Үркер - 43

адал болатынын айғақтайтындай бір ишара жасағаны дұрыс
болатынын сездіртті.
Əбілқайыр, бəрін үйінен алдын ала кесіп-пішіп келгендей, тез жауап берді.
— Алдияр патшаға елшілікке ұлым Ералы сұлтан мен немере ағам Нияз
сұлтанды өзіңізге ертіп жібергелі отырмын. Бұдан былай ұлы ағзамның
қарауына жыл сайын бір баламды аманатқа жіберіп тұрмақпын. Ақ
патшаның алдындағы адалдығымды бұдан басқа немен дəлелдей аламын.
Сізден жалғыз өтінішім, ұлым мен сұлтанды көп ұстамаи, елге тезірек
қайтарарсыз. Əйтпесе, мұндағы ауызымен орақ орған көп кергіме жұрт
алдында тағы да табаға ұшыратып жүрер. Алдияр тақсыр əлгі айтқан
өтінішімді қабыл алып, мені үй-ішіммен қалада тұрғызар болса, əрі бүкіл
əулетіммен сенімді аманат болар едім, əрі мынау бұзақы жұрттың
тарапынан
ешқандай қауіп-қатер көрмес едім, олардың тізгін ұстарларын сескентіп,
тентек телісіне тіземді мықтап батыра алар ем. Не де болса, ақ патша өзі
шешеді ғой. Мен əйтеуір алдияр патшаның айтқанын екі етпеймін. Елші
мырза, ақыл айтқаны несі деп ашуланып қала көрмеңіз, Ералының қасына
Бөкенбайдың немере інілерінің біреуін, бізге жақтас ру басыларының не
өздерінен, не балаларынан біреу-міреуді ерте кеткеніңіз жөн сияқты. Қанша
дегенмен, мынау ұйтқыма халық өз ұйтқысынан да бірдеңе араласпаса,
айдаладағы төре тұқымның қай төлінің қайда шашырап жүргеніне бас
ауыртып неғылсын! Ертең көз тайғасын кешегі уəделерінен айнып кетіп
жүрмес үшін олардың кіндіктерінен де мықтап-мықтап матап ұстап
отырмаса
болмайды.
Тевкелев мынаны естігенде қуанып кетті. Екеуінің бұл сүхбаты бір
тентектен əлімжеттік көрген екі момынның бірін-бірі жұбатқанындай
бірдеңе
еді. Бірақ, беттеріндегі үрей табы əлі түгел тарай қойған жоқ.
Əбілқайыр елшінің қосынан қайтып келе жатып Зердебайдың үйінің
белдеуінде тұрған төрт-бес аттыны көргенде көңілі мұздап қоя берді.
Ордаға
жеткесін төлеңгіттерін шақырып сұрастырып көріп еді, Барақ ұлысынан
шебердің сақау қызын бала жасынан айттырған құдалары келіпті. Үндемес
зергер мен оның қашан көрсең де, самай шашы қопырап, алау-далау боп
жүретін жырым балақ қатыны жүректері жарыла қуанып жатқан көрінеді.
Тевкелевтің хабарын естігенде Бөкенбай сазарып отырып қалды. Онсыз да
ауыр денелі адам бөксесі жерге сіңіп бара жатқандай сəл ілгері итініп
барып
тіл қатты.
— Бұған Əбілқайыр хан не дейді?
— Ханның айтқаны: Орта жүздің қара-құраңы көп. Əрі қазір башқұртқа
мал алдырып, жан алдырып өте ызалы. Кешегі башқұртқа кеткен еселерін
сендерден қайтарғылары келуі мүмкін. Олар келмей тұрып елдеріңе
асырам, қастарыңа балам Ералы сұлтан мен немере ағам Нияз сұлтанды
елші
қып қосып жіберем, — деді.
Батыр ерінін жымқырып біраз отырып барып бір бүлк етті.
— Мұнысы ақыл екен.
Бөкенбай басындағы дағарадай бөркін алып, барқыт тақиясының астына
қамшысының сабын жүгіртіп бірер қасып қойды. Онысы, шамасы, қатты
ойланғаны болса керек.
— Жөн, жөн, — деді əлден соң қайта тіл қатып. — Мен де қасыңызға бір
немере інімді ертіп жіберем. Құдайназар Уфаға дейін шығарып салады.
Бірақ, оны Уфаға барғасын əрі алып кетпей, елге қайтарыңыз.
Тевкелев құптап басын изеді. Тамағын кенеп тіл қатты.
— Батыреке, əнеугүнгі Шерін Дөндіктен келген екі елшіні сізге
қалдырам. Өз ұлыстарына аман-есен жеткізіп салыңыз.
— Жақсы айттыңыз, — деді Бөкенбай. — Ол екеуін елдеріне жеткізіп
салуды өз мойыныма алайын. Бірақ, қастарына Шөребай деген немере
інімді
қосып жібергелі отырмын. Ол былтыр керуен тартып келе жатып қалмақ
ұлысында тоналып қалып еді. Соған жəбір көрсетпей, алған дүниелерін
қайтарсын деп Шерін Дөндікке қағаз жазып беріңіз.
Тевкелев батырдың ол өтінішін сол бойда орындады.
Бөкенбай батыр ауылына енді қайтқалы жатқанда терістіктен бір қарайған
көрінді. Көкжиекте аттылыдан гөрі түйеліге ұқсаңқырайтын тəрізді.
Біраздан
соң түйе жетелеп келе жатқан жаяу адам екені көзге анық шалынды.
Бұнысы
қалай? Қолында бүйда тұрып, түйеге мінбей жаяу келе жатқаны несі?
Елші қасындағы аң-таң жұрт одан əріге шыдай алмай, бір-екеуі атқа мініп
алдарынан кетті. Қалғандары əлгі жұмбақ түйелі қастарына келгенше
тарамай көлеңкеде тұрып алды.
Жырық мұрын қара нар елшінің үйінің оң жақ бетіне: «Уһ, жеттім бе?» —
дегендей сылқ шөге кетті. Үстіне екі адамды мінгестіріпті. Екеуінің де тұла
бойы айғыз-айғыз қан. Жер түбінен ілесіп келе жатқан көк шыбындар əлі
айырылғысы келмегендей құж-құж жабылып жатыр. Түйе жетелеп келе
жатқан жаяу жігіт əбден болдыртып жалп етіп отыра кетті. Қолымен ымдап
бірдеңе дейді. Жұрт арқасы қырдай қара көрттің үстіндегі, екі кісіні
шандып, буып тастаған қыл арқанды əрең шешіп, тусіріп алып көрші үйге
алып кетті. Ал екі тізесін топыраққа көміп сұлқ отыра кеткен жігітті екі
қолтығынан демеп тұрғызып елшінің үйіне алып жүрді. Оң жаққа əкеліп
отырғызып, үстіндегі шаң-шаң сырт киімін шешкізіп, беті-қолын жуғызды.
Алдына апарған жез құманның шүмегіне шап беріп еді, су құйып тұрған
жігіттер зорға айырып алды.
— Əбден қаталап келген екен, бойына түсіп кетіп жүрер.
Əлсін-əлсін ауызын шайғызыңдар.
Жігіт біраздан соң барып есін жинады. Уфа маңындағы тұратын Бораш
деген қазақ екен. Бұны да полковник Кошелев Тевкелевке хат апарып
беруге
жұмсапты. Қасына осыдан екі ай бұрын Уфаға кеткен ханның бір жігіті мен
Бөкенбайдың бір жігітін қосыпты. Үшеуі үш ат мініп, бір-бір аттан бос
жетектеп, алты атпен шыққан екен, алдарынан сексендей атты кісі қарсы
жолығыпты. Ешқайда қашып құтылуға жағдай жоқ. Амалсыз тоқтапты.
Сөйтсе, əлгілер башқұрттар боп шығыпты. Орта жүзден жылқы қуып
қайтамыз деп барып, соққыға ұрынып, бірер жігіттерінен айырылып,
өштерін
кімнен аларын білмей келе жатқан ызақор топ құдай айдап тап қылған үш
қазаққа бөрідей шүйлігіпті. Үшеуінің аяқ-қолын буып ат көтіне өңгеріп
алыпты. Жол-жөнекей тоқтаған жерлерінде бұлардың кім екенін анықтап,
воеводадан келе жатқан Борашқа көп тимепті. Ал хан мен Бөкенбайдың
жігіттерінің тұла бойында найзаның ұшы мен дойырдан түскен жарақаттан
саутамтық жер қалмапты. Ол екеуін ішін кептіре сабап арқасы қырдай
көртке
мінгестіріп, жол-жөнекей құлап қалмасын деп қыл арқанмен шандып
байлап,
бұйдасын Борашқа ұстатып жіберіпті.
Ит қорлықты көріп келген үш мұңлықтың сөзін тыңдап отырып Бөкенбай
мен Тевкелев бір-біріне көздерін көтеріп қарай алмады. Елші қосындағы
мына қарбаласты көріп Əбілқайыр да келген екен. Үшеуі ақ патшаның
елшілігі қазақ ұлыстарынан аман-есен аттанып кеткенше мына жəйді
ешкімге
айтпауға, жарақатты екі жігітті ел көзіне шығара бермей оңаша бағыпқағуға
пəтуаласты.
Содан елші қосы, сыртынан қарағанда, баяғысынша жым-жырт
тұрғанымен, іштей буынып-түйініп жолға жинала бастады. Əбілқайыр мен
Бөкенбай да алыс жолға аттанатын адамдарының жол жабдықтарын əзірлеп
əлек.
Хан мен елшіден қалыспағысы келгендей шет жақтағы Зердебайдың үйі де
абыр-сабыр. Ертелі-кеш балға тықытып отыратын неменің қара керікті
атымен жиып тастағанына бір апта болып барады. Күні бойы қараша үйіне
бір кіріп, бір шығып тыным таппайды. Самайы қопыраған бəйбішесінің де
етек-жеңі жинақталып қалыпты. Анадағы қүдалар келіп кеткеннен бері
қашаннан бері ауызы ашылмаған сандық-кебежелері мен жібі шешілмеген
теңдерін түгел ақтарып шықты. Бар жылтырағын əуелі қызына, сосын өзіне
жапсырып əлек. Əншейінде жалғыз үй кірменің мұндайда ағайын-жекжаты
да көбейіп шыға келеді екен. Күйеудің үрын келетін хабары шыққасын-ақ,
қоңсылас рулардың арасынан ағайын табылып, екі-үш үй əкеп тікті. Соғым
жетелеп, саба өңгеріп келген ағайындар Зердебайдың өзін ортаға алып кеукеулесе, үй тігіп, жиһаз əкелген абысын əйелін ортаға алып сампылдасады.
Əйтеуір, Зердебайдың үйінің маңы ертелі-кеш жапыр-жұпыр əңгіме.
Белдеуінде ертелі-кеш қаңтарулы ат. Жалғыз үй ұстаға жан-жақтан
құйылып
келіп жатқан жүргіншілерге елші де, Əбілқайыр да жақтырмай қарайды.
Мынау абыр-сабырдың бəрін қарсы жақ əдейі істеп отырғандай. Осы
арқылы
хан мен елшінің не істеп, не қойып жатқанын білгілері келгендей. Анау жер
ошақ басында топылып жүрген қаба сақалдар тек қазан қуып, пышақ
қайрап,
мал сойып жүрмегендей, сонымен қоса хан орда мен елшілік қосын
сырттан
бағып, тың тыңдап жүргендей. Сондағы көрген-түйгендерін төсеніш іздеп,
ыдыс-аяқ сұраттырып жан-жаққа шаптырып жатқан салт аттылардан айтып
жіберіп жатқандай.
Не де болса, сақау қыздың той-томалағының дəл осы түсңа сəйкес келуі
тегіннен-тегін емес. Əбілқайыр сыр тартқысы келіп телеңгіттерін жіберсе,
тойлы ауыл аяқтарын тартып, ауыздарын тыйып, сыртқа тебетін көрінеді.
Тевкелевтің адамдарынан Зердебайдың үйімен əуелден араласы бар Сергей
Костюков. Ол Сартайлақ десе сартайлақ, жоғалған түйедей қаңғалақтап
барып қалады да, аңырайып тұрып-тұрып кері қайтады. Оған зергер мен
қызынан басқа жұрт онша жылы шырай таныта қоймайды. «Сұқақтап
мынау
қайдан шыға келді?» — дегендей, теріс айналып тыжырынысып қалады.
Зергердің онымен бұрынғыдай ерінбей-жалықпай мылжыңдасып отыруға
уақыты жоқ.
— Ə, Сартайлақ, келдің бе? — деп бір ыржиып қояды да, не мал сойып
жатқандар, не үй жасаулап жатқандар шақырып, кетіп қалады. Жалғыз
қызының жөнін тапқанына мəз болған еңгезердей кісі мынандай шаруаның
тұсында қол ушын беріп жатқан ағайындардың бір сөзін қаза жібермей,
елпек-ұшып жүр.
Торғынның да мұршасы жоқ. Біресе ана жеңгесі шақырып алып, жаңа тігіп
жатқан көйлегін кигізіп көргізеді, біресе мына жеңгесі шақырып алып,
ертең
келін боп барғанда киіп баратын əшекейлерін қаратады.
Сергей Костюковтың абыр-сабыр тойлы ауылдан күні бойы төңіректеп
жүргенде айтып келетіні: «Зердебайда ес жоқ, сондай қуанышты. Торғын
бұрынғысынан да əдемі болып кетіпті.
Гүл-гүл жайнайды. Қазақтардың қыз ұзатқаны қызық... Əншейінде алаудалау болып жүретін шешесіне дейін құлпырып кетіпті».
Мұны естіген Цапаев тағы да шағып алады:
— Сен енді қызынан күдер үзгесін, шешесіне көз салайын дедің бе?
Не де болса, хан ауылының о шеті мен бұ шетінде күні-түні мігір жоқ,
абыр-сабыр.
Іргеден аттанбай жатып жер төмпештей жөнелген көп дүсір бірер қыр
асқанша құлағында тұрды. Сол бір қияңқы дыбыс басылғасын да көңілі
орнықпай, Əбілқайыр үйге кіре алмады. Желтоқсанның екілене соқпаса да,
дене түршіктірер ызғар желін ең күздігүні қоңыр жусанның тарам-тарам
сілті
шашағы бой көтере алмай дірдек-дірдек етеді. Ханның іші бауыры да қыс
алдының сол əлем-жəлем қара шөбіндей бебеу қағып қалтыратып алып
барады. Бірақ, енді басқа амалы бəрібір жоқ. Не де болса көріп алады.
Əлгінде ғана көкжиекке сіңген үш жүз аттының ала тозаңы аспанға
айналып
əлі түр. Ежіреңдей сөйлеген дəукес билердің қабарыңқы жүздері көз
алдында, сөздері қүлағында. Ешқайсысы ақырып-бақырған жоқ, былайғы
даулардың тұсындағыдай қамшыларымен жер сабамады да. Сыздана,
тістене
сөйлесті. Ауыздарынан шыққан əр сөздерін қорғасынмен қаптап
қойғандай, көңілінде опырып түсердей ап-ауыр. Алдарынан шығып, аттан
түсіріп алған жігіттерімен де жөндеп амандаспапты. Үйге кіріп
жайғасқасын,
сырттан қарш-қарш пышақ қайралып жатқанын естіп:
— Жігіттеріңізге айтыңыз, əуре болмасын. Көп отырмаймыз. Əлгі
шоқыншығыңды шақыр. Екі ауыз сөзіміз бар, айтамыз да қайтамыз, —
деді топты бастап келген қабақ Тəңірберді.
Хан сəл ойланып барып, Бəйбекті шақырмай, Мырзатайды шақырды.
Мыналардың келмей жатып кергіген қатал жүздерінен көңіліне бір үрей
қашты. Өткен жолы елшімен оңаша мəслихатта: «Енді екеумізді де тыныш
қоймас. Қарсы жақтан біреулер келер. Қайбір ағайындық əңгімемен соғады
дейсің, қоқан-лоқы жасап қоқаңдай келер. Сонда хабаршы жібергенде қапы
қалмайтындай боп ойланып алайық», — деп пəтуа байласқан. Егер бұл
Бəйбекті, ол Юмашты жіберсе: «Қауіп-қатер ештеңе жоқ, келе бер», —
дегендері, ал бұл Мырзатайды, ол Таймасты жіберсе: «Ойлан, қапы қалма»
— дегендері.
— Елші мырзаға барып, билердің шақыртып жатқанын айтшы, — деді хан
балдызына.
Мырзатай үй-ішінде отырғандарға алара бір қарап шығып кетті. Көп
ұзамай қайтып оралды. Соңына елші емес, Таймас ілесе кірді.
Билер мынау өндіршегі сорайған құс тұмсық башқұрт биімен сөйлескісі
келмей:
— Əлгі ноғайың қайда? Өзі неге келмейді? — деп еді, Таймас ханның оң
тізесінен кеп орын алып:
— Ұлы императрица ағзамның алдияр елшісі қазақ билерінің өз
ғұзырына жеткізбек өтініш-ғарзаларын естіп қайтуды маған, башқұрт биі
Таймас Шаимовқа тапсырды, — деді.
Онысы: «Мен, немене, тақияларыңа тар келіп отырмын ба? Мен де тап
сендердей қамшы ұстаған қадау бимін. Патша ағзамның ақжолтай
елшісімен
тізе тиістіріп қатар отыратындай теңдікті сендерге кім беріпті, өңшең
жыртық шидем, жалба тымақтар!» — дегені еді.
Ханның сол тізесіндегі ат жақты айыр сақал Тəңірберді ажырая қарады.
— Біз өтініш-ғарзамен келіп отырған жоқпыз.
Талаппен келіп отырмыз. Талабымызды мына Əбілқайыр ханның алдында
елшінің өзіне айтқымыз келеді, — деді.
Таймас та ызғарлана сөйледі.
— Ханға айтар талабыңызды қайда айтатындарыңызды өздеріңіз
біліңіз. Елшіге айтар талабыңызды маған айтыңыз. Тевкелев мырза қазақ
сұлтандарымен, билерімен өзі сөйлесе ме, жоқ өкілін жіберіп сөйлесе ме,
оны
сендердің мынау жиындарың емес, езі шешеді.
Керегенің көгі басына бір-бір биден иін тіресіп отырған қарақұрым жиын
түгел күреңітіп алды, бірақ бəрі де ұяттан емес, ызадан қызарып отыр.
Таймастың мынау батыл жауабына айызы қанып отырған тек Əбілқайыр
ғана. Бұлардың бəрібір илікпейтіні белгілі болды. Кетісу керек екен,
осылай
шекісіп кетісу керек. Ендігі мəймөңкеден бəрібір опа жоқ.
Қазықтай қағылып қақ төрғе жайғасқан еңгезердей Тəңірберді қызарыңқы
көзін төңірегіне шола тастап сөз бастады.
— Ендеше, біздің бұл келісіміз Ресей патшасының қол астындағы
башқұрт жұртының бассыздығына байланысты болып отыр. Олар осы
биылдың өзінде Орта жүз ұлыстарына бір емес, бірнеше рет шабуыл
жасады.
Тек соңғы жортуылдың өзінде Орта жүздегі ағайындарымыз қырық
арысына
өлідей, жүз азаматынан тірідей, екі мыңнан астам жылқы мен
түйеден, қарайған дүние-мүліктен айырылып қалды. Біз
қарындасымыз бүйтіп басына иүн туып, отқа түсіп жатқанда ақ
патшаның елшісін алшаңдатып еліне аман-есен жіберіп қоя алмаймыз.
Башқұрттар алған жесірі мен жетімін түгел қайырып, өлтірген
арыстарымыздың құнын төлегенше, екі жұрттың арасында бітім
болғанша, Əбілқайыр ханға келген елші аманатқа алынып қалынады.
Біз соны ескерткелі келдік.
Таймас манадан оң көзін сығырайта тыңдап отыр еді, мынаны естігенде
басын көтеріп ап, оқыс саңқ ете қалды.
— Бұндай талапты қойып отырған кім?
— Біз. Кіші жүз руларының билері.
— Ендеше, Кіші жүз ұлыстарына башқұрт тиді деген хабар естілмеп еді
ғой. Ресей патшасының қол астына ез еркімізбен бағынамыз деген Кіші жүз
руларына орыстар тарапынан да, қалмақтар тарапынан да, башқұрттар
тарапынан да ешқандай қысастық болған емес. Ал, ресей патшалығының
қол
астына əлі өтіп болмаған Орта жүз ұлыстарының тыныштығына ақ
патшаның елшісі ешқандай кепілдік бере алмайды жəне ол үшін аманат боп
басын қатерге тіге алмайды. Егер анттарыңнан айнып, ақ патшаның
елшісін қайдағы бір башқұрт шапқыншылығына ұшырап отырған
ұлыстарға
аманатқа ұстап берер болсаңыздар, ертең ұлы императрица ағзам мен оның
айбынды ғаскерінің алдында əлгі Орта жүз ру басылары емес, мына сіздер,
ант қағазға қол қойған күннен бастап Ресей мемлекетінің боданы болып
есептелетін Кіші жүз ру басылары жауап бересіздер. Бұл қылықтарыңыз
біздің мемлекетіміздің заңында патша тағының алдындағы опасыздық,
сатқындық саналады.
Жұрт сілтідей тына қалды. Тəңірбердінің қолындағы төрт ерме қамшының
былғары шашағы дір-дір етіп қалтылдап тұр.
— Сонда, — деп сөз алды оң жақ қапталдан Бақтыбай батыр, — ақ патша
біздің ағайынымыздан айыра ма?
— Бəсе, десейші-ау, — деп, оны төменірек отырғандар құптай жөнелді. —
Ақ патшаға бағынамыз деп, сүттей ұйып, судай сіңісіп отырған
ағайындарымыздан бөлініп бөтен жұрт болып кетеміз бе? Қарындастың
басына күн түскенде, біз қалай қабырғамыз қайыспай, қол қусырып қарап
отыра аламыз!
— Сонда бір шоқыншақ ноғайдың басы қазақтың елі қырық, тірі жүз
азаматының бастарынан артық бағалы болғаны ма?
— Қалған елшілікті аман-есен қайтарамыз. Ұстап қалсақ, тек елшіні ғана
ұстап қаламыз. Онда да ақ патша башқұрттардың бассыздығын тыйдырсын
деп ұстап қаламыз ғой!
Таймас жұрттың жапыр-жұпыр əңгімесін түгел тыңдап алды.
«Айтарларыңды əбден айтып болыңдар», — дегендей əрқайсысының
аузына
қадала қарады. Бірақ билер кеңге көсіліп кетпей, бүгежектеп отыр.
Шамасы,
осынша бидің бəрі бір ауызды əңгімемен келіп отырған жоқ. Көбі
шарпысқан
екі жақтың ауыз лəмін өз көздерімен көріп, өз құлақтарымен естиін деп
əдейі
аңыс аңдып келгендей. Сыр шашпай тымпиып-тымпиып қалыпты.
Əбілқайыр екі жақ босағадан бастап иін тіресе отырған билердің əр
қайсысына көзін сүқтап үнсіз тергеп-тексеріп шықты. Мына жиынның
алдында бүгежектей бермей, айбын көрсетіп қалған дұрыс екен деп
ойлады.
Таймас қайта сөз алды.
— Осында жаңа тек тілмашты ғана ұстап қаламыз, қалғандарыңды елге
қайтарамыз дедіңдер. Мен өзім Мəмбет мырзаны мында тастап, елге қарай
жарты қадам аяқ баспаймын. Менен басқа башқұрттар да сөйтеді. Біз ұлы
патшамыздың аты мен абыройын арқалап келіп отырған ақжолтай елшіні
өйтіп аяқ асты ете алмаймыз. Бірге келдік екен, бірге кетеміз. Жаңа осында
тағы бір əңгіме болды. Ағайынымыздан айырмақсыңдар дедіңдер. Сендерді
ешкім зорлап ағайындарыңнан айырмақшы емес. Соншалықты бауырмал
болсаңыздар, əу бастан-ақ Сəмеке ұлысындағы ағайындарыңызға біз қол
астына қарап отырған елге тиіспей тыныш жүріңіздер деп айтпадыңыздар
ма? Барымтаны бастаған кім? Солар ма, башқұрт па? Баяғыдан бергіні
былай
қойып, осы сендер ант бергеннен бермен қарай қазақтардың орыс
мемлекетіне қарсы істемегені қалды ма? Ақ патшаның керуенін айдалаға
сусыз қамап, тонап алған кім? Сендер! Жайық бойындағы орыс қаласынан
казак орыстардың қатын-баласынан он алты адамды ат көтіне өңгеріп
алып,
қашып кеткен кім? Сендер. Башқүрттардың қырық кісісін өлтіріп, алты
мың
жылқысын қуып кеткен кім? Сендер. Ал, енді шеттеу шыққан жалғызжарымды қымқырып кетіп бара жатқандарың өз алдына. Оның есебін
ешкім
білмейді. Сонда кім кімге обал жасап отыр? Егер Сəмеке ұлысы өзі тыныш
отырса, башқұрттар тисер ме еді? Жоқ. Олар да анада шеккен тауқыметінің
қарымтасын енді қайтарып жатыр. Ендеше, ұлы императрица ағзам қол
астындағы қай халықтың да бүйтіп жылап жүріп зорлық жасағанына
шыдап
отыра алмайды, ешкімді өйтіп басынан секірткізіп қоймайды. Егер, ақ
патшамен тату-тəтті болғыларың келсе, мынау елшісін бір күнде кідіртпей
еліне қайтарыңыздар!
Үнсіз сазарып отырған қалың топтан тағы біреу тіл қатты:
— Дəл қазір қазақтардың елшіні еліне қайтара алатындай жағдайы
жоқ. Алдияр тақсырдың атына лайық сый-сияпат жасамай, қайтып құр
қол жібере аламыз?
Таймас: «Осыны да сөз деп айтып тұрсыңдар ма?» — дегендей кекете
жымиды.
— Ақ патшаға сендердің адал көңілдеріңнен артық сыйлық керегі жоқ.
Іргелі мемлекеттің басшысы өздері етек-жеңдерін дұрыс қымтай
алмай отырған жарлы-жақыбай жұрттан не дəметуші еді! Тағы да
Бақтыбай дүңк етті.
— Сендерді аман-есен жіберсек, осының бəрін ақ патшаға жылапсықтап айтып барып, ертең жыл өтпей жатып, біздің құлағымызды
кесіп алуға қайтып келесіңдер ғой.
Таймас оңан жалт бұрылды.
— Ақ патша ешкімге өзі тиіспей тиіспейді. Тыныш отырсаңыздар,
сендердің құлақтарыңды қайтсын! Ал, егер соқтықпаларыңды
қоймасаңдар, əр тентектің маңдайынан бір сипап отыратын ақ патша
сендердің нағашы əжелерің емес, құлақ түгілі бастарыңды қырқып алады.
Бірақ, естерің болса, ондайға əздерің де ұрынбассыңдар. Ұрынып
жатсаңдар, сендерді тезге салатын айбынды əскерін бастап əкелетін
адамды бізсіз де табады. Онан да əр гəпке бір соқтықпай, əлі де
басымыз іспей, істің байыбына бара алмай отырмыз деп ашық
айтпайсыңдар
ма?
Манадан сілтідей тынып тыңдап отырған жұрт мына тұста гу ете қалды.
— Əй, басымызда нең бар?
— Абайла!
— Мына жаман естек қайтып-қайтып көстеңдейді-ай!
— Ақ патшаның бауыр еті, көз нүры өзі құсап, шекемізден шертіп
тұрып сəйлейді ғой!
— Орыс нанын бұрын жегеннің бəрі бүйтіп əкіреңдей беретін болса, ақ
патшаға қараған күніміз де күн болмайды екен.
Сұлқ отырған Тəңірберді: «Жə, қойыңдар енді!» — дегендей қамшысын
жоғары көтерді.
— Біз елшіге айтарымызды айттық. Елшінің айтқысы келгенін естідік.
Енді біздің сенде ешқандай сөзіміз жоқ. Ендігі сөзіміз мына Əбілқайыр
ханда. Бірақ, сен де естіп ал. Ал, хан, исі алшының айтары қашан
башқұрттар
Орта жүзге салған ойранының орынын толтырғанша елшіні ешқайда
шығарушы болмайсың. Бұл айтқанды орындамайды екенсің, төрелік
түгілі тірлігіңнен күдеріңді үзе бер.
Əбілқайыр ыршып түсті.
— Өйтіп, қоқилана берме, Тəңірберді. Сенің ышқырыңа қыстырылып
тұрған сары шаянның да құйрығы көрініп қалды. Сақалыңды сапситып
осындай өнбес дауға кім жұмсаса да, айтып бар. Менің ақ патшаға берген
антым ант. Кейбіреулер құсап бүгін биенің құйрығы, ертең түйенің
құйрығы болып қырық құбылып отырар жəйім жоқ. Ондайлар бүгін
шолжаңдағанмен, ертең шолжаңдай алмайды, ақ патшаның алдында сазайын
тартады. Олардың опасыздығы үшін бар айыпты бір мойныма артып ап,
мен
де өле алмай жүрген жоқпын, Егер елшіні аманатқа ұстаймын десеңдер,
өздерің ұстаңдар да, обал-сауабын өздерің көтеріңдер. Елші — менің
тұтқыным емес, қонағым. Қайтам деген күні қайтарам. Қасына балам
Ералыны ақ патшаға елшілікке жіберем. Егер бұл қылыгым үшін қатынбаламмен түгел қырып тастасаңдар да, артым сұраусыз қалады екен деп
ойламаңдар. Ералыжан орыс патшасына тірі жетсе, біздің кегімізді сол
қуады. Егер оның да періште қанына қолдарыңды былғамай
құмарларыңнан
шыға алмайтын болсаңдар, бұл опасыздықтарыңды ақ патшаның өзі-ақ ізтүзсіз жібермейді. Ол кім-кімнің де кеше бағындым, бүгін қағындым деген
шайпаулығын көтере қоймайды. Əуелде жайына қарап жүре алмай, өз
аяғынан келіп ант беріп, енді бүгін онысынан жалт беріп отырғандар
жазасыз
қаламыз екен деп ойламасын. Бастарыңда ми болса, əлі де қабырғаларымен
кеңессін. Менін айтқаным айтқан, елшілер елдеріне жүреміз деген күні
жүреді. Мен оларды қайдағы біреулердің қапы кеткен ұпайы тугелденгенше
ұстап отырар жəйім жоқ. Ойланам-толғанам деген кісіге аз ойлану, аз
толғану болмаған сияқты!
Əбілқайыр орынынан өзі бүрын көтерілді. Онысы: «Сөз осымен бітті!» —
деген еді.
Үй толы жиын сол сазарған қалыптары сыртңа шықты. Сол сазарған
қалыптары аттарына мінді. Сол сазарған қалыптары «қош» айтыспастан
журіп кетті. «Қап, бəлем, сені ме!» — деп кеткендері бірден белгілі болды.
Бел асып бара жатқан қатулы шоғырды көріп тұрып Əбілқайыр: «Тіресер
жерге енді келдік, — деп ойлады. Үйіне қайтып кіргісі келмей құла түзді
бетке алып жүріп кетті. Мəреден енді оралып, тұяғы əбден қызып алған
бəйге
атындай бір жерге тұрақтай алар емес. Қарсы ескен суың леп те бетін
шымылдатқанмен етіне өте алмай келеді, сонау көкірегінде өртеніп жатқан
қордалы күйікті үрлей түспесе, сөндіре алар түрі керінбейді. Əлгі
айтқанына
еш өкінген жоқ. Бірақ «енді не болар екен» деген бір желік əуестік бар.
Ертең, тіпті бүгін түс қайта мынау жым-жырт ауылға тап болар зұлматты
бір
сəт көз алдына елестеткісі келеді. Бірақ, кезінің алдын жыбырлатып келе
жатқан соқыр ыза көңілінде ешқандай көрініс оятпады. Қайда қараса да,
сол
құлазыған тұлдыр кеңістік. Аспан асты, күллі дүние, алай-түлей көңілі
бəрібəрі құлазып бос қалғандай.
Ауылдан біраз ұзап шығып кетіпті. Кенет көз алдындағы көкжиектен қылтқылт бірдеңелер қарауытты. Қалт тұра қалды. Əлгі баяғыдан бергі
қорқытып
келе жатқан топалаңдары осы болмасын. Жаңағылар ауыр қолын жал
астына
иіріп қойып, өздері тағы да бір бұның алдынан етіп мезірет жасауға келіп
жүрмесін. Ат құйрығын үзіскен əңгімеден соң барып, манадан бері
жаланып
тұрған жарақты қол қанша айтса да көнбеген қайсар ханның шаңырағын
ортасына түсіргелі қаптағайлап қоя бермесін...
Көңіліне бір түсініксіз діріл жүгірді. Өкініш деуге өкінішке ұқсамайды, ыза
деуге ызаға келмейді, қорқыныш деуге қорқыныш тəрізді де емес. Айлапжылдап ауырып, əбден сүлдері қүрып, онсыз да күдерін үздірген
күлдікөмеш
тіршіліктен кетер алдында иегін кемсеңдеткен үмітсіз науқастың далбаса
наласындай бір əлсіздік бойын билеп барады. Талай топаланды көріп-біліп
жүрсе де, тап мынандай сергелдең халді бастан кешіп көрмеген екен.
Аяғының тиген жерінің бəрі шоқ боп қарып жатқандай. Бетіне қырын тиген
терістік желі де тандырдың деміндей күйдіріп бара жатқандай. «Маған не
болған? Маған не болған?» — деген мазасыз сауал құлақ шекесіне қадалып
ап, қазанның түбін тесетін темір бұрғыдай зыр көбелек айналып, нелер
көрмеген мəңгір басты үн-түнсіз үңгіп жатқандай.
Көкжиектегі қылт-қылт қарайғандар андыздап-андыздап жалбасына
көтерілді. Бар болғаны он шақты ат. Қол емес... Тағы да бір бейуақ
жүргіншілер... Бұлардың кім болғаны?
Хан жолаушылардың жолында тұрмайын дегендей ауылдың күн шығыс
қапталын бетке алып баяу басып жүріп кетті...
Өңшең қара сүлік ат мінген бейтаныс меймандар ауыл шетіндегі
Зердебайдың үйіне қарай беттеді.
«Е, əлгі күйеу жігіт осы екен ғой. Бұ да қалың ойнай келетін уақытты
тапқан екен!»
Қыз ұзатқан ауыл — қашан да қызық құмар жұрттың көзінің құрты.
Əлгінде ғана сазарып-сазарып атқа қонған зілді топты шығарып салып,
бүгежектеп қалғаі үрегей ауылдың ендігі назары түп-түгел Зердебайдың үйі
жаққа ауыпты. Қатын-қалаштың құдайы берген. Еріндері еріндеріне тимей
сыпсың-сыпсың.
— Күйеу жігіт Барақ сұлтанның жекжаты көрінеді.
— Тəйірі-ай, ұлыс билесең, қол астындағы елдің адамы түгілі иті
шешем мырзаның үйінің қаншығымен ұялас еді деп мақтанатын əдеті ғой.
— Төренің жекжаты болса, кер сақауға ұрындап оні не құдай ұрыпты?
— Бесіктен атастырған дейді ғой. Жөргектегі нəрестенің ертең
қандай боп шығарын қайдан білсін!
— Сонда немене, қалың малын төлеп қойған ба?
— Қалың малын кім білген... Бірақ, құда — құдайдың аты демей ме? Ант
аттай алмағандары да.
— Бір пайдасына жарамайтын болса, Барақ ант түгілі алланың басыңан
аттап кетпес пе?! Басқа бір есебі бар шығар...
— Иə, деймін-ау, жігіттерді қойшы. Жеті мүшесіне жеті қатын ала
салады. Бұнысы сақау болғанмен, басқасы сақау болмас. Беріп қойған
малын неге зая жіберсін!
— Тілі жоқ демесең, бұ жазған көрерге көз керек сұлу ғой!
— Күйеуі қандай екен? Сұлулардың су мұрынға жолығатын əдеті еді.
— Сұлу кеседегі сүтке ит өш. Қаймағынан айырылғасын қай
итаяққа төгілгенде не...
— Қандай күйеу болса да, бұл байғұстың тақиясына тар келе қоймас.
— Зердебай пақырда ес жоқ.
— Қайтсын, тірілей көз күйік бола ма деп уайымдап жүргенде, баласы
құтты орынын тауып жатса, ол қуанбағанда кім қуанады!
Жұрт үйді-үйіндегі мұндай əңғімені місе тұтпай, күйеу келіп жатқан төртбес үйдің маңына жиыла қалған. Əсіресе еріні қайқайған қарасұр қатындар
есік алдында иін тіресіп тұрып алып, ошақ басынан табақ əкеле
жаққандарға
жол бермейді.
Тойлы ауылдың адамдарының мұндайда айбындары асып шыға келетін
əдеті. Əншейінде аз үйліктен бетегеден биік, жусаннан аласа болып
жүретін
зергердің ағайындары бүгін едірең-едірең етеді.
— Əй, қатын, бөксеңе сорпа төксін демесең, былай тұр!
— Жалақ ерін бейбақ, аулақ кет, ауыңа шоқ түсіп кетер!
Қызыққұмар халық оның бəрін кешіреді. Біресе ана жақтарынан, біресе
мына жақтарынан қақсоқтаған даяшы жігіттердің алдында əрлі-берлі
жөңкіліп, бəрібір сол маңайдан кетпей толып жүр.
— Күйеу баласы қайсысы?
— Төрдегі анау екі күйек сақалдан басқасы еңшең бір қылқандай жас,
қайсысы екенін кім білген?
— Əне бір есік жақтағы шоң мойын дейді ғой.
— Шіркіннің сүзетін бүқадай аларған көзі жаман екен...
— Қой, қасындағы сабау кірпік шығар.
— Не де болса, сол екеуі былайғы жұрттан ала бетен мызыла қапты.
Осы бір жапыр-жұпыр жиынның арасында Сергей Костюков та жүрген-ді.
Мойынын қанша созып қараса да, иін тірескен жұрт ештеңе керсетпейді.
Кенет бір қарулы қатын үйдің оң жақ беттегі үзігінің шетін ырсита түрді.
Жұрт жапатармағай солай жүгірді. Елден бұрын Костюков жетті. Оң жақ
босағаға бес-алты жігіт тізіле қапты. Арасынан желкесі шоттиып кейін
шығып кеткен, қабағының астынан алара қарайтын торсық шеке нəн бас
біреу бұған: «Сен сығырға не жоқ?» — дегендей ежірейе көз тастады.
Баяғы
қара сайдың бойындағы боз шекпенді осы болғаны ма? Мүмкін емес.
Мұндай
немеге Торғынның көңілі қайдан құласын... Ал, əне біреу... Əлгі ала көздің
сол қолындағы сабау кірпік қиғаш қас аққұба жігіт ше... Күйеу жігітке
соның
сыйы келіңкірейді ғой. Торғыннан сұрар ма еді. Бірақ, оны бүгін күйеу
жігітке көрсетпейді дейді. Өңшең қыз-келіншектің ортасында оңаша үйде
отыр.
— Ау, мына Сартайлаққа мұнда не бар? Сораң-сораң етіп осындайдан
осы-ақ қалмайды екен!
Жұрт екі жағынан тықсыра бастады. Костюков амалсыз топтан шықты.
Ол күні күйеу қайын жұртынан қонақасы жеді. Зердебайдың үйінің
маңындағы абыр-сабыр ертеңіне де тарамады. Ертеңіне күйеу жігітті
ортаға
алып отырмақ жасалды. Қаз-қатар тігілген төрт үйден домбыра безілдейді,
біресе асқақ дауысты жігіттер шырқайды, біресе қыз-келіншектің күміс
қоңырау үндері сылдырайды. Кешке дейін ойын-күлкі басылған жоқ.
Зердебай үйінің маңындағы топыр қараңғы түсе тарады. Кешеден бері
дуылдатқан төрт үй енді оңаша қалды. Бірақ, ол маңайда əлі де қыбырқимыл
жеткілікті. Əсіресе, келіншектердің сылқ-сылқ күлгені бір басылмай
қойғаны. Қолдарына бірдеңе ұстап үй-үйдің арасында ерсілі-қарсылы
жүгіріп
жүр. Қалған үлкендерде дыбыс жоқ. Тек сол күлегеш келіншектер ғана
мынау жалғанның жалғыз қожасы боп қалғандай.
Бүгін — ұрын келістің ең жауапты күні. Қалыңдық пен күйеудің алғашқы
жолығысы. Егер бір-бірінің көңілінен шығып жатса, соңыра түн ортасында
əлгі күлегеш келіншектер алақайлап жүгіріп, қыздың шешесінен сүйінші
сұрайды. Онда қызықтың көкесі ертең басталады. Мына ауылдың барша
қатыны, қыз-қырқыны, жігіт-желеңі жиылып күйеу таламақ жасайды. Үстібасындағы ұнатқан нəрселерін сыпырып алады, атымен үй-үйдің
алдындағы
күлді тасиды, құдаларды шаңыраққа кереді. Қыз беретін ауыл қыз алатын
жаққа, əйтеуір не істегілері келсе, соны істейді. Сондықтан да мынау жанжақтағы жым-жырт үйлер түн ортасынан ауғанын тосып жатыр. Түн
ортасында «сүйінші» шықты-ақ, ертең тағы да тойға түсетіндерін білдіріп,
оң
езулері тартып, қаннен-қаперсіз ұйқыға кетеді.
Күздің түні осыншама ұзақ болар ма... Сол күні жұрт тыпыршыды да