
болады. Кеп табақ бексесінен төмен түспеген қалпы кері қайтарылады.
Ата дəстүрі ақсақалдардан қайтқан табақты сəлем етіп келіндер алуы
керек дейді. Хан ауылының келіндері жұрттың малшылап тастаған
табағын қайтсын, ошақ басындағыларға асырады. Ошақ басындағылар
ең малшынды табақты мұның ауызына тосады. Сонда осы ауылдың ең
жаңа түскен кенже келіні Итжемес боп шыға келеді. Игі жақсылар жас
келінге табағын сарқытымды жеп мендей бақытты болсын деп беретін
көрінеді. Ханның да, сұлтанның да, бидің де, байдың да сарқытын
жегенмен хан болып, сұлтан болып, би болып, бай болып жатқан
Итжемес жоқ. Бірақ, кейде түн ортасында іш құрғырының су ішпеген
жылқыдай шұрқырап қоя беретінінен құтылды. Келін табақ жесін,
кепшік табақ жесін - қарыны тойса болмай ма! Алдына келгенді көкесіне
көрістіріп қақшып бағады.
Əбден іші сыздағасын барып ауыл ішіндегі малайлар жататын қоңыр үйдің
оң жағындағы көп жабудың біріне ұзынынан түсіп құлай кетеді.
Шалқасынан түсіп шалжия жайғасып алғасын ағыл-тегіл қиялға батады.
Шіркін, осындай шірей тойып кеткенде тоғыңды басатын, аздап
күшала қосқан, үш-терт күн асып аюдай ақыртып, көбігі шеңбірек атып
тұрған ащы қымыз болар ма еді! Бірер сапты аяғын салып алсаң,
жүрегіңнің басында кілкіп тұрған сары ала май қайқы құйрық қара ала
төбет көрген шəуілдек күшіктей жымып жəнелер еді. Əйтпесе, мынау
жылқының құрт қосқан сары сорпасы кебеже қарыныңды одан сайын
кептіре түспесе, тоқ таратпайды, тақырға тускен қақтың суындай
көкірегіңнің басында лықылдайды да тұрады.
Бірақ, бұған қымыз қайда... Ең болмағанда, саба пісуге де жолатпайды.
Пұшпаққа қолы бір жетсе, əрі қарай ретін өзі-ақ келтірер еді! Ондайондай пайдалы жерді Бəйбек құсағандар қолдарынан тіріде шығара ма!
Бұған сол мал сою, ішек-қарын аршу, қой үйту, жер-ошақ қазу...
Əйтеуір, шикі тамақ болмаса, піскен тамақтың маңайынан жүргізбейді.
Баяғыда ештеңені білмейді екен ғой. Хан ауылына келгелі кермегені,
естімегені жоқ. Хан дастарқаньшың
басында кімді қалай
отырғызғанының өзінде гəп бар деседі. Ол дастарқанға іліккендер
биліктен де құр қалмайды деседі. Мынау ақ тауды айырып, қара тауды
қайырып келгендей қып төбелеріне көтеріп жатқан Рысбайлары күні
кеше базарға жылқы айдасатындай ғана абыройы бар көп шауыпкелдің
бірі екен. Енді, міне, хан иығына қамқа шапан жауып, келгендерге
Петербордың əңгімесін айтқызып, күні-түні қасынан шығармайтын
көрінеді. Рысбайдың осы атқа мінгені мінген деседі. Атқа мінгені
құрысын, шетіне қол тимеген сары ала табақты өз алдына алып, шетіне
ерін тимеген сары қымыз толы сапты аяқты алақанына салып ап,
асықпай сіміріп шіреніп отырар бір күннің өзі неге тұрады! Жұлдызы
жанған жігіт деп, əне, сол Рысбайды айт!
