Үркер - 44

жатты. Бір уақытта тойлы ауыл жақтан оқыс ойбай шықты.
— Қап, атаңа нəлет-ай қылған қорлығыңды ма?
— Қап, мына масқарасын-ай!
— Жыртық тоқашын шелпек деп сатып көңілімді арамдағанын-ай! Бір
əжептарқы гүжбан дауыс жер төбелеп өкіріп отыр, өкіріп отыр.
Мынау бір ел естімеген сүмдық болды. Қыздың үйі түгілі маңайдағы
ауылдар, сілті жүтып қойғандай, қапелімде үндерін шығара алмай қалды.
Жұрт түгел оянса да, ешқайсысы сыртқа шықпады. Əлгі бір өғіздей өкірген
неме əлі балпылдап отыр.
— Қап, көріңде өкіргір-ай. Жер қылдың-ау, əбден!
— Қап, ақ-адал малым-ай!
— Қап баяғыдан бері есек дəме боп келген есіл үмітім-ай!
Өлген əкесіне жоқтау айтып отырғандай жұрттың бəрі естісін деп əдейі
даусын соза түседі. Төңірек тынышталған сайын өршелене айғайлайды.
Кенет қақпанға түскен аюдай арсылдаған басқа бір дауыс шықты. «Қу,
құдай-ай, мұнша жерге кіргізетіндей неңді алып ем!» Сол-ақ екен; «Ойбай,
ойбай! Ұста! Шауып тастар!» — деген əжептарқы айқайлар естілді.
Зердебайдың үйінің маңында гүж-гүж дауыс көбейді. «Жібер деймін,
жібер!
Оны да өлтірем, өзім де өлем!», «Жібер деймін, жібер!» Зердебайдың
дауысы. «Қап, жүзіқара, қап!» Қызы жатқан үйге ұмтылып жүр.
Қауқылдасқан еркектер ашулы ұстаны қызы мен күйеуін салған оңаша
отауға
жібермей, қолына жармасады.
Жұрт жылы көрпенің астынан-ақ сыртта не болып, не қойып жатқанын
біліп жатыр.
Таң атқанша сол бір абыр-сабыр басылмады. Ел ол күні ұйқы көрген емес.
Ертеңіне күн шығар-шықпаста күйеудің тобы қарабет ауылдан дүрсілдетіп
шауып шықты. Көкжиектен асқанша артына қарамай шапты. «Масқараға
ұшырадық!» —деп намыстанып бара жатқан адамдардан гөрі «Құдай
берді!»
— деп қуанып бара жатқан адамдарға келіңкірейді екен. Бастарын асқақ
ұстап, шалқая шабады. Солардың атқа отырыстарынан-ақ Əбілқайыр
көңіліне секем алып еді, бесін ауа жан-жақтан жиналған ақсақал-қарасақалдар
əлгі күмəнінің үстінен шықты.
Қаумалаған ағайын төр алдында теріс қарап жатып алған Зердебайдың
бетін бері қаратыпты. Қызыл тіл неткен епсекті еді. Қара тастай боп қатып
қалған ұстаның қасіретті көңілін де жібітті. Алақандай қос жанарға
дөңгелетіп жас келтіріпті. Бұл шаруаны бұл күйінде тастамайтын болыпты.
Құдайдан зекет тиетіндей боп бақытсыз туған тірі мүскіннің періште
көңілін
аяққа басқан əзəзілді тауып, мына айыбын мойнына алдыртып, қаралай
бетпақ болған мұңлыққа некелестіретінге серттесіпті. Оны орындамай тірі
жүрмеске бүкіл ағайын боп ант-су ішісіпті. Сосын кешқұрым батар күннің
жалқынында қарақұрым ауылдан ірге ажыратып алшақ қонған хан орда
жаққа жалтақ-жалтақ қарап қойып елді-еліне тарасып бара жатты.
Төбеге тау құлағандай зіп-зілдей тағы бір күн тағы өтті. Ол күні ешқайдан
хабар шыққан жоқ. Үшінші күні күн шығар-шықпаста сау етіп отыз атты
Əбілқайырдың іргесіне түсе қалды. Өңдері қату, иіндері салыңқы. Бұның
есігінен бір түрлі қаймыжықтап аттады.
Қақ төрге алшиып Қонысбай отырды. Əйтеке тұқымын алға салып
келгендеріне қарағанда, бұл келістері окай келіс болмады. Атақты бидің
балаларының отырыс-тұрысында, сөйлеген сөздерінде аталарына тəн ірілік
бар еді. Қонысбай да қалған дəукес билердей шаршы төрге шығып ап,
шақшақай құстай шақылдай жөнелмей, қоңыр домбыраның үніндей
күмбірлетіп сөз бастады.
— Алдияр, сары ала таңда түскенімізге қарап та, жайсыз хабармен
жүргенімізді біліп отырған шығарсың. Оразамызды ашпай тұрып
əңгімелесетін төтенше іс тап келді. Табалап келіп отырғанымыз жоқ,
өзіңмен
бірге сүйегімізге дақ, бетімізге таңба салатын сұмдық оқиғаның бетін əрі
қылғай деген ақ тілеумен жиылып отырмыз. Зердебайдың қызының кешегі
абыройсыздығын жұрт мына іргесіндегі орыс қосынан келген пəлеге
жориды.
