Үркер - 46

балиғатқа толмаған ер баласы ұсталады. Егер ант беруші қара іске ант
берсе,
антқа ұсталған адам да қияпатсыз қалмайтын көрінеді. Ондай жағдайда
қараға бола ант беріп, біреудің обалына қалған кісі əлгіндей қияпатқа
ұшыраған сəбидің ата-анасына жеті батырдың құнын төлейді. Қараға ант
берген қара беттің басы қырқылып, дүние малы талауға түседі. Сондықтан
да
жұрт қанша ештесіп жүрсе де, ант жайын ауызға ала бермейтін.
Бұл жолы Əбілқайырға жеке бірен-саран кісінің емес, бүкіл ел тарапынан
сенімсіздік туып отыр. Қараға бола ант берсе, одан келер қияпатты өзі
көтеріп алады. Ел-жұрттың алдында да, Тұяқ пен Тайланның алдында да,
Зердебай мен қызының алдында да тек сол ғана қара бет боп шығады. Егер
əулие онын ешқандай жазығы жоқ, адалдығын меңзеп нышан білдірсе, хан
ешкімге маған нақақ жала жаптың деп өштесе алмайды. Өйткені, билер
кесігі
— бүкіл елдің үкімі. Сондықтан да, Əбілқайырдың ендігі тағдырын бүгінгі
ант шешеді. Сондықтан да жұрт бүгін «Қызыл үйікке» қарай тайлы-таяғы
қалмай шұбырып келеді.
Омырауларын желге төсеп қызыл үйікті бетке алған топ-топ жүргінші бұта
басының сəл қимылына дейін жіті бағып, əр жер, əр жерден бұрқ-бұрқ
көтерілген оқшау шаңдардан қаралай шошынып жағаларын ұстап келеді.
Біреулері Тұяқты аяса, біреулері Əбілқайыр ханның мынау арам іске,
шынында да, қатынасы болған жоқ па екен деп қуыстанып келеді. Көбі
мұндай кесір істің артынан елге тигізер кесепатынан қорқады. Бопай
бəйбіше
сол бір ылдырмақ-шылдырмақ жасалмағанда байсыз қалатындай, қайдағы
бір
саяқ кірмені іргесіне амалсыз қондырғызған, ертең күйеуге кеткелі жатқан
өз
қайынсіңлісін іштей қарғап-сілеп бақты. Жер түбіндегі ақ патшадан елші
шақыртқан Əбілқайырды біреулер аяп мүсіркесе, біреулері ашына
кұстаналайды. Не де болса, айдаладағы жалғыз төмпекке жапа-тармағай
жөңкілген жұрт табандарының астына ине шаншып қойғандай қаралай
қалтырап-дірілдеп келеді. Қазір олардың сəл нəрседен жүрегі ұшып талып
жығылуы мүмкін. Бəрінің де көздері аларып кеткен, қосүрей.
Қызыл үйік бірте-бірте жақындай түсті. Шаңыт бірте-бірте басылайын деді.
Лек-лек шоғыр оқшау шығып, Мұханбет қожаға құран ұстатып, киелі
əулиенің құбыла бетіне қырық құлаш ала арқанды көлденең тастап, бір
басына қап-қара ат мініп, қап-қара киім киген Тұяқты, бір басына жауға
мінер ақбас жиренінің тізгінін қарына ілгізіп, басындағы алтын зермен
қайыған асыл қалпағын қолына алғызып, Əбілқайырды тұрғыза бергенде,
сонау теріскей дөңнен инедей шаншылып шыға кеп, тұп-тура бұларға қарай
бұралаңдай тартып келе жатқан түйдек шаң желкедегі қара ойға келіп,
жерге
сіңіп кеткендей ғайып болды. Көздері бақырайып кеткен жұрт қайтадан ақ
сəлделі қожаға қарады.
Қоңқақ мұрын қожа танауын желге төсеп, мынау жан-жағынан анталай
төніп тұрған қара нөпір жұртқа емес, сонау көктегі тəңірдің өзімен тілдесіп
тұрғандай бір бейтаныс мақаммен сөз бастады.
— Уа, құдайдың пендесі Əбілқайыр Абдолла оғлы...
Күні кешегі жұрттың ауызынан ащы ішектей шұбатылып шығып
болмайтын айтулы ханның атақ-лауазымы бүгін ұры иттің құйрығындай
бір
тұтам боп шолтаң ете түсті.
— Мына жұртыңның саған дін аттап, ата-бабаның ғұрпын аттап,
Мұхамбетке үмбет емес, Шəдиярға дос емес теріс оқулы жаттың
шылауына іліғіп, тірінің мерейін, өлінің үрейін қорлап, аруаққа тіл
тигізіп, жүрегі теріс, жүзі бөтен жады кəуірге біреудің ақ жұмыртқа
сары уыз перзентінің абыройын тонатты, басындағы бақ пен
абыройдан, кеудесіндегі жаннан, алдындағы мал-дəулеттен айырылуға
лайық ел құлағы естімеген қылмыс жасады деген айып тағып тұр. Оған не
дей аласың?
