Үркер - 18

шертуші еді. Князь орыс ақ сүйектерінің қай-қайсысы секілді өзінің ататегі
жайында қыруар шежіре жинай жүретін.
— Алексей Иванович, ақтарып жатқан көп қағазыңның арасынан біздің
шалдардың атын көрсең, дəптеріңе түртіп ала жүр, — дейтін.
Иə, орыс қағаздарының арасында не көп, Ноғай ордасы жайында мəлімет
көп. Тевкелев қазақтар мен қалмақтар жайындағы біраз мағлұматтары сол
«ноғай істерінен» тапты. Ноғай архивтерін ақтарған адам мынау
жалғанның
қаншалықты опасыз екеніне көзін оп-оңай жеткізе алады. Бір кезде күндей
күркіреген. Алтын Орданың ақырғы билеушісі Тоқтамыс болғанда,
Тоқтамыстың түбіне барлас Темір жетпеуші ме еді! Ал, ақсақ аяғымен
жарты
жаһанды жамбасына басқан барлас Темірдің қанжығасына Тоқтамысты
тоқтыша өңгеріп беретін маңғыт Едіге ғой! Сол Едіге Ноғай өлгесін, оған
қараған ұлысты бір өзі басқарып, Алтын Орданың ең атақты билеушісіне
айналмай ма! Сонда күні кеше Тоқтамысқа қарсы шыққан Темір енді
кешегі
одақтасы Едігенің өзіне қарсы шықпай ма! Сол атағы жер жарған Едігенің
қол астындағы ел бұрынғы билеушілері Ноғай өлгесін Қара теңіз
жағалауындағы қоныстарын тастап, Еділ мен Жайық бойына аумай ма!
Еділден Ертіске, Арал теңізінен Орал тауына дейін созылып жатқан ең
байтақ өлкені Едіге Нұрадын, Кейқуат деген екі баласымен бірігіп
басқармай
ма! Жалпы ұлысты билеп отырған ең үлкен əміршіден кейінгі əмірші
Нұрадын, одан кейінгі əмірші Кейқуат атанатын дəстүр сол дəуірден қалған
емес пе! Кейін бүкіл Ноғай ордасының тізгіні сол Нұрадын балаларының
қолында қалмай ма! Нұрадыннан Ақ Орданың ханы Əбілқайырдың
замандасы жəне сырлы аяқпен бал ішкен сырласы Оқас туған да, Оқастан
Мұса, Жаңбыршы, Асан тумай ма! Билік баланың үлкені Мұсаға тимей ме!
Бақ қонған Мұса бес əйел алып, олардан он тоғыз ұл сүймей ме! Бəйбішесі
Ыбақ ханның қызы құндыздан Шегем, Алшағыр, Сейтек, Көшім, ШаһМамай, Жүсіп, Ысмайыл деген жеті ұл тумай ма! Сол жетеудің жастай
өлген
Көшім мен Алшағырдан басқасы жастарына қарап кезек-кезек ел билемей
ме! Оқастың ұлы Мұса əкесінің досы Əбілқайыр балаларының жыртысын
жыртып, қазақтарына қарсы соғысып, Мұхамбет Шəйбанидің сойылын
соқпай ма! Сол қырқыстардың тұсында Жəнібек пен Керейден тараған
қазақ
сұлтандар мен бірге Оқас тұқымынан да талай боздақ жер жастанбай ма!
Мейманасы асқан Мұса балалары Ноғай ордасын былай қойып, көрші
Астрахань, Қазан, Қырым хандықтарының билігіне араласпай ма! Өздері
түгілі өзгелерді билеп-төстеп үйренген Мұса балалары ақыры өзді-өзді
жауласып тынбай ма! Ол араздықтың ең өршитін тұсы Мұсаның
бəйбішеден
туған екі кенжесі Жүсіп пен Ысмайылға билік тиген кез еді ғой! Ол тұста
бұрынғы Алтын Орданың бір кездегі шалқар теңізі қайтып, əр жер-əр
жерден
қалған шұқанақ көлдердей жұқанақ хандықтарына орыс патшаларының көз
тіге бастаған кезі-тұғын. Олардың жанарына алдымен іліккен Ақ
Еділдің бойына самсай қонған Қазанның қара қаласы еді. Ал Қазанға көз
тіккен жау сол тұста ноғай ордасын билеп отырған Жүсіптің де жел
жағынан
шығар еді. Өйткені Қазанның билеушісі — Жүсіптің қызы Сүйінбикенің
күйеуі-тұғын. Орыстар Қазанды əуелі айламен алмақшы болды. Қазанның
тағы қолдан-қолға өтті. Ақ патша бұл айласынан ештеңе шықпаған соң
Қазанды күшпен алуға бел буды. Ноғайлардың тілімен айтқанда Қара
Иванның, орыстардың тілімен айтқанда Иван Грозныйдың Қазанға бет
алғанын естіп Жүсіп Россияға қарсы жорыққа шықпақшы болды. Бірақ, ақ
патша ауызын алып қойған Нұрадыны, туған інісі Ысмайыл етегінен
тартты.
Соның айтқанын істеймін деп аңыс аңдып жүргенде Қазаннан айырылды.
Көкіректеріне содан қатқан қан қашан бір-бірінің басын жалмасқанға дейін
жібімей қойғаны. Ноғай арасы екі айырылды. Қырым мен Орта Азиядағы
мұсылман елдерімен одақтасуды жақтайтындар Жүсіп жағына,
іргелеріндегі
Қазан мен Астраханьды алып тұрған орыстарды жақтайтындар Ысмайыл
жағына шықты. Астрахань алынатын 1554 жылдың аяғында алауыз екі жақ
ақыры шекісіп тынды. Қанды қырғын соғыста Ысмайыл ағасы Жүсіпті
өлтіріп, Ноғай ордасының бірден-бір билеушісіне айналды. Бірақ, екі
əулеттің ортасындағы өшпенділік оты онымен өше салмады. Жүсіп
балалары
өле-өлгендерінше Ысмайылмен арпалысып өтті. Олардың соңғы айқасы
1562
жылы болды. Сол шайқаста Жүсіптен ең соңғы тұяқ Ыбрайым мырза мен
Елбек мырза тұтқынға алынып, ақ патшаға аманатқа аттандырылды. Қазіргі
орыс ақ сүйектері князь Юсуповтар сол екі мырзаның үрім-бұтақтары
болып
табылады. Билік Ысмайыл əулетіне көшкенмен олардың да көсегесінің
көгергені шамалы. Алшағырдан туған Орақтың ұлы Қази бастаған бір ұлыс
ел Кавказ ауып Кіші Ноғай ордасы атанып ол кетті. Шахмамайдан туған
алты
ұл билейтін ұлыстар Ысмайыл балаларына бүйректері бұрмай, Жем асып,
Ырғыз асып қырындай көше-көше қазақ ордасына ауып бұл кетті.
Қазақтың
Кіші жүзі содан шығыпты деген сөз де бар. Ысмайыл балаларының өздіөздерінің де ауызы біріге қоймапты. Ағалы-інілі Танахмет пен Орыс
ұрпақтары бір-бірінің жағасына жармасумен өтті. Əуелі Танахмет балалары
Орманбет, Тыңмəмбет, Бəйтерек Орыс балаларының қолынан мерт тапты.
Кейін Естерек мырза ел билеп тұрғанда, Танахмет балалары Орыс тұқымын
баудай жусатады. Ноғай ордасын 1600 жылдан 1619 жылға дейін билеген
Естеректі арғы түбі ноғай ордасынан шыққан орыс шонжары Борис
Годунов
қолдайды. Сол тұста Естерек Орыс балаларынан қалған тұқым-теберді ақ
патшаға аманатқа аттандырып, ордадан біржолата аластайды. Қазіргі князь
Урусовтар əулеті содан тараған. Өздеріне бой бермеген əулеттерді патша
сарайына аманатқа аттандырып құтылу ноғай билеушілерінің үйреншікті
тəсілі болып алған-ды. Бүгінде орыс дворяндары атанып жүрген Кутумов,
Шейдаков, Байтереков, Тахтарев əулеттері арғы түбі сол кепті кигендер еді.
Тевкелевтің Сыртқы істер коллегиясының жым-жырт қоймаларында жатқан
сарғыш қағаздардан көз майын сарқып оқып алған сол оқиғалардың бəрі
бесіннің бұла сағымына тапталып бұлдырап жатқан мынау құба сұр
далаларда өткен-ді. Осы өзі келе жатқан Ырғыз алабында да ноғайлардың
көк
алалы жылқысы мен қарақұрым қолы талай ойнақ салған-ды. Енді, міне,
сол
аламан-асыр ала шабуылдар өлкесі жымпиып тыныш жатыр. Сөйтіп алшаң
басқан асау ноғайлардың басындағы дəуренді де біржола сап қылған əлгі
жойқын жоңғарлар еді. Жоңғардан бөлінген торғауыт өзара қырқыстан
əбден
діңкелеп отырған Ноғай ордасын əп-сəтте-ақ тоз-тоз қып тоздырып жіберіп,
Еділ, Жайық, Жем бойының жылқы жусар қара дөңі мен қой мыңғырар
нарын шағылдарын өздеріне қаратып алды. Торғауыттар қалған қалмақтан
1623 — жылан жылы бөлініпті. Содан бері ноғайлардың аты өшті де, одан
қалған ен қоныс сонау Алтай ауып келген көшпенділерге бұйырды. ХоӨрліктің бұл қылығын біреулер жоңғарлардың арасында өріске таласқан
алауыздықтың салдарынан сайыса, біреулер бұрынғы маңғол қол астында
болған өлкелерді қайтадан өздеріне қаратып алуды ойлаған тайшылардың
əдейі уəделесіп ап істеген айласы деп санайды. Оған 1640 жылғы
Тарбағатайдағы құрылтайға ойраттардың қалған тайшыларымен бірғе ХоӨрліктің де қатысқанын, 1644 жылы Батыр қоңтайшының Астрахань
түбіндегі орыс қоныстарының тынышын ала бастаған Хо-Өрлікке қарсы
бірге күресейік деп барған Владимир Клепиковтың ұсынысын қабылдамай
тастағанын, айдалаға шығындап кеткен торғауыт тайшылары мен табан
жұрттарында қалған Тарбағатай тайшыларының арасындағы алыс-берістің
əлі үзілмей келе жатқанын тілге тиек етеді.
Баяғыда қалмақ арасында болғанында Тевкелев те бұл мəселеге ептеп назар
аударып көріп еді, іші бітеу жымысқы жұрт бəрібір сыр ашпай қойды.
Хара-Хуланың баласы Хотоқосын Батыр қонтайшы 1635 жылы
мажұрлардың
Қытайды бағындырып, қолдары тимей жатқанын пайдаланып Жоңғар
хандығын құрды. Оған Далай-лама Ерден Батыр қонтайшы деген атақ
берді.
Батыр Қонтайшы əуелден-ақ ешкімге тəуекелсіз билеуші екенін айтып жар
шаша келді. Ол 1644 жылы Михаил Федорович патшаға жазған хатында:
«Екеуміз де өз мемлекеттеріміздің дербес падишасымыз», — деп терезесін
тең ұстай сөйлепті. Бұл арқылы ол боғдыханға да, патшаның да мойын
ұсынбайтынын сездірген еді. Патшалар бұндай астамшылықты көп көтере
бермейтін. Тевкелевтің ноғай қағаздарын ақтарып отырып мынандай бір
күлкілі жағдайға тап болғаны бар. Ысмайыл 1553 жылы орыс патшасына
жазған хатында: «Менің сенен жасым үлкен, сен болсаң, менің баламнан да
кіші екенсің», — деп, «ұлым» деп тіл қатады. Иван Васильевич патша
жауап
хаттарында біразға дейін «əкей» дей қоймағанымен «достым» деп
сыпайысып жүреді де, 1558 жылы елшісі Елизар Мальцов арқылы ноғай
мырзасының өзіне «патша алдияр» деп тіл қатуын талап етеді. Михаил
Федорович те ата-бабаларының ол үрдісінен хабарсыз емес еді, бірақ
өзімен
терезесін тең ұстаған жоңғар қонтайшысының аузына өйтіп қақпақ
болғысы
келмейді. Өйткені ол кезде Россия үшін қонтайшының арғы жағындағы
қытай боғдыхандары алдында бас имей, көкірегін жоғары ұстағаны, өзін
тəуелсіз сезінгені өте-мөте қажет еді. Сондықтан да оның дербес билеуші
сезінген көңіліне шоқ тастап, айтқанын екі етпеуге тырысып бақты.
Қонтайшының сұратқан ұсталары мен шеберлерін, сауыт, қалқан, ай балта
қару-саймандарын, орыс қазынасынан асыл бұйым, ақшаларды кідіріссіз
жіберіп тұрды. Қытай базарынан қол үзіп қалған ойрат тайпаларын орыс
бұйымдарына қандай мұқтаж болса, Сібірде күн санап көбейіп келе жатқан
орыс тұрғындары жоңғардың малы мен ет, сүт, майына, жүн-жұрқасына
сондай зəру еді. Батыр қоңтайшының орнына келген Қалдан Бесоқтының
тұсында да орыс пен ойрат майлы қасықтай араласты. Ойраттар Россияға
өз
жерлері арқылы Қытай базарымен сауда-саттық жасап тұруға еш кедергі
келтірмеді. Ол тұста Терістік Маңғолияда манжұр-қытай
басқыншыларының
Орталық Азияның солтүстік батысында Цин империясы үстемдігінің етек
алуы Жоңғар қонтайшысын тек ойрат ұлыстары ғана емес күллі батыс
Маңғолия қауыпсыздығын мықтап ойлауға мəжбүр етті. Ойрат феодалдары
Россиядан көмек сұрай бастады. Бірақ, орыс үкіметі ол кезде Сібірде
жеткілікті əскері жоқтығынан əрі ежелден бері желісі үзіліп көрмеген
Қытаймен арадағы сауда қатынасына зиян келтіріп алмас үшін 1685 жылы
Мерген Қошықтың елшілігіне ашық жауап айта алмады. Қалдан Бесоқты
оған қарамастан манжұрларды жақтайтын халқас тайшыларын қаймықтыру
үшін Терістік Моңғолияға Жоңғария мен Россия бірігіп соғыс ашқалы
жатыр
деп оңды-солды лақап таратып бақты. Қытаймен екі ортада ши шығарып
алмауды көздеген патша сарайына 1692 жылы Нерчинск воеводасы Ф. И.
Скрипицин арқылы қонтайшыға ешқандай əскери көмек беріл-мейтінін
ресми түрде мəлімдеуден басқа амал қалмады.
Қалдан Босықтыдан кейін жоңғарды билеген Сыбан Раптан шығыс
майданда
да, батыс майданда да елеулі табысқа жетті. Ол 1711, 1712, 1714, 1717 жəне
1725 жылдары қазақ ұлыстарын қансыратып жеңсе, 1715 жылдан 1726
жылға
дейін созылған он бір жыл бойғы соғыста қытайларға да айтарлықтай
тойтарыс берді. Манжұрлердің жаңа императоры Юнчжəн Сыбан Раптаның
манжұр-қытай əскерін ойрат мемлекетінің шекарасынан алып кету
жөніндегі
талабына құлақ асуға мəжбүр болды. Бірақ бұл уақытша бітім көпке
созылмады. Цин империясы Қалдан Сереннің қонтайшы болғанына бір
жыл
толмай жатып, соғысты қайта бастады. Жоңғарлармен соғыстың бүйтіп
сағыздай созылып кеткені қытай жағының қабырғасына қатты батқан түрі
бар... Осы жуықта ақ патшаға Пекиннен елші келеді екен, ол Жоңғар
хандығын бірге жаулап, жерін бөлісіп алайық деп ұсыныс жасамақ екен, —
деген сыбыс тарап, ол Тевкелевтің де құлағына тиген-ді.
Олары, əрине, бекер əуре. Іргесіндегі итжығыс екі елдің біреуінің
көкірегіне
біреуін шығарып беріп, ақ патшаға не көрініпті! Үлкен елге дəл өзіңдей
іргелі
жалғыз көршіден гөрі өзінен əлдеқайда əлсіз ұсақ-түйек көп көршінің
болғаны əлдеқайда тиімді. Оны орыс патшалары баяғыдан біледі. Оған осы
жорыққа шығар алдында Россияның шығыс саясатының жай-жапсарымен
қайталап танысқанда көзі əбден жетті. Басқаны былай қойғанда, қазақтар
мен
жоңғарлар арасындағы шиеленістің тұсындағы орыс үкіметінің қылығы тап
соның айқын айғағы емес пе!
Патша сарайы Сыбан Раптан мен Тəукенің тұсында жаға жыртысып жатқан
екі жұртты бір-біріне жығып бергісі келмей, қазақ елшілерінің қай сөзіне
де
құлақ аспай тырп етпей отырып алды. Сондай саяси көлгірліктен екі жақ та
бір-бір елшінің қанын арқалап, бірінің алдында бірі беттеріне шіркеу
түсіріп
алды.
Тевкелев дəл осы сапарына баяғыда Түркістанда тұтқында шіріп өлетін
Андрей Неприпасовтың жиенін тауып алып, ертең бөтен елге барғанда
күтпеген жерде шығып қалар көлденең дау-шаралардың тұсында керегі боп
қала ма деп ертіп келеді.
Қайыптың тұсында Россия Қытай мен жоңғардың арасындағы
кикілжіңдерге
мықтап назар аударып, қазақ пен жоңғардың ара-қатынасына мейлінше
қанығып алуға тырысты. Сондықтан да Сырдақ баласының үйінің іргесіне
күніне бір көк арба доғарылды да тұрды. Тобылға келгенде басқандарынан
жер ойылардай боп бұтқа толғандарымен Қайыптың елшілері
əуселелерінің
шамалы екенін оңай сездіріп алды. Жоңғарға қарсы бірігіп соғысайық! —
деп
күнде қақсайтын Қайып хан бірде қара басып, аузынан жаңылып, бар
болғаны отыз мыңдай ғана əскері бар екенін айтып қойды. Қазақтардың
шын
қауқарының қандай екенін білгісі кеп, Қайып ордасын шыр айналып
шықпай
жүрген Тобыл елшілері енді мынадан кейін «шу, қара құйрық» деп тайып
тұрды. Содан қайтьш қараларын көрсетпеді. Ол — əлеуеттілердің əуелден
келе жатқан үйреншікті əдеті еді. Əлді екеніңді, əлсіз екеніңді анық
білгенше
сипаншақтап сыпайы боп жүреді де, осалдығыңды білгесін одырайып
шыға
келеді. Өйткені, ертең кім біліпті, күндердің күнінде саған қолын салуға
тура
келер. Сонда кешегі жылы сөзі мен оң қабағы аяғына тұсау, бетіне шіркеу
боп жүрмей ме! Сондықтан əуелден-ақ аяз əлін, құмырсқа жолын білгені
дұрыс. Ақылы бар əлжуаз əлеуеттімен тіреспейді. Ақылы жоқ əлжуаз
əлеуеттіден көмек сұраудың орнына, «дос болайық, одақ болайық» деп
кісімсиді. Əлді əлсізді одақ қылып қайтуші еді. Қайыптың қатесі
осындатұғын. Сол қатені, енді міне, бұл жолыққалы келе жатқан Əбілқайыр
жақсы аңғарыпты. Ол 1726 жылы Қойбағар Көбековты елшілікке
жібергенде
қазақтарды Еділ бойы қалмақтары сияқты Россияның қол астына алуды
өтінді. Одақ жайлы атымен ауыз ашпай, «ортақ жауға қарсы тұрар күн туа
қалса, патша ағзамның əміріне шын жүректен құлдық ұрамыз», — деп уəде
қылды. Бірақ, Көбеков елшілігі мақсатына жете алмады. Сыртқы істер
коллегиясы бұндай ұсыныстың орыс империясына келер-кетері жоқ деп
тапты. Ондағысы ол кезде қазақтарды өз жерінен тықсыра қуып шыға
бастаған ойраттармен қарым-қатынасты шиеленістіріп алғысы
келмегендері
еді. Сөйтіп, «елшіліктің өкілетіліғін танытатын айғақ жоқ» деген
сылтаумен
Қойбағар еліне құр қол аттанады.
Бір таңғалатын нəрсе, патшадан мұншалық ауыр дипломатиялық соққы ала
тұрса да, Əбілқайыр дегенінен қайтпапты. Желкелей қуған ойратпен
қайырылып қайта тіресіп, жауда қалған біраз жерді қайтарып алғасын Уфа
воеводасы арқылы тағы да елшілік жөнелтіпті. Қол астындағы халқымен ақ
патшаның қарауына көшіп, басыбайлы бағынышты болатынын ашып
айтыпты. Көрпесіне қарай көсілген Əбілқайырдың бұл ұсынысы
Россияның
Азиядағы мүдделерінің қай-қайсысына да ешқандай зиян келтірмейтін еді.
Тевкелевтің көз алдына тағы да сол баяғы бір көрініс елестеді. Едірең
мұртын жел жығып, көк айран теңіз төсінде мұнартып жатқан шығыс жақ
жағалауға ойлана көз тастап тұрған Петр патша келеді. Ол орыс
мемлекетінің
төрт жақ іргесін де теңізге тіреп алуға соншалықты күш салып баққан еді.
Үш жақ ірге, оның көзі барында-ақ, теңізге тірелді. Россияның əлі күнге
аптап соғып тұрған ашық іргесі — осы оңтүстік шығыс жағы. Қалған
жақтан
қандай жау қоқаңдап жатқан бұл жақ іргеден сүйкенер дұшпанды əзірге
сөзбен тоқтата тұрғаннан басқа амал жоқ. Петр патшаның баяғыда
Тевкелевтен қазақ даласының жəй-жапсарын соншалықты шұқшия
сұрауының себебі осында екен... Тевкелев оған кейін түсінді. Орыс
мемлекеті
өзді-өзі қырқысып жатқан шығыстағы көршілерін алма-кезек қостап, көмек
сұрап келсе, екеуін де құрғақ уəдемен алдап-сулап шығарып салып, сол
арқылы екеуін де өз иегінің астында ұстап, тезірек Жəркент пен Индияның
алтынына жетіп алуды, Үндістан түбегіне жанталаса қол созып келе жатқан
ағылшындардың алдын орап кетуді көздейді. Ол үшін Азия құрлығындағы
ең
басты бəсекелесі Қытайдың көзі мен көмейін жылмиысқан жылы қабақ,
жылтыраған жылы сөзбен алдарқата тұрып, Орта Шығысқа қарай мысық
табандап жақындай түспекші. Бұл арада жоңғарлар мен қытайлардың
арасындағы қырқыс Россияға кып-қызыл пайда еді. Қытай жоңғармен
жағаласып жатқанда Үнді мұхитына бір жетіп алса, ар жағында шүршіт
императорларының күні де бір уыс боп шыға келмес дейсің бе!
Россия патшалары қанша сұңғыла болғандарымен жер-жаһанды ашса
алақанында, жұмса жұдырығында ұстап отырған көктегі тəңірі емес қой.
Олардың да дегені бар-бар уақытта діттеген жерден шыға бермесі хақ. Бір
күн тыныш тұруды білмейтін халықаралық саясат мұхитындағы ұйтқыма
жел
əмісе орыс желкендерінің желкесінен итермелемей, ара-тұра қақ
маңдайларынан соғып, қадалып тұрып алатынды шығарып тұр. Орыс
флоты
əлі Қаратеңізден əрі аса алмай жүрген кезде кейбір мемлекеттердің
кемелері
Үнді мұхитына шығып ап, емін-емін сайрандай бастапты. Оның үстіне
Қытайдың кергіме керауыз саясатшылары шік түс десең, бүк түсіп,
айтқанға
көне қоймады.
Тевкелевтің өз көкірегі айтады: орыс патшалары шығыс саясатында үш
түрлі
кезеңді бастан кешкен сияқты. Əуелі олар орыс көпестері сақалын
шошаңдатып көп айта беретін Жəркент пен Индия алтынына, Орта
Шығысқа
жеделдетіп тез жетіп алуды мақсат тұтты. Бірінші Петр «Каспий теңізінің
шығыс жағалауына аяқты нық басып тұрып алуға» күш салды. Бұл үшін ол
Орта Азия хандықтарындағы алауыздықтарды пайдаланып, жергілікті
билеушілерге жеке гвардия ретінде орыс əскери отрядтарын жіберіп, əр
жер,
əр жерге əскери бекіністер салып, Азиядағы Россия ықпалын күшейте
беруді
құп көрді. Іздегенге сұраған дегендей оған 1700 жылы Хиуа ханы Шаһнияз
қол астына ал деп елші жіберді. Бірақ оны пайдаланып «Каспийдің шығыс
бетіне шығып алуға терістік елдерімен соғыс мүмкіндік бермеді. Сөйтіп
жүргенде Хиуа ханы тағы өзгеріп кетті. Бұл жолы патша жаңа ханды таққа
отыруымен құттықтап өзі елші аттандыруды ұйғарды. Ол жоспарды жүзеге
асыруды өзінің сенімді адамы, кабарда бегі Дəулеткерей Бекмурзинғе
тапсырды.
1715 жылы орыстар Бекович-Черкасский атап кеткен Дəулеткерей
Бекмурзин