Күбірлеп жатып көзі ілініп кетеді. Түсінде хан ордасының көк желкесіне
дейін тасырлап атпен шауып барып сүйінші сұрап жүреді. Сүйіншіге
жылт-жылт еткен қамқа шапан жамылып жүреді. Игі жақсылар тізе
қосысқан алқалы мəслихаттың ортасында отырып жүреді. Сапты аяқ
толы сары қымызды қылқытып жұтып жүреді. Қазы, қарта, жал, жая,
сыбаға сүйек, сары ала, торы ала шаншыла толған үйме табақ алдына
келгенде: «Қазір ет жеп отырғанда қамқа шапанымның жеңіне май тигізіп
алмасам жарар еді», – деп уайымдап жүреді.
–Құдай берді ғой! – деп қояды ұйықтап жатып та.
Ала жаздай бір жұртта табан серіппей ошарыльга отырып алған ұланасыр ауылдың орыны тулақ сүйреткендей қуарып, құлазып қала берді.
Шұбыртпадай шұбатылған шұбар ала көш мизам қонақтап жылт-жылт
еткен күзгі шөпті баса көктей жапырып, жаңа бір бағытқа бет алды.
Сүмбіленің туғаны беп-белгілі. Ат құлағының арасынан соққан қарсы
лептен инедей шағып алар тікенек ызғар еседі. Көш қозғала жылы
көрпенің арасынан тұрғызып ап, түйенің екі жақ бүйіріне терт құлақ
кебежеге əкеп тыққан кішкене балалар иектері иектеріне тимей дірдек
қағады. Бірақ, мұндайдағы əдет еткен қыңқыл-сыңқылдарының бəрін
ұмытып, ұйқы тығылған сығырайма көздерін бақырайтып ашып алып,
мынау тосын көрініске айран-асыр қап таңырқаса қарасады.
Көкжиектің жазда ылғи жанарыңды қажытып бозарытып тұратын
кілегей мұнары бүгін жым-жылас. Екі-үш күндікте былпытып бабымен
жауған сылбыр жауын шөп басының сіре сілтісін əбден ақжем қып
шайып кеткен. Жусан басы қайта құлақтанып, кеше ғана жолбарыстың
жонындай сары ала, қоңыр ала боп жолақтанып жататын жұмыр
жондардың тағы да көк ніл бояуы көбейе бастапты. Алыс ойпаттар көл
бетіндей көлкіп көгеріп көрінеді.
Аспан асты айнадай таза. Таңғы самал ауа көкірегіңді шəйдай ашып,
тынысыңды кеңейте түскен. Содан ба жал-жалдың басына шүбан шыға
бастаған сəңкитіп шаңырақ артқан, малынтып кілем жапқан, тығырықтап
текемет қоршаған, теңкитіп кебеже теңдеген мығым басар сары атандар
мен сирағы ұзын қара нарлардың, балалардың тақымына бұйырып,
қос қапталда шапқылай жарысып шарқ ұрып жүрген селтең құйрық
тай-құнандардың аяқ алыстары тіптен ширақ. Көзің түскен нəрсенің
бəрінен əлденеге алабұртқан елгезектік лебі еседі. Тіпті маң басып,
маңдып болмайтын маңқиған түйелердің жүрісін місе тұтпай, анадайанадай жерлерге озып барып, құйрықтарын сертитіп тұра қалып, өзге
көштердің иттеріне алыстан əупілдеген ор ауыз төбеттер де бір-біріне үре
тіл қатпай, күле тіл қататындай.
Əбілқайыр да көңілді. Көшелі көк ала айғырды тайпалта бастырып,
қарақұрым нөкері мен қалың көштен көп ұзап шығып кеткен. Көзінің
алдындағы көптен бүк түсіп жатып алған көтерем қаяу жоғалып, тыптығыз құндыз қара мұрты ашық аспаннан күле қараған күн нұрымен
ымдасып жылт-жылт етеді. Сұлу жылқының тостағандай төңкерілген
күлің-күлің сауырын ойда жоқта бір қыдықтап алғысы келгендей күміс
бунақ төрт өрме қамшы оқтын-оқтын көкке қарғып қояды. Қасындағы
қалың шоғыр оның бүгінгі қас-қабағын айтпай танып ауыз жаппай
қауқылдасып келеді.
–Апырай, күн де тамаша болып түр екен!
–Іс оңға басарда ылғи осылай ғой!