Хан жер тізерлеп қос қолын көкірегіне апарып үш рет:
— Нақақ, нақақ, нақақ! — деді.
Мұхаметжан қожа: — «Естідіңдер ме!» — дегендей жұртты шолып біраз
тұрды. Жым-жырт. Адам түгілі жылқы екеш жылқы да осқырынбай,
пысқырынбай сілтідей тына қалыпты.
— Ендеше киелі кітапқа қолыңды тигізіп, аруаққа бас иіп, елжұртыңның алдыңда əлгі сөзіңді растап, басыңдағы бақты,
алдыңдағы малды, кеудеңдегі жаныңды пидаға шалып ант беруге
пейілмісің.
Хан сол жер тізерлеген қалпы:
— Пейілмін, пейілмін, пейілмін, — деп үш рет басын иді.
— Құдайдың пендесі Əбілқайыр Абдолла оғлы тағылған айыптың
нақаңтығына басындағы бақытын пидаға шалып ант су ішіп тұр. Уа, құдая,
тірі əулие, өлі аруақ, көрдіңдер ме, естідіңдер ме! Əбілқайыр Абдолла оғлы
киелі кітапқа маңдайын тигізді. Басындағы тажын антқа тікті.
Хан қолындағы зер қалпақ ала арқанның үстіне қойылды.
— Адалмын, — дейді.
Хан арасын сиретіп:
— Адалмын, адалмын, адалмын, — деп үш рет ант су ішті.
Күнге шағылысқан зер қалпақтың не өзі, не маңындағы топырақ бүлк еткен
жоқ. Үш би зер қалпақты жерден көтерді.
Мұхамбет қожа тамағын кенеп, тағы да мақамдай жөнелді.
— Уа, жасаған, тірі əулие, өлі аруақ! Көрдіңдер ме, естідіңдер ме!
Құдайдың үмбеті Əбілқайыр Абдолла оғлы алдындағы əулеті мен
ұрпағының ырзығын пидаға шалып ант су ішеді.
Хан тағы да құранға қолын тигізіп, үш рет:
— Адалмын, адалмын, адалмын, — деді.
Ала арқанның қақ ортасына қойылған шабдар ат көзі жасаурап жайбарақат
тұр. Еш жері бүлк еткен жоқ. Ең болмаса, жал-құйрығын жел тарамады.
Мұхамбет қожаның желкесінде тұрған жиырма бес бидің үшеуі тағы да
бөлініп шығып, шабдар атты ала арқанның қасынан аулаққа ап кетті.
Мұхамбет қожаның дауысына діріл жугірді. Жұрт бір қозғалақтап қойды.
— Уа, жасаған ие, өлі аруақ, тірі əулие! Көресіңдер ме, естисіңдер ме!
Құдайдың үмбеті Əбілқайыр Абдолла оғлы қара іске ант беріп тұрса,
кеудесіндегі шыбын жанынан айырылуға пейіл боп, бұл күнаға ешқандай
қатысы жоқ ақ адал Тайлан Мəті оғлының балиғатқа əлі толмаған перзенті
Тұяқ Тайлан оғлының обалынан сескенбей пидаға шалып «адалмын»,
«ақпын» деп ант су ішеді.
Қожа жайлап басып ханның қасына жақындады. Əбілқайыр қожаның
қолындағы құранды алып үш рет маңдайына тигізді. Содан соң тамағына
бірдеңе көлденең тұрып қалғандай қырылдай, қылғына тіл қатты.
— Адалмын, ақпын! — Адалмын, ақпын! Адалмын, ақпын!
Қара ат мінген қара баланы ала арқанның үстіне əкеп тұрғызды. Əлгінде
ғана селк етпей жатқан жіп арқан енді əб жыландай суытып, қиралаңдап
қозғалып кетердей үрейлі көрінді. Жұрттың бəрі бозарып кеткен. Жер
тізерлеп отырған ханның екі самайына шып-шып тер шыға кепті. Аспанда
алақандай бұлт жоқ. Тарлан бүркіт анадайда жайбарақат қалықтап жүр. Не
қара аттан, не қара баладан селт еткен бір қимыл байқалмады.
— Құдайдың құлы Əбілқайыр Абдолла оғлы сөзінде тұрды. Жаратқан
ие, тірі əулие, өлі аруақ оның айтқанын теріске шығарған бір де бір
нышан байқатқан жоқ. Құдайдың құлы, Мұхамбеттің үмбеті, Шəдиярдың
досы Əбілқайыр-Мұхамбет Ғазы баһадүр ханға тағылған айып нақақ деп
табылады.
Майда топыраққа тізесі қарыс кіріп, жерге шөгіп отырып қалған ханды
Есет пен Бөкенбай екі қолтығынан демеп тұрғызып алды.
Ала арқанды қақ ортасынан қанжармен қырқып, ханның, Тұяқтың шабдар
ат пен қара аттың басынан бір-бір айналдырып анадай жерге лақтырып
жіберісті.
Мұхамбетжан қожа тағы дауыстады.
— Билердің құран ұстап пəтуаласқан кесігі бойынша, Əбілқайыр ханға
тағылған айып нақақ боп шықса, Зердебай Ерен оғлының аяқ-қолы аман,
ақыл-есі дұрыс, балиғатқа толған қызы Торғын төгілген абыройына
əуелі өзі, сосын əкесі Зердебай Ерен ұлы жауап беруге тиісті. Талапкер
Сүлей Күшікбай оғлы құдай жолы, ата-баба үрдісі қалыңның аманатын
аттап, ант бұзған қайын жұртынан ақ адал малының үстіне айып төлетем
десе
де, қара бет жесірін жар қылып құшам, күң қылып жұмсаймын десе де,
оны төгілген арымның құрбандығына шалам десе де өз еркі. Не жан
десін, не мал десін! Не де болса, өз ауызынан айтсын! Ешкім ақыл
қоспасын.
Əлгінде ғана жапыр-жұпыр гуілдесе бастаған жиын қайтадан жым болды.
Əлгінде ғана шайдай көкжиектің əр жерінен қылтиып ала бұлттар шыға
келді. Терістік беттен ызғырық жел тұрып, жұрттың етек жеңін желпілдете
бастады. Бір күнде қырық аунақшып тұратын күздің күнінің құбылмалы
мінезі ме, жоқ шын күнаһардың аты енді аталғасын аруақтардың шамырқанғаны ма, жұрттың қабарынқы жүзін мұздай леп қарып, айнадай
жарқырап
тұрған төңірек қайтадан алашағырмақтанайын деді. Дөнбек жалдардың
бауырай-бауырайынан бүлкілдеп тозаң жортақтай бастады.
Жұрт тағы да қанын ішіне тартып алған. Батыр сұлтанның мол тобынан
бөліне тұрған жиырма-отыз қара атты бар еді. Ол күйеудің жұртынан екен.
Барақ сұлтанның əдетіне басып, жалын төгілдіріп қара ат мінген сəнді
топтың қақ ортасындағы алақандай көзінің қызылы мен ағы шарпысып
жатқан гүжбан қара гүж ете қалды.
— Мал керек емес, жан! Жан, жан, керек!
— Жан керек болса, ал!
Анадай жерде бетіне күл жағып, маңдай шашын кесіп, бұлқынтып ұстап
тұрған Торғынды ортаға алып шықты. Зердебайдың ағайындары қорқарын,
не қуанарын білмей үрпиісіп қалыпты. Жұрт от пен суға салуға жаудан
түскен етекбасты ұрғашыны да алып жатады ғой. Кім біліпті, мынау
күжбан
күйеу Торғынды жар қылып қасына жатқызбағанмен, күң қылып есігінде
ұстауға көнетін шығар.
Үрпиісіп тұрған жұрт ат үстіндегі гүжбан қараға анталай қарай қалысты.
Ұйпа-тұйпа шыққан бейшара қызды қара атты гүжбан қараның алдына
апарып зорлап тізе бүктіреді. Бұрым қып өргізбей бос салдырған қолаң
шашы алдьша төгіліп бет ауызын көрсетпей тастады. Бейбақтың тек екі
иығы
ғана бүлк-бүлк етеді. Оны аяуға аруақтан қорыққан еркектер сыр бермейін
деп тістеніп-тістеніп апты.
Айыптан құтылып, өз дүрмегіне барып қосылған сұп-сұр хан əлгінде ғана
өзінің екі тізесі қазып кіріп кеткен ұлпа топырақтың үстінде жүгініп
отырған
бейшара қызға есеңгірей көз тастап тұр. Əлгінде ғана өз басынан өткен
мүсəпір халдің соншалық қорлық кейпін енді аңғарып, енді танып тұр.
Ішінен: «Тəуба, тəуба!» — деп сан рет қайталады.
Жұрттың көзі қол-аяғы тоқпақтай жалды қара аттың үстінде ентелей
тебініп тұрған гүжбан қарада. Ол да шойыннан құйылғандай мол денесін
бір
қыбыр еткізбей қаққан қазықтай қақшиыпты да қалыпты. Ту сыртындағы
өңшең қара аттылар мен Батыр сұлтанның тобы: «Мынау неғып тұр-ай!» —
дегендей жабыла қарап телміре қапты. Гүжбан қара жан қалтасынан шақша
суырғысы келгендей қолын ербендетіп, жан-жағына қармана қаранып,
анадай
жерде ер-тоқымсыз екі қара құнанды ұстап тұрғандарға иек қақты.
Мана Батыр сұлтандарға ілесе келген қарақұрым топтың ішіндегі екі ертоқымсыз құр атты біреу көрсе де, біреу көрген жоқ еді. Енді жұрттың бəрі
соған қарады. Өздері шу асау екен. Жер табандап тартынып ортаға əзер
шықты. Жұрт қақ жарылып жол берді. Қара киімділер тобынан тағы бір
екеу
қолдарына қыл арқан ұстап ортаға озды, біраз кісі еріксіз ышқынып қалды.
Əсіресе, Əбілқайыр ханның көзі атыздай боп барады. Мынау қыл арқан əу
баста бұған бағышталған ғой. Мана ант бергенде бұл қара боп шықса,
мұның
шаруасын осы қыл арқан мен мына екі шу асау бітіреді екен ғой.
Аршынды жігіттер қыл арқанның ортасынан тұзақтап гүжбан қараның
қолына ұстатты, қалған екі ұшын тұзақтап екеуі екі шу асаудың қасына
барып тұрды.
Гүжбан қара қолындағы тұзақты əуелі Мұхамбет қожаға, содан соң
билерге, содан соң ту сыртына бұрылып, Батыр сұлтанның тобына, ең
артында былайғы тобырға көрсетті. Жұртта үн жоқ. Бірдеңеге қатты
толқығаны екені де, жоқ əлденеге көңілінің хошы келіп құлшынғаны екені
де
белгісіз, тайға бас білдіріп, асау жуасытып қалған əдетіне басып шалт
қимылдап, шұғыл еңкейіп, қолындағы қыл тұзақты басын иіп жер тізерлеп
отырған Торғынның мойынына көз ілеспес жылдамдықпен кигізе салды.
Екі
жігіт қолдарындағы тұзақты көз ілеспес қимылмен асау құнандардың
мойынына іле-іле салысты. Сосын екі шу асаудың ноқталарын жып еткізіп
сыпырып ап, сандарынан құлаштап тұрып бір-бір тартты. Екі құнан
құйрығын теуіп тулап ала жөнелді. Жұрт жан-жаққа тым-тырағай қашты.
Торғынның: «Апа!» дегені де, «Алла!» — дегені де белгісіз, жан дауысы
бірақ шықты. Құйғытып бара жатқан қос шу асаудың соңында буырымен жер
тырнап бара жатқан құр сүлдер əп-сəтте-ақ көзден алыстап кетті.
Жұрт аттарына мінді. Манағыдай қарақұрым лек құрмай шоғыр-шоғыр боп
жан-жаққа бытырай бөлінді. Əлгі сұмдықты көргендер мынау қанды
оқиғаның орынынан да, бір-бірінен де тезірек безіп кеткілері келгендей
суыт
жортақтасты.
Батыр сұлтанның маңындағы қара манағысындай емес азайып қапты.
Алды-арттарына қарамай шығысқа салды.
Əлгі сұмдықтан əбден есеңгіреп қалған Əбілқайыр сəлден соң көзін ашып
қайта қарап еді, көкжиектегі күн көзіне аяқ бітіп, əлгі бір қанжынның
соңынан қызыл тазы боп тілін салақтатып, қуып бара жатқандай көрінді.
Ертеңіне Əбілқайыр кешегі бастан кешкенінің өңі екенін, түсі екенін біле
алмай біраз уақыт дел-сал отырды. Сəске шамасында сыртқа шықты.
Анадай
жердегі қараша ауылдың шетіндегі Зердебайдың үйінің жұрты таздың
басындай тықырайып бос жатыр. Демек, кешегі көргені түсі емес, өңі екен.
Аршыл ағайындары Зердебайды бір түннің ішінде хан орданың қасынан
көшіріп əкетіпті.
«Сонда... сонда...»
Əбілқайыр əлденеге ойы мүдіріп, жан-жағына алақтай қарады. Сонау көз
ұшындағы елшілік маңында ат бар. Бұл йығына жаба шыққан жағасын
қамқамен əдіптеген жұқа шапанының жеңін киіп, солай беттеді.
Келсе — Бөкенбай мен Есет сонда екен. Көзі шарасынан шығып үрпиіп
қалған елші Əбілқайырды көре сала орынынан атып тұрып құшақтай алды.
Балпылдап бірдеңе деп еді, хан ести қоймады. Жəй басып төрге өтті.
Патшаның елшісі кешегі оқиғадан хабардар болып шықты. Торғынның не
күйге ұшырағанын естігенде Сартайлақ талып қалыпты. Көзін жаңа бір
əзірде ашыпты. «Мүмкін емес, мүмкін емес!» əлі сенбей жатыр дейді. Оған
қылжақбас Цапаев: «Мен саған баяғыда айтпап па ем. Бұл тағылардан бəрі
де
шығады. Не сенбейтіні бар!» — деп өжеңдейтін көрінеді.
Не де болса, орыс елшілігінің зəрелері зəр түбіне кетулі. Бөкенбай мен Есет
ой үстінде.
— Енді не істейміз? — деп Мəмбет мырза қылғынады.
Не істейтіні бар? Кеше қарсы жақ оңбай омақасты. Əбілқайырды
сүріндірем деп жүріп ездері қалай шалқаларынан түскенін білмей қалды.
Бүгін олар естерін жия алмай есеңгіреп жатыр. Бірақ ертең жамбастарын
бірбір сипап қайта түрегелер. Тағы бір дауды бастайды. Олар сол жаңа дау,
жаңа
сылтауын таппай тұрып, елшіліктің қарасын бұл арадан өшіру керек.
Əйтпесе, кешегі гүжбан қараға мал керек болмай, ар керек бола қалғаны
тегіннен-тегін емес. Оларға кеше қалай да біреудің қанын төгу, сəйтіп ескі
дауды біржолата тындырмай жаңа дауға ұштық шығарып беру керек болды.
Зердебайдың қызының мұндай масқараға ұшырағанын аузы жүйрік Жəдік
əулеті ертең көрші ұлыстарға жаяды. «Жалғыз үйлі ағайынға жасаған
қысастығы анау!» — деп бұлар жаққа күнде қол шошайтады да отырады.
Мейлі, олар ертең нені істесе оны істесін! Тек мына елшілікті тезірек бұл
арадан аттандыру керек. Кеше қапы қалған қас дұшпан қайта есін жиып
алғанша бұлар орыс шебіне бір жетіп алса, ар жағын көре жатар.
Ханның бұл ойын Бөкенбай да, Есет те, елші де қостады.
Елең-алаңда атқа қонған қалың түйдек күн кештете Найзакескеннің
құлауына еңкейді. Баяғыда Қарақұмдағы құрылтайдан кейін үш жүздің
қара
ормандай көк сүңгісіне сап тауып берген қалың жыныс, бүгінде арасына
қол
жасыра алмастай боп əбден сиреген. Бірақ уəделі ауылдар кеше бір-біріне
ат
шаптырысқанда, ызғыған далада аз да болса ықтасыны бар ғой деп, осы
араны қолайлы көрген.
Хан ауылы бүгін күні кеше қақырайып-қақырайып тұрған елші қосының
қаңырап бос қалғанын бір-ақ көреді. Əбілқайыр елшілік жайғасқан ақ
отауларды жыққызбай, əдейі тігулі күйлерінде қалдырды. Елшіліктің бір
күн
түнде көшіп кеткенін жұрт қапелімде сезбей қалсын деді.
Бүгін Сəмеке, Барақтарға шабарман кетіп, олар хабар тигізгенше елшілік
орыс шебіне жетіп те үлгереді, Бұл жақтағы Батырдың кешегі масқарадан
кейін қылар қайраны шамалы. Сондағы дүрбелең Қызыл үйіктің басындаақ
тарап кеткен.
Найзакескеннің басына əуелі Есеттің тобы қеліп, тосқауылдай тұрды. Оған
көп ұзамай тек жеті рудың ғана емес, басқа да тілеулес ауылдардың ру
басыларын жинап, Бөкенбай қосылды.
Бір күншіліктей жол жүріп, елдің ең соңынан жеткен хан мен елші тобы
алдарынан қайың арасынан жамырай шыға келген қалың қолды көргенде
жүректері жарыла қуанысып қалды. Олардың арасында көптен бері ат ізін
салмай кеткен ауылдардың да ақсақалдары бар екен. Шамасы, кешегі
Қызыл
үйік оқиғасы қай тарапқа шығарын білмей, шөре-шөре болып жүрген біраз
жұртқа жөн сілтеп берсе керек.
Күн еңкейе селдір қайың арасындағы дөңгелек алаңқайға жиналған билер
ақ патшаның елшісінің алдына ақ дастарқан жайып, ақ сарыбас марқаның
басын ұстатып, ақжол тілесті. Мəмбет мырзаның қасына қазақ жұртының
елшілері боп он екі жасар Ералы сұлтан, Нияз сұлтан, Кіші жүзден Шəдік
би,
Құдайназар мырза, Бөкенбай батырдың немере інісі Мырзакелді батыр,
Масқар Төлебай би, Орта жүзден Қыпшақ Күдері, Байкенже батырлар,
бірсыпыра қызметші жігіттер еретін болды.
Дастарқан жиналған соң Əбілқайыр елшіні оңаша шығарып əкетті.
— Ал, Мəмбет мырза, — деп сөз бастады былайырақ шыққан соң. — Сөге
жамандамай аттанасыз ғой. Біздің арамызда болған бір жылдың ішінде
басыңыздан жақсы да өтті, жаман да өтті. Жағдайды өзіңіз білесіз. Əйтеуір,
ақ патшаға берген уəдеме адал екеніме, ол жолда ештеңеден тайынып,
тайсалмайтыныма көзіңіз əбден жетсе, оны алдияр тақсырға бұлжытпай
айтып барсаңыз болғаны. Сіздей ақжолтай елшінің қанжығасын бүйтіп
қаңсытып құр қол қайтарамыз ғой деп ойламап едік. Мынандай қилы заман
кез келіп, жоқтық жомарттың қолын байлап тұр. Кездесуіміздің алды-арты
бір бұл болмайтын шығар. Бұдан былай сіз бен біз қалқыған дарияның
ортасыңда қалтылдақ қайыққа бірге мінген жандай, бір-бірімізге тілектес
боп
жүреміз ғой деп ойлаймын. Мұнда көргеніңіздің бəр-бəрін жіпке тізіп айта
бермей, жақсысын асырып, жаманын жасырып, патша ағзам көңіліне секем
алып қалмайтындай ғып жеткізгеніңіз дұрыс шығар. Өйткені, бұл
шаруаның
абыройы да, ұяты да екеумізге бірдей ортақ қой. Қазақтың бəрі
кешегілердей
тентек-телі екен деп ойлап қалмаңыз. Халық болған соң аласы да, құласы
да
жеткілікті болады. Азын-аулақ сотқарлардың сотанақтығына күллі халықты
күйдіріп қайтеміз. Қазақ жұрты қанатының астына алар рақымды
қамқоршы
табылып жатса, қуанбаса қашпайды. Сырттан жұдырық түйген жаудың
қоқан-лоқысынан да, өз тентектерінің ырың-жырыңынан да əбден
титықтап
отырған жəйі бар. Сондықтан сіздің бұл сапарыңыз, не де болса, із-түзсіз
қалмайды. Айтқанымыз айтқан! Не көрсек те сертімізде тұрамыз.
Əбілқайыр ханның мына сөзін естігенде Мəмбет мырзаның кірпігі
шыланып бара жатқандай болды. Бүгінгі күн — оның да бір жыл бойы
армандаған күні еді. Ханның қос қолын қаусыра қысып:
— Ол не дегеніңіз, алдияр. Сіздің ұлы мəртебелі императрица ағзамның
алдындағы адалдығыңыз, орыс елшілігіне жасаған қалтқысыз қызметіңіз
адамға да, құдайға да аян шығар. Ол жағынан ешқандай қам
жемеңіз, — деді.
— Мына баламды бір өзіңізге сеніп жіберіп отырмын. Көз қырыңызды
сала жүрерсіз. Үстіндегі киімі патша сарайына кіріп-шығуға жұпынылық
етер ме екен деп те сескеніп тұрмын.
— Ол жағын уайымдамаңыз. Өзім реттеймін. Маған осы алған
бағытыңыздан айнымағаныңыз, қарсы жақтың қиянаты мен
қысастығынан қаймықпағаныңыз қажет. Ақ патша сіздің ақ-адал
қызметіңізді
аса жоғары бағалайтынына менің сенімім кəміл. Тек шыдап бағыңыз.
— Сіз де қам жемеңіз. Орыс шебіне жетіп алсаңыз, ол немелер аяқтарын
өздері-ақ тарта жүрер. Ал, ертең көрсек те, аман тұрайық! Көріскенше күн
жақсы!
Хан мен елші мұсылман ғұрпымен төстеріне төстерін тигізіп, құшақтасып
қоштасты. Əбілқайыр елшіге еріп келген башқұрт ру басылармен қоштаса
бастады. Елшінің қасына қазақ ру басыларын ертіп Бөкенбай келді.
— Ал Мəмбет мырза, алдыңыздан ақ күн тусын дейміз. Ақсақалдар
оның сөзін қағып алып кетті.
— Ұшан далада ұшып-қонып жүрген қиқуқұлақтау жұрт едік. Ерсі мінез
көрсеңіз, ертең ұмытыңыз. Жақсы қылық көрсеңіз, өмір бақи
ұмытпаңыз. Азын-аулақ тентек-теліге бола жалпақ көптің көлдария
көңіліне түкірмессіз.
Тевкелев ру басыларымен жеке-жеке қол алысып, құшақтасып, қоштасып
шығып:
— Өздеріңіз де сөге жамандай көрмеңіздер. Қай-қайсыңыздың да
адал ниет, ақ пейілдеріңізді, еткен қызметтеріңізді тəрк қылмай, ақ
патшаға айтып барамын. Сұрайтыным — азғырынды əңгімелерге
ермеңіздер. Бүгіннен бастап патша ағзамның құлағына жайсыз хабар
тимейтіндей боп, жақсы жүрерсіздер деп сенем, — деді.
— Уəде — құдайдың аты. Құран ұстап айтқан сөзден неге айныйық! Екі
жағымыз да сертке берік болайық, — деді ақсақалдар. Бізді ақ патша
мынау жоңғардың құқайынан құтқарса жеткілікті. Басқа ешқандай қолқа
салмаймыз.
Елші елдің ең соңында кеп, Бөкенбайдың қолын алды. Тығыншықтай
Мəмбет мырза алпамсадай Бөкенбайдың құшағына көміліп, көрінбей
қалды.
— Құдайназарды Уфаға барған соң елге қайтарарсыз, — деді батыр.
Жұлдыздай ақ меңі бар күрең тебелдің устінде құлағы қалқиып ырғай
мойын ақ сұр бала Ералы отыр. Кезіне түсе берген сусар беркін
қамшысының
сабымен жоғары көтеріп, жаутаң-жаутаң əкесіне қарап қояды.
— Ал, балам, қадамыңа гүл бітсін, — деді Əбілқайыр Ералыны арқасынан
қағып.
Баланың кішкентай қорамсағындағы жалғыз тал қызыл жебені түзеп
қойды. Ол — Ералының ханзада екенінің белгісі еді. Бала зорлана жымиған
болды.
Жүзден астам салт атты қайың арасынан саудырап шыға берді.
Хан тобы кетіп бара жатқандардың соңынан сексие қарап əлі тұр.
Қасындағылар: «Қайтамыз ба?» — дегендей ыңғай танытып еді, Əбілқайыр
тұрған жеріне желімделіп қалғандай тырп етпеді. Жүргіншілер қашан
көкжиекке көтерілгенде барып, атын тебінді. Баласын тағы бір көріп
қалайын
дегендей артына бүрылып қарап еді, қара жалдың тасасына қылт-қылт
сіңіп
бара жатқан көп атты қайсысының кім екенін ажыратып болмастай жерге
ұзап кетіпті.
Əбілқайыр енді ешқайда кез салмады. Астындағы атының ербеңдеген екі
құлағына телміре қарап үнсіз келеді. Қасындағыларда да сыбыс жоқ. Дүсірдүсір тұяқ дыбысынан ештеңе естілмейді. Жұрттың бəрі бір тұңғиық ой
дариясына шым батып кеткендей. Əншейінде екеуінің жолы бір түссе,
қауқылдасып кең даланы бастарына көтеріп ала жөнелетін қазақтардың
ауыздарына бүгін не тиырым бола қалғаны белгісіз. Тек түн жамылып
барымтаға
аттанғандар ғана тап осылай тіл мен жақтан айырыла қалатын еді. Ал, алыс
жолға кісі шығарып салғандар аламан көрген құр аттай біразға дейін
тұяқтары қызып, желіктерін баса алмаушы еді. Бұл жолы олай болмады.
Бұған келгенде қай нəрсенің де тонын теріс киіп шыға келетін əуелден
əдеті.
Жеңісі жеңіске, қуанышы қуанышқа, тойы тойға ұқсамай кете барады.
Əйтпесе, бүгін Əбілқайыр үшін ақ түйенің қарны жарылған күн емес пе?
Бір
жылдан бері жанын тырнағының ұшында дызылдатып келген мына бір
шаруа жақсылығымен бітті. Айтқанын істетті. Дегеніне жетті. Жолын
кескестеген дұшпанның еткені ем болмады. Осы ара сын болады-ау деген
жердің бəрінен құдай тағала сəтін салып, сүрінбей өтті. Аруақ екеш
аруақтың
өзі бұны жақтады. Ендеше, мына жұрт нағып əкелері бүгін өлгендей түнере
қалған?! Бұны іштері жаратпай келе жатса: «Тап осы шаруаға жиыла
көріңдер!» деп тап осы жолы ешкім жалынбаған еді ғой! Өздері келмеп пе
еді? Көпшілігі Батыр сұлтаннан күдерлерін үзіп, бұның жағына біржола
шыққан сияқты боп келген еді ғой. Тіпті əлгінде орталарында ақ патшаның
елшісі тұрғанда бірінің аузындағы сөзді бірі қағып ап жалпылдасып жатпап
па еді? Ендеше неғып көмейлеріне құм құйыла қалған? Əлде бүгін бұл
қайтер
екен деп, əдейі сынап келе ме екен...
Жоқ, ешқайсысының бұнымен шаруасы жоқ. Бəрі де аттарының жалының
қылын санап келе жатқандай тұқшиып-тұқшиып алыпты. Бəрі де түнеріңкі.
Ой үстінде. Ойланғанда бұлар не ойлайды? Бұдан басқа барар жер, басар
тауларының қалмағанын неғып түсінбейді? Жан-жақтан анталаған сояу тіс
сойқандардың ортасында отырып, қайтып пана іздемессің?! Анталаған
арыстандардың аузында кеткенше, оларды тайсалтатындай айбың
іздегеннің
несі айып!? Егер оған түсінбейтін болса, баяғыдан бері бұны айналсоқтап
не
жындары бар еді? Енді, ойлан мейлің, ойланба мейлің, болар іс болды емес
пе! Бұйда, бəрібір, ақ патшаның қолына өтті. Тек ол оңға бастағай деп тіле!
Бəлкім бұлар да соны ойлап тұнжырап келе жатқан шығар. Тұмсығын
тестірген нар қоспақтай өз бұйдамызды өзіміз қолына апарып ұстатып,
салпақтап соңына ергенде, діні басқа, тілі басқа, түрі басқа, түсі басқа
патшайым көлге бастай ма, шөлге бастай ма? Оның не ойлап, не шарапат
тигізерін, шынында да, кім білген? Мəмбет мырзаға айтқызсаң, ауызымен
орақ орып, қарық қылады да салады. Онысы рас па, өтірік пе? Көп ұзамай
белгілі болады ғой...
Шіркін, мұндайда қасыңда Тайлан болар ма еді! Осындай дағдарып келе
жатқанда ол шөп басындағы мизамға қарап, ат үстінен еңкейіп жұлып
алған
жусанның тармағының айыры мен бітеуіне қарап, көктегі жұлдыз, жердегі
сағымға қарап бал ашып беретін еді-ау. Сонда балы жақсылыққа түссе,
қараптан-қарап желпініп қалатынсың. Қанша дегенмен, үміттің аты үміт
қой!
Қолыңа ұстап тұрған ештемең болмаса да, алдыңда жақсылық бар деген
далбасаның өзі-ақ төбеңді көкке бір жеткізіп тастамай ма!..
Апырай, күн бүгін неткен тымық! Желтоқсанның ортасы бүйтіп сауыны
болған биенің желіндей балбырап тұрмаушы еді ғой?! Əнеугүні қарап
тұрып
ызғып тұрар Қызыл үйіктің басында құдайдың ұйтқыма шаңыты аяқ
астынан
сап болып басыла қалып еді. Осының бəрі тегін дейсің бе? Істің оңға
басайын
дегені шығар. Құдай мынау бейшара жұрттың күнде көлдеткен көз жасын
көрейін дегені шығар. Бұл осынша азап, осынша тауқыметті тек бір
басының
бағы үшін тартып жүр ме? Елі үшін, халқы үшін де өліп-өшіп жүрген жоқ
па?
Еліне не керек, не қардар екенін бір кісі білсе, осы-ақ білер. Сол
білгендігінен де осындай тəуекелге мінбеп пе еді? Қоянның құйрығындай
күнде қыпылықтап отырғаннан обал-сауабыңда біреуге артып, тыныш
отырғанды жөн көрмеп пе еді? Аз жұрт та бір бойжетіп, толықсып отырған
қыз секілді нəрсе екен ғой? Оның да біреудің білегінен ұстамаса, күні қараң
көрінеді. Əңгіме тек оның алжаспай кімнің білегінен ұстай білгенінде...
Құдай тек содан жаңылыстырмаса болғаны...
Түһ, түн неткен қараңғы еді! Жұлдыздар да шілде ортасындағыдай
шүпірлей қапты. Анау — темірқазық, анау — жетіқарақшы. Анау — ақбоз,
көкбоз... Анау... Апырау, мынау ат құлағының арасынан қылаңытқан күлдей
бозаң шоғыр үркер ғой! Жарықтық, бұдан ұсақ, бұдан солғын жұлдыз жоқ
шығар. Бірақ, соған қарамастан, қаншама самала шырақтар самсаған түнгі
аспанда оны көзің бірден шалып тұр-ау! Оның сиқыры неде екен? Əлде
жұп
ажыратпай бірге туып, бірге бататынынан ба? Жұлдыз екеш жұлдыз да
неғұрлым саны аз, неғұрлым жарығы солғын болған сайын жиі тұрмаса,
көзге түсе алмайтындарын білген ғой! Өздері неткен ыңғайтөк еді! Жаздың
жаңбырлы, құрғақ, қыстың жайлы, жайсыз боларын жұрт осы Үркерге
қарап
біле қояды. Бəрін алдын ала осы бір шөкім солғын шырақтар сезіп
қоятындай. Бəлкім, мынау бірін-бірі иықтап, бірін-бірі төбеден нұқып
жатқан
əумесер дүниеде аз халықтарға да осы Үркер мінез керек шығар! Бəлкім,
олар да мынау ұйтқымасы көп аласапыран дүниеде тек Үркердей тығыз
тұрып, дауыл мен боранды Үркердей алдын ала біліп, алдын ала ыңғайға
аунап отыра алса ғана, аман қала алатын шығар...
Жол шыққанда Үркердің маңдайынан туғанын жақсылыққа жорымаушы
ма еді! «үміт артсаң Үркерге қара!» деуші еді ғой. Желтоқсанда да
Үркердің
ат құлағынан асып көтерілмегені алдағы қыстың жайлылығы шығар.
Алдың
жақсылықтан асқан бақыт бар дейсің бе!
Үркердің қарсы алдыңнан туғаны маңдайынан ашылайын дегені ме екен?!
Не де болса, үміт бар ғой. Қаршадай Ералы көз көрмеген алыс жолға сол
үмітпен аттанды ғой. Бұрын қайда аттап басса да, үрей анталап тұрмаушы
ма
еді. Жоңғар қайтер екен, қалмақ қайтер екен, башқұрт қайтер екен деп
қаралай қылпылдап бітуші ек ғой. Енді, не де болса, бір үміт бар емес пе.
Үрейден үміт қашан да жақсы емес пе. Ендеше, мынау Үркер де
жақсылығымен туған шығар. Тек бұның, тек мынау талайды көріп, талай
тауға басын соққан көнтері жұртының алдынан ылғи осылай үміт шырағы
туып тұрғандай!
Хан ішінен: «Е, жаратқан, бүныңа да шүкір! Тəуба, тəуба!» — деп сан рет
қайталады.