Ішінде бір ерең-серен жас жігіт бар дейді. Соны жұрт талай рет бейуақта
Зердебайдың үйінің қасынан көріпті. Мұсылман болса, бір сəрі, қайдағыны
қайдан шақырып, аузы түкті кəпірге қызымыздың етегін ашқызды деп сені
пəлекеттейді. Ағайындықпен алдыңнан өтейін деп келдік. Салмақ салайық
деп келген жоқпыз, ақыл айтайық деп келдік. Мынандай масқарадан
құтылудың үш жолы бар. Біріншісі: «Адал көңіліммен, ақ дастарқаныммен
қарсы алғанымда кəпір-кəпірлігіңді істедің!» — деп, бізді жиып
пəтуамызды
алып, əлгі Сартайлақты дарға астырасың да, қалғандарын бір күн кідіртпей
еліне қайтарасың. Екіншісі, атасы кəпір орыс елшілігінің мұндай қылмысына ешқандай араласым жоқ деп ел алдында іргеңді аулақ сап, оларды
ызалы жұрттың қолына бересің. Үшіншісі, əлғі Сартайлақтың ешқандай
күнəсі жоқ деп ата аруағы жатқан қызыл үйіктің басына барып ант бересің.
Əбілқайыр мынаны естігенде шөжіп отырып қалды. Қонысбай да оған ес
жиғызғысы келмей үстемелетіп түйдек-түйдек сөйледі.
Хан тамағын кенеді.
— Оразамды ашпай тұрып, айтар адал сырым, Зердебайға да,
қызына да қысастық ойлаған жерім болған емес. Жұрт гу ете қалды.
— Əлбетте. Ондай ой бізде де жоқ.
— Көзсіз көбелек бейшараны отқа итеріп жүрген орыстар деп тағы айта
алмаймын. Олар да тірі пенде. Анық-қанығына көзім жетпей тұрып, бекер
обалдарын көтергім келмейді.
— Əрине. Анығына жету керек.
— Дəл қазір аруақ басына барып ант-су ішуге де əзір емеспін.
— Ойлан. Сарапқа сал. Асықпа. Болар іс болып қалды. Патшаның
елшілігін мынандай жағдайда жұрт бəрібір аттап шығартпайды. Өз бетіңше
тергеп-тексер.
Сосын келген шешіміңді хабар салып бізге айт. Бірақ бір ескертетін
жағдай, ант беруге бел бусаң, антқа басыңдағы бағыңды,
алдыңдағы малыңды, кеудеңдегі жаныңды тігесің. Ағайынды ренжіткен
жəбірдің емес, аруақты апшытқан кесірдің тұсындағы анттың шарты сол.
Ол
деген сөз бағым деп басыңдағы тажыңды антқа ұстайсың, малым деп
астыңдағы тұлпарыңды антқа ұстайсың, малым деп астыңдағы
тұлпарыңды антқа ұстайсың, жаным деп тек өзіңнің ғана жаныңа бататын
емес, күллі елдің қабырғасы қайысатын ең қадірлі, ең аяулы кісінің
балиғатқа толмаған періште перзентін антқа ұстайсың. Өз тұқымын, Есет
пен Бөкенбайдың тұқымы ол санатқа кірмейді. Антқа баласын ұстайтын
адамың олар да болмасын, олардан кем де болмасын. Ал, біз жүрдік.
Ойлан,
мықтап ойлан!
Əлгінде бұған елжірей қарасқан отыз би үн-түнсіз шығып, аттарына қонып
жүріп кетті.
Соңғы екі жылдың ішінде бұның төріне сабырмен аттап, есігін сабырмен
жапқан тек əлгілер екен. Неге бұлар мынандай аруаққа тіл тиген кезде
терілеріне сыймай күйіп-піспейді? Киені үркіттің деп туырлығын тіліп,
төрін
неге сабамайды? Неге қиястанып кіріп, қыжырына сөйлемейді? Неге бəрі
кеңпейіл, кешірімді бола қалған? Неге, неге, неге ойбай... Неге...
Əбілқайыр астындағы ала-құла кілемді өзі төмпештеді. Не негесі болушы
еді! Белгілі ғой бəрі де! Бүгін таңда бұл өңірде бұдан қор, бұдан мүсəпір
кім
бар дейсің? Онсыз да мүсəпір кісіге кім қиястанып, кім қырсығады? Өзі
жер
болып отырған кісіні кім тебесінен төмпештейтін еді? Қазақтан шапағат
көргің келсе, мүсəпір бол! Сəл дəулет, сəл қасиет, сəл абырой, сəл бағыңды
көре алмай қыржыңдап қалғыш жұрт, мүсəпірлерге дегенде қандай
кешірімпаз, қандай кеңпейіл, қандай шапағатшыл! Əлгілердің бүйтіп
жібектей есіліп тұрғаны да ертеңнен бастап бұны кісінің қоры, мүсəпір
санағандары ғой. Əлгіндей сұмдық, қылмысты бұдан көріп отырып, бұны
қайтып кісəпір санамай, мүсəпір санайды екен? Өйткені, бүгіннен бастап
ол
ешқайсысының жағасына жармаса алмайды, жолында түра алмайды. Сонда
мүсəпір болмаған несі қалды. Аруақтың көңілін бүтіндеп, рулы елдің
ұпайын
түгендейін деп жүрген олар жоқ. Оларға керегі бұның осылай тірілей жер
болғаны. Алдына қойған үш шартының өзі соны көздемей ме? Қайда
барсаң
да, Қорқыттың көрі деген осы ғой! Сартайлақты дарға астырып, қалған
елшілікті еліне қайтарсаң, ақ патшамен бəрібір ат құйрығын үзіскенің.