–Еншалла, бəрі де дегендей болып шығар!
Хан ол əңгімеге араласқан жоқ. Мұртынан күліп үнсіз келеді. Назары
сонау көз ұшындағы оқшау төбеде. Маңтөбе десе Мантөбе. Бір жағынан
Ырғыздың табанынан көктемде жайылып, жазға қарай тартылып
қалатын біріне-бірі ілесіп, моншақтай тізіліп жататын кеп көл – Аман
көлдің тұраны, екінші жағынан деңбек жалдар еңіс тартып, көлбей
тоқайласқан дөңгелек ойпат ұштасар жерде қара бас еркек, ақша отау
ұйлыға өскен құмақ төбе мама қатынның емшегіндей дөңкиіп, жер
түбінен көзге ұрып түр. Оның төбесіне шықсаң – төңірегіндегінің бəрі
құдды алақаныңа салып қойғандай түгел көрінеді. Қапелімде қапы
соқтырардай тосқауыл таса, ұры жыра, жымысқы жықпыл - ештеңе жоқ.
Қайдан кім келе жатыр – бəрі көз алдында. Күн батыс жақтан жер түбінен
Айырқызылдың өркеші бұлаңытып, тұмсығымен жер сүзісе құлап бара
жатқан қара қабандай Қабанқұлақ тауы қарауытады. Терістікте Текше
десе, текше қыз жинаған жүктей қатталып, тік шың кемер тау мен
мұндалайды. Торғай бетте семіз биенің сауырындай жылтылдап, еркек
пен селеу аралас өскен Қарақұдық алабы жатыр. Ал, құбыла бетте күміс
айшықтай иіліп жылт-жылт еткен Шөміш көлдің сабы мен Ақсуат
көлінің бір шынтақ иінінің бір-біріне жалғасқан тұсында жан-жағын
қаумалай қоршаған Талдыкөл, Шөмішкөл, Сасық кел, Ащыкөл,
Құттыкөл, Сарыкел, Сабындыкөлдердің арасынан сиыр тіліндей аралшық
құрап Қарақоға жатыр. Қарақоға - хан ордасының талай қонған жері.
Төңірегің - тұтасып жатқан су. Одан арғы далиған далаға тек пышақтың
жүзіндей кішкене иін арқылы өте аласың. Жарақты жау келсе, қапы
қалдырардай жайдақ жатқан ештеңе жоқ. Жері тепсең. Жағалай бал
құрақ, Көп көлдің қаз, үйрегі күні-түні қиқулап құлақ құрышыңды
қандырады. Су бойы көкке шоршыған сазан, шортабан, табан лақа.
Нағыз жыраулардың ауыздарының суы құрып жырлаған: «Балығы
тайдай тулаған, бақасы қудай шулаған» жерұйық мекен. Маңтөбе мен
Қарақоғаның арасы шоқ-шоқ ши, шоқ-шоқ жыңғыл. Ертең алыстан
келген елшіге «мекенім мынау еді» деп қорынбай көрсете алатындай жер.
Анада Рысбай келгесін бірер аптадан соң Петербордан келе жатқан сый
қонақтарды шөбі тұяқкешті бола қоймаған шаң-тозаңсыз таза қоныста
қарсы алмақшы боп пəлен айтты сабылтып жер қараған. Пəленбай күн ер
үстінде жүріп, ақыры, осы араға тоқтаған. Ойы - орыс елшісімен мəмлесі
көңілдегідей шығып жатса, мынау домалақ төбенің бауырайының бəрін
жер ошаққа толтырып, төбесіне кілем жайып, күллі ұлыстың ауызынан
аң май ағызып, Маңтөбенің атын Майтөбеге аудару, жер түбінен келген
шаруасы діттеген жерінен шығып, дені жайылған құрметті қонақпен
айлап саят құрып, Аманкөлдің айдыны толы құсы мен жынысы толы
қабанын атқызу.
Енді, міне, сол тоқтамына бүгін өзі риза боп келеді. Көкжиектен
шұбарытып шыға келген шұбалаңқы көштердің қайсысының қайда