Сосын
оның шарапатына Жəдік тұқымының бір жылмаң төсі оп-оңай ие болып
шыға келеді. Ертең ел алдында орыс елшілігімен ірге ажыратып, оларды
мынандай қысылтаяң кезде тағдырдың тəлкегіне тастасаң, тағы да сол ақ
патшаның алдында қара бет боп шыға келгенің. Бұл айырылған абыройды
Жəдік тұқымы тіріде мақұрым жіберер ме! Бұны антынан айнытып, бағын
тайдырады да, бөтен елде қорғансыз қалған елшілікті сын-сағатта өз
қанатының астына алғансып, тағы біреудің жұлдызы жанады. Ал ант берсе
ше? Алдымен, айдалада осынша уақыт бойдақ жүрген жат-жұрттық
еркектерден не шығып, не шықпайды деп кепіл бола алмақшы? Абыройын
айрандай теккен сұмырайдың кім екенін мылқау бейшара бəрібір айтып
бере
алмайды. Сонда ештеңеге көзі анық жетпей тұрып, ант алдына қайтып
бармақшы? Ал, ата-бабаның аруағы басындағы бағын атсын! Онда
баяғыдан
бергі өз етін өзі жұлып жеген əуре-сарсаңның не керегі бар еді!? Ал,
алдындағы дəулетін атсын... Ел алдында бəрібір қарабет болмай ма?! Ал,
кеудесіндегі шыбын жанын атсын... Сонда біреудің жазықсыз періште
перзентінің шырылдатып көзіпара обалына қалай қалмақшы!
Бұл қазір тор жайып ұстап алған арлан қасқыр сияқты. Алдына үш
қақпанды қатар құрып қойып: «Осының біреуін таңда! Өлсең — өлгенің,
өлмесең — шойнаңдатып, құр сүлдеңді тірі жібереміз. Бірақ азу тісіңді өз
қолымыздан қағып аламыз!» — деп тұрғандай. Сонда арланға азу тіссіз
тіршіліктің қажеті қанша! Арлан арлан ғой! Өзінің ындыны болмаса,
арттағы
ұрпағын ойламайды. Мұндай тығырыққа тірелгенде қаның қайнап, қара
сойылға қарсы атылып, ез еркімен ажал құша алады. Ал, бұл ше... Бұл
мынандай масқарамен қара жердің қойынына қалай кіре алады?!
Артындағы
ызғындай ұрпағын қалай қарғысқа тастап кете алады? Оның үстіне, бұл
осының бəрін тек өзі үшін ғана істеп пе еді? Мына маубас қандастары
бұдан
аяған бақ пен абыройды қызыл итке жем қылғанда, қаралай есі шыққан
үрей
жүрек бейшара жұртты тағы қандай кесепаттарға бастамақшы? Жел етек
ұрғашының абыройының ашылғанына осынша тұлынып тұтып жатқан есер
елдің ертең бір-бірімен не деп ұстасып кететінін кім біліпті?! Жоқ, басқа
түскен тауқыметті ақырына дейін көріп алады. Сонда қарсы алдында
құрулы
жатқан үш қақпанның қайсысына пейіл болғаны жен. Алдыңғы екеуіне
жоламайды. Өйтіп, тірілей өліп жүре алмайды. Ендеше, үшіншісі... Тақтан,
дəулеттен, жаннан баз кештіретін үш серіппелі болат қақпан. Оны басуға
əуелі тəуекелі тұра ма? Тəуекелі тұрса, тірсегі шыдай ма? Үш серіппе
бірдей
қаппай-ақ, бір-екеуі қарш етіп қармап алғанда, қақсал сүйек омырылып
кетіп
жүрмес пе екен? Не де болса, нар тəуекел... Ол үшін бірақ патшаның
елшісімен сөйлесіп, Сартайлақтан сыр тартып көру керек емес пе? Сол бір
аш ішектей немеге түтін-түтін құрым күркеден шықпай не көрінді екен
десейші? Елші де бір маубас неме... Соңына ертіп келген қу сирақтарын
ауыл-үйден тыйып ұстамас па! Қайдан тыйып ұстасын! Қайта оған керегі
де,
олардың сол жүріп-тұрғаны, естіп-білгені емес пе... Ендеше, міне, естіпбіліп
қарқ болды! Ал, жарайды, ол неме адал-ақ болсын! Қызы бар үйге кім
сүйкенбейді, ауыл-үйдің ұры тазылары-ақ қарап жүрмей қара жақсын!
Сонда
Қызыл үйіктің басындағы ант ошаққа басындағы тажын тастасын,
астындағы
атын ұстасын, ал əлгіндей бүкіл рулы жұрттың тілегі бір өзінің үстіндегі
ала
бөтен аяулы перзентті қайдан табады? Бөкенбай ол санатқа кірмеді. Есет ол
санатқа кірмеді. Мұның өз тұқымы ол санатқа кірмеді. Сонда кім?
Əлгілерден кем болмасын дейді? Ондай кім бар еді?
Əбілқайыр мүдіріп қалды. Есіне ештеңе түспеді. Бұның төңірегіне
тек өз тұқымы ғана емес, қайын жұрты, нағашы жұрты, бүкіл зəузаты
түгел жатады. Сонда бұның өзі де, елі де жанындай жақсы көретін тағы
кімі
бар?
Е... е... Сол, сол ғой! Ол қырсықтардың тұспалдап отырғаны соның дəл өзі.
Бұған да, ел-жұртқа да аяулы. Аяулы болғанда қандай? Бұл төңіректе, тіпті,
бұл білетін жерде одан аяулы, одан қадірлі кім болушы еді? Қой, қой,
бұлардан сұмдык, артылған ба?
Біраздан бері мынау өз төңірегіндегі итырқылжыңмен əбден басы қатып,
өткен-кеткенді көп есіне ала бермейтін болған Əбілқайырдың жадына тағы
да сол ұмыт бола жаздаған алыс оқиғалар оралды.
Апырай, ə! Бұл тағдырға сөз жоқ екен ғой. Баяғыдан бері екі ортада талай
жүйрікті болдыртып, талай сүңғыланы жаңылтып, талай патша мен талай
ханның құлағын талай мəмлегердің таңдайын жауыр қылған мына мəселе
күндердің күнінде бесіктен белі енді шыққан тап соның тағдырына кеп
килігеді ғой деп кім ойлаған?! Дүние жаратылып, су аққалы иті қырын
жүгіріп, маңдайы бір ашылмай қойған кем талай халықтың ежелден тартып
келе жатқан тауқыметі, бүгін де белшесінен кешіп отырған батпан-батпан
бейнеті мен азабы, ертеңге деген есек дəмесі бəрі-бəрі жиылып кеп тап
соның
қылқандай мойынына қылыштың жүзіндей қылпылдай төніп тұрып алады
деген үш ұйықтаса түсіне кіріп пе еді?! Пəлен уақыттан бері екі жақтың да
жер түбіндегі көрмей біліп отыратын көсемдері қанша өлшеп-пішіп,
ауызымен орақ орған шешендері қанша жақтарын сауып пəтуасын таба
алмаған қырсың түйін тап сол əке-шешесінің жылы бауырында қанненқаперсіз мажыра боп ұйқы соғып жатқан бейкүнə сəбидің кеңірдегіне кеп
кептетіле тұрып алады деген ой кімнің басына келіпті?!
Соны ойлағанда тұла бойы дір ете қалды. Онсыз да ол тұқымның алдында
бұл аз қарыздар емес еді. Қыршаңқы жұрттың ортасында қиқалаң ғұмыр
кешкен бұл оның тұқымының білігіне аз жүгініп, білегіне аз сүйенбеп еді.
Соларының қарымтасын бір қайтарсам, осы балаларының тұсында
қайтарған
шығармын деуші еді. Енді, міне, сол там-тұм жақсылығы қарлы қаратау
қиянатқа айналмақшы. Дүниеде бір кісі бұған қарыздар боп əтсе, сол бір
баяғыда о дүниелік боп кете жаздаған шикі екпе шарана қарыздар боп
өтетін
шығар деп ойлайтын. Құдай бүған оны да кеп көріпті. Мынау екі талай
шаруаның арты насырға шауып жүрмей, жақсылығымен бітсе, оған тек бұл
ғана емес, исі қазақ түгел қарыздар қалмақшы.
Оразаларын ашпай жатып опыр-топыр кіріп шыққан отыздың меңзегені
басқа ешкім де емес, тап сол. Баяғы бір оқиға олардың да есінде.
Əбілқайырдың бір кісіге жаны қатты қиналатын болса, тап соған қатты
қиналатынын олар да жақсы біледі. Сондықтан да мұны жанды жерінен
қауып отыр. Ақ-қарасы анық емес мына даудың тұсында антқа оны ұстап,
біреудің көзінің қарашығындай жалғыз ұлының басын қатерге тіксе,
Əбілқайыр ертең елдің көзіне не бетімен керіне алмақ? Соны біліп əдейі
қинап отыр. Бұны ертеңгі көлкөсір бақ пен дəрежеден ғана емес, кешегі азмұз абыройынан да айырмақшы. Халықтың көкірегінен бір кездегі батыр
Əбілқайырдың, ақылды Əбілқайырдың, əділ Əбілқайырдың атын қағынды
тиген қара түйнемедей біржолата сылып тастамақшы. Бұған кəңілін күпті
қылатын ертеңді ғана емес, көңіліне медеу тұтып, ауық-ауық шүкіршілік
қып
қоятын кешегіні де қиғылары келмейді. Жоқ, ол оқиға мұның қос шырағы
өбден өшіп, қара керге түскенше, көкірегінде сайрап жата бермекші.
Баяғы сол алай-дүлейдің тұсында Əбілқайыр бастаған ауыр қол жыражықпылы ай құшақ қауып құшақтаса жығылған қазақ пен жоңғардың
өлігіне
толы Қаратауды шырқ айналып шықты. Əуелі Көсегенің көк жонынан
көтеріле бере бұлардан бөлініп, алды-артына қарамай салдырта жөнелген
Тайланның көз ұшында бұлаңытып бара жатқан қарасына ілесіп біраз
шапқыласты. Бірақ, кекірегін қасірет құрсаған қайсар батырдың бəрібір
көңіліне алған нəрсесін орындап шықпай, қайта оралмасын білғен
Əбілқайыр
аттың басын құбылаға бұрды.
Қайда барса да — ойран болған ошақ, ортаға түскен шаңырақ. Қайда барса
да — ұлып қалған ит пен үйіліп ңалған елік. Асу-асу, ұрымтал тосқауыл
тұстардың бəрінде де жастықтарын мол қармап жер қауып жатқан қазақ
қолдары. Теңкие құлаған аттардың қара санынан Ұлы жүз бен Орта жүздің
талай руының таңбасы көзге ұрады. Талай жерде Əбілқайырдың артындағы
қалың қол талай жорьщта үзеңгі соғысып бірге шайқасқан көз таныс
сүлейлерін көріп, іштей егіліп келеді. Ең болмаса, қара жердің астына
беттерін жасырып, бір уыс топырақ тастаута мұршалары болмай суыт
жөңкіліп келеді.
Соның бəрін көре-көре əбден қандарына қарайып келе жатқан ызалы қол
жақпар-жақпар шоқылардың қоршауынан құтылып, күнгейге де ілікті.
Жұрт
аттарын тебіністі,
Əншейінде далиып жатар кең жазық бүгін бір түрлі мұнарға көміліп
кіреуке шалып тұр. Жер түбінен көзге ілігетін Қожа Ахмет күмбезі де
ғайып
боп кеткендей. Еңкілдей шапқан ереуіл қол жан-жаққа көз тастап, жау
əскерінің қайда бекініп, қазақ қолдарының қайда қорғаныс құрып
жатқанын
біле алмай келеді. Кенет көз ұшынан бір үйдек-түйдек қарайған көрінді. Ол
бұларға беттемей көлденеңдей жылжып бара жатқан тəрізді. Онсыз да ақ
тер,
көк тер аламан одан сайын өлермендене əлгі бір қалың шоғырға қапталдай
шапты. Қалың шоғырдың ұлы нобайы енді айқындалайын деді. Бір түрлі
сары ала, қызыл ала. Ортадағы қызылды-жасыл керуен де, жанжағындағысы
найзасын көкке білеген ауыр əскер болып шықты.
Көздеріне қан толып келе жатқан ауыр əскер алдарынан жау тап болып,
алақайлай қуанып, қиқулап дүрсе қоя берді. Сарт та сұрт шайқас басталды
да
кетті. Ақ семсер, көк найзаның тілегендері де осы еді. Аман қалудың
жағдайын атымен ұмытып екілене соғысқан екі жақ бірін-бірі із-түзсіз
құртпай тынатын түрлері көрінбейді. Құлатқан сайын құныға, өлтірген
сайын
өшіге түскен аусар желік қапелімде басылар емес. Қазақ жағы тіпті кімінің
оққа ұшып, кімінің топқа түсіп жатқанына да қараған жоқ. Соқыр ыза
оларға
бəрібір ештеңені көрсете қоймас еді.
Қалың ойнай бара жатқан сəнқой күйеудің салтанатты шеруіндей
маңғаздана басқан жоңғар қолы манағы ажар-көркінен түгел айырылып,
бесін ауа қозы жамыратқан қойлы ауылдай бытысып кетті. Ойламаған
жерден қапталдан тиген қалың жауға, қапелімде, айла таба алмай қалса
керек, бықпырт тигендей жайрап қалыпты. Енді жəндəрмен жүк артқан
түйелерді қаз-қатар шөгеріп тастап, бекініп жатып алды. Қара атандар мен
қара нарларды бық-бық бақыртып гүрс-гүрс мылтық ата бастады. Ет
қызуымен анталай шапқан қазақтар тең-тең жүктердің тасасынан сары
масадай жауып кеткен садақ оғынан баудай түсіп жатыр.
Əбілқайыр желкесін қасып тұрып қалды. Мынау ойран көлгір ойсыл
қараларға не айла істегені жөн! Жандарын аямаса да, малды аяйтын
қазақтарға түйелерді көздеп, көздегенде де көзден көздеп оқ жаудыруға
пəрмен қылды. Көздері ағып түскен талай түйе матаулы екендеріне қарамай
орынынан атып тұрмақ болып, бақырып-шақырып тулап жатыр. Талайы
жанжағына ақ жын атып арпалысып кетті. Түйелерді қалқалай шайқас
салғылары
келген жоңғарлар бұйдамен алысып, бастарымен қайғы болды. Олар
жақтан
төпеп тұрған қара нөпір оқ та сирейін деді. Соны пайдаланған қазақтар
түйелі бекіністі ту сырттарынан айналып өтіп, қылыштаса, найзаласа
жөнелді. Бұны көріп бергі беттегі қазақтар да лап қойды. Жандары
мұрындарының ұшына келген жиырма шақты жоңғар түйеге теңдеулі
кебежелерден сықитып ораған бірдеңелерді қолдарына алып ап, құйғытып
қаша жөнелді. Қашқанда да кері қарай қашты. Əбілқайыр шайқас басына
Бөкенбай, Есет, Батырларды тастап, өзі қасына елу шақты жігіт ертіп əлгі
жиырманың соңынан салды. Жоңғарлардың тақымындағы ен қазақтың
қаран
малынан таңдап мінген сəйгүліктер бұлардың пəлен күннен бергі борбай
созды аттарына жеткізе қояр емес. Бұлар енді қорамсаққа қолды мол
салып,
аттан көздей бастады. Талай жүйрік мұрттай ұшты. Домалап түскен
жоңғарлардың бір қатары атып тұрып жаяу жүгіріп барады. Қолдарындағы
түйіншектерін бəрібір тастар емес. Бұлар қуып келеді, бірақ қайран қалып
келеді. Не де болса, қолдарындағы буыншақтарды атқан жоқ. Аттарынан
айырылған бір-екі жанықас жоңғар əлгі түйіншектеріне анадай жердегі
күнгей жақтағы əлдебір қарлы таулардан бас алып ақ айрандана
сапырылыса
жөнелген көктемгі көк дүлей дарияға лақтырды. Əбілқайырға қазір
дариядан
əлдене гүрс ете қалатындай көрінді. Баяғыда жасырақ кезінде ойраттарда
тұтқында болып келген кəриялар айтатын еді. Олар жиын-тойларының
артында бала құсап орап алған түйіншектерін отқа лақтыратын көрінеді,
сонда күллі дүние төбеңе тау құлағандай гүрсілдеп қоя беретін көрінеді.
Бірақ, мына түйіншектері олай болмай шықты.
Бұл соңына түскен ақ боз атты қашып құтылудан күдерін үзсе керек, атматымен дарияға қарай салды. Бұл да емініп қуып келеді. Дарияның
жағасына жете беріп, əлгі ақ боз атты қалмақ артына жалт бұрылып,
қылыш
сермеп қалып еді, бұның оң иығы салдырап қоя бергені. Иығын жуып бара
жатқан қызыл қанға қараған жоқ, сол қолымен қайқы селебесін суырып
алып,
қарсы алдында қайқая шауып бара жатқан ақ боз аттыға қарай атып
жіберді.
Ақ боз атты жоңғар шалқалаған күйі ат-матымен жардан домалап жөңкіліп
жатқан ақ түтекке күмп берді. Көзіне қан толып келе жатқан бүның
астындағы қара кер де тік жардан бір-ақ секірді. Мұздай су кеңірдегінен
келсе де, үзеңгіден аяғын суырған жоқ. Атының қайда кеткенін білмейді.
Құла аттың жалындай көпірген сары ала толқынның үстінде алшысынан
түсіп алшайып отыр. Əлдене тақымынан тартып құрдым түбіне батырып
барады. Кенет қалқып су бетіне қайта шықты. Бет-аузын жуып кеткен лай
суды сүртуге мұршасы болмай, жан-жағына көз салды. Қарсы алдынан қара
кердің қалқиған екі құлағын көріп көңілі орынына түсті. Аты аман екен.
Малтып келеді. Анадай жерде ақ боз ат бос жүзіп барады. Сауырындағы
қаба
сақалды шұнақ құлақ жоңғардың қайда сыпырылып қалғаны белгісіз.
Кенет
қапталдаса жүзген екі аттың ортасында қалқып келе жатқан бір түйіншекке
көзі түсті. Манағы ақ боз атты жоңғардың қолындағы түйіншек. Қолын
соза
қармай алды да, қолтығына қысып, атының басын көлденеңдей киліккен
қызыл мүйіске қарай бүрды. Бұның дарияға қойып кеткенін көрген тəрт-бес
атты алдынан жолықты. Қара кер жануар саздақ жағаға шатқаяқтай
тырмысып əзер шыңты. Жағада тұрған төрт-бес атты секіріп түсіп, бұны
көтеріп алысты. Оң қолы салбырап қалған хан қолтығындағы буыншақты
қасындағыларға ұстата берді. Сол-ақ екен жас нəрестенің шырылдаған
дауысы шықты. Опыр-топыр ұрт қимылдан шошып қалған бала есін
жинады
ма, əлде бұрқ-сарқ дарияға малшынып жүріп, Əбілқайырдың құлағы бітіп
қалып енді ашылып тұр ма, мына дыбысты манадан бері бірінші естіп тұүр.
— Ойбай, мынау бала екен ғой!
— Алда, мүсəпір-ай!
— Өлім ауызынан қалды-ау!
Серіктері түйіншекті шешіп, жəндеп су өте қоймаған баланы қойындарына
тықты. Хан құрғақ атқа ауысып мініп шайқас болып жатқан жаққа қарай
салды. Майдан орыны жайрап жатқан өлік пен шашылып қалған дүниеге
толып кетіпті. Тіздеулі түйелер тіздеуін ағытқан соң алды-артына қарамай
бет-бетіне безіп барады. Керуенде көзінен тізіп айдап бара жатқан қазақ
тұтқындары да бар екен, қандастарының аяғын құшып шұрқырасып жатыр.
Түркістанды əлдеқашан жау алыпты. Жоңғарлар осылай олжа артып күніне
он-сан керуенді елдеріне жөнелтіп жатыр дейді. Кешегі керуенмен
жүздеген
тұлымдыны шулатып айдап өтіпті. Қазақтың қыз-қатынының
шырайлыларын
шырылдатып күңдікке алып кетіпті. Бүгінгі керуендегілер Түркістан,
Сауран,
Қарнақ, Иқандағы он қолынан өнер тамған шеберлер екен. Қаратаудың екі
бетін жайлаған қазақ ауылдарының талай дəулетін бастыра артқан бұл
шерудің қақ ортасына да екі-екіден кебеже теңдеген он түйе келе жатқанды.
Ол ойраттар шапқан іргелі ауылдардан алынған бір-бір тұяқ еді.
Қазақтардың
ең атақты билері мен батырларының қолға түскен бір-бір нəрестесі ертең
жоңғардың қолындағы мықты қаруға айналары сəзсіз. Сол бір күшпен
алынған аманаттарды пайдаланып ертең қонтайшы қазақтардың ауызы
дуалыларын өз жағына шығармақ боп саудаласып бағары анық. Сондықтан
да олар жаңа қалған керуенге қарамай, əлгі жиырма түйіншекті кері қарай
алып қашты. Енді, міне, сол сəбилердің көбі əлгі бір алыс-жұлыстың
үстінде
шəйіт кетті. Ал, əлгінде хан қолтығында келген кішкене түйіншек жеркөкке
сыймай бұлқынып жатыр. Жұдырығын түйіп ап қып-қызыл боп жылаған
қара
шұнақ балаға ханның көзі түсіп кетіп еді, жүрегі дір ете қалды. Апырау,
мынау Тайланның баласы ғой. Тұяқ қой...
Əбілқайыр кішкене түйіншекке қайта ұмтылды. О, тоба! Əншейінде мықты
кісінің бойын сол арада бір бусаңдық жеңіп, құйтақандай жып-жылы
түйіншекті омырауына қыса түсіпті. Тұяқ! Кіндігін өзі кесіп, атын өздері
қойған. Сол күнгі Мəтінің қуанышы да көз алдында. Күні кеше Кəсегенің
көк
жонына шығар жерде бетін өздері жасырып кеткен жарықтық екі тұяғының
да жер басып тірі жүргенін білсе, о дүниеде де мұңсыз жататын шығар.
Қайран Мəтекең бұл туғанда жүрегі қалай жарылып еді. Əншейінде
лекілдеп
көп сөйлеуді білмейтін сыншыл қария осы туғасын қабағы ашылып, кімкіммен де жарқылдай амандасып, жалпылдай қалатынды шығарып еді.
Елден
шеттеп кеткен жалғыз үйлі бұйығы мінезін тастап, той-думандарға баратын
болған. Жомарттың ауылындағы бір жиында артық дəулетке көкірегі азып,
астамсып сөйлеген бір əулекінің Мəтіге төрді қимай:
— Апырай, жер тырмалап, індігеш баққан мына жаман жатақтың
той не теңі екен, кіммін деп, қай қалың ағайынын, қай мол шашуын
бұлдап келеді екен! — дегенін естігенде кəрі би айтыпты деген бір сөз
исі алашқа түгел тарап кетіп еді.
— Жарлығымды сұрасаң жалғыз қара бурамен елден бөлініп көшкенім
рас; мырзалығымды сұрасаң, сол жалғыз бурамды сұраған мүсəпірге
түсіп беріп, күркем жұртта қалғаны рас, ерлігімді сұрасаң, Тəуке ханды жау
қамағанда туын ұстап, қапияда туым жығылып, жау қолына түскенім рас;
билігімді сұрасаң, сол жауды қызыл тіліммен балқытып, өлімнен
құтылғаным рас; барлығымды сұрасаң, тістелеп баққан жалғыздың
соңына қара еріп, жылқысы жайса белге, жапса көлге сыймас Садыр
Жомартпен құда болғаным рас; бар малым бір бура болғанда жарлық
бұдан өтіп не болсын; сол бураны мүсəпірге түсіп беріп жұртта
қалғанымда,
мырзалық бұдан өтіп не болсын; ту үстап жауға шаптым, батырлық бұдан
өтіп не болсын; қызыл тілдің жүйріктігінен ажалдан құтылдым, билік
бұдан өтіп не болсын; жалғыз балама Қаратаудың терісін бір өзі малға
толтырған Жомарттың жалғыз қызын ап бердім, байлық бұдан өтіп не
болсын, қаршадай ұлым қарқарадай отау тігіп, торсық шеке немере сүйдім,
барлық бұдан өтіп не болсын, өзім батыр, өзім бай, өзім би де, өзім бар,
мен
бұл тойға не бетіммен келмеймін, қотаның толып, қойыртпағың
молайғанда
бұтқа толып отырған жаман қойшы мен тұрғанда саған төр қайда! — депті
Мəтекең.
Айдалада басыр боп жалғыз үй қалған кəрі бидің ауызын астам ашырып,
еңсесін тіктеткен осы бір қызыл шара шаранатұғын. О да, міне, енді
болмағанда, шешесі құсап жауға қолды боп кете жаздапты. Бүгін құдайдың
осынау ұлы шоғырға тап қылғанына мың шүкір! Исі қазақтың абыройын
арқаласып келе жатқан айтулы тұқымның мына тұяғының аман қалғанына
мың шүкір!
Содан Əбілқайырға ерген қалың қол əлдеқашан жау алып қойған
Түркістанға беттей алмай, Сауранды бір айналғанда үй айналып
шырғалаңға
түскен Кіші жүз ауылдарының бас-аяғын жинап Хиуа ауған... Ата-анадан
тірі
айырылған кішкене Тұяқ хан көшінде кете барған. Ай өтті. Тайлан мен
Пəйтшайымнан хабар шықпады. Жыл өтті. Тайлан мен Пəтшайымнан
хабар
шықпады. Екі жыл өтті — кішкене Тұяқтың əке-шешесінің тірлігінен еш
белгі ұшыраспады. Сүйтіп жүргенде бір күні Бөкенбайдың көшіне
қапталдан
бір бейтаныс əйел мен бір бейтаныс еркек кеп қосылды. Мынандай
алмағайып заманда талайды бастан кешкен қазақ көші айдалада жалғыз
атқа
кезек мініп келе жатқан əйел мен еркекке еш таңданған жоқ. Қашан
қастарына кеп жөн сұрасқанда барып, ұлан-асыр ұлы дурмек гу ете қалды.
— Ау, мынау Тайлан ғой.
— Қасындағы Пəтшайым ба...
— Жоқ, ол емес...
— Алда жазған-ай, тірі екен ғой...
Күнгейден теріске қарай шеру тартқан ұзыншұбақ көш кілт кідіріп, тайлытаяғымен Тайлан батырға жылап көрісті. Екі жылдан бері ел қарасын
көрмей
жат боп кеткен Тайлан бір түрлі кеңірейіп илікпей тұр. Қос самайы қудай
боп
ағарып, қобаған мұрынының үстінен шаншылып, бір сызық əжім түсіпті.
Жүріс-тұрысы делсал. Көзқарасы суық. Қаумалаған қарындастың: «Алда,
асылым-ай, азаматым-ай!» Иірілген халык, күні кеше алдарына үстап,
төбелеріне көтерген азамат-тарының бүйтіп тасбауырланып тапжылмай
тұрғандарына еш таңырқаған жоқ.
— Қайтсын, көрмеген қасіреті бар ма?
— Тақсірет деген осы ғой, күллі дүниеден көңіліңді қалдырады ғой!
— Айтпақшы, одан сүйінші сұрамайсыңдар ма?
— Иə, Тұяқ тірі!
Сонда ғана Тайланның тас кесектей көк сұр жүзі қыбырлағандай болды.
Екі жылдан бері тілі байланып қалғандай ешкімге тіс жарып көрмеген
үндемес батыр қинала езу жиырды.
— Тұяқ тірі ме? Қайда өзі?
— Тірі. Балаң қазір Əбілқайыр ханның қолында.
Тайлан мынаны естігенде кезін жүмып теңселіп тұрып қалды. Не
істер, не дерін білмей жапа-тармағай жалпылдасып жатқан ағайынға
жалтақжалтақ қарай берді. Қасындағы бейтаныс əйел де əлгі хабарды естігенде
көзі
дымданып, батырдың жүзіне жаутаңдады. Тайлан сол арада ат аударып
мініп
ханның ауылына тартты. Хан ордаға еңкейіп кірген еңгезердей батыр
құшағын жая ұмтылған құрдасының иығына басын тығып тұрып
қалды. Күн исі, тер исі аңқыған қылшық-қылшық беті Əбілқайырдың
жағын
оттай күйдіріп барады. Бопай бəйбіше көтеріп əкелген кекілі жалпылдаған
екі жастан жаңа асып бара жатқан қара баланы «келе ғой» деп шақырмады.
Ебіл-себіл үсті-басымнан қорқа ма деп, ауық-ауық көз қиығын тастап
қояды.
Хан мен ханымның ортасында отырған қара бала: «Мына бір бейтаныс
еркек
қайдан келді», — дегендей көз алмай қарап қапты.
Содан Тайлан хан ордада бір айдай жатты. Кекілі жалпылдаған қара
баланың да оған бойы үйренейін деді. Шақырса барып тізесіне отырып
алады. Батыр баласын түнде қойынына алып жататынды шығарды. Енді екі
жетім бір-бірінен бір елі ажырамайтындай күйге жетті. Хан досынан сосын
барып жағдай сүрады. Сөйтсе, Тайлан баяғы Көсегенің кек жонынан
бұлардан бөлініп кеткесін жоңғар ұлыстарын бетке алып бет алды құла
дүзге
лаға беріпті. Күндіз қалтарыста жатып, түнде қараңғыны жамылып жорта
беріпті. Не істеп, не қоймаң екенін өзі де білмейді. Төрт жағын түгел
қоршап
турған асқар тауларының бəрі құлап, аяқ астында мынау аңылжыған
айдалада жаңғыз қалған неме əйтеуір көкірегін бірдеңенің жарып бара
жатқанын біледі. Сол қыжылдың бір тетен қимылсыз басылмасын біледі.
Анада өзі топырақ салып кеткен шəйіт əкенің, қазір мына жердің үстінде
баржоқтары белгісіз пұшайман жары мен тірі жетім ұлының кегін қайтып
қайырарын білмейді. Жоңғар ұлыстарына керуен шубырып жататын ұлы
жолдын бойындағы бір жақпар құз қапыны торып екі жыл жатады. Əрліберлі өткен талай жоңғар керуенін дүрліктірді — өші қайтпады. Талайталай
жоңғар қолына қапияда тиісіп қанға бөктіріп кетті — өші қайтпады. Не де
болса, мынау жарық жалғанда тыныш жүргісі келмеді. Екі жыл тау тағы
боп
кеткен тентіренді қара іздемеді. Жоңғардын не марқасқа батырларының
қапысын тауып қанын ішті, бірақ іші-бауырын өрттей жалап бара жатқан
ыза
бəрібір қайтпады. Ақар-шақар құз жартастардың арасынан əлем-жəлем боп
бұл шыға келгенде жұрт жын көргендей қашатын болды. Тасты тəсек қып,
тағыны тамақ қып сол бетімен жүре берер турі бар екен, бір күні елсіз
бұлақтың басына кеп атын суарып, езі шөлін қандырып құз арасына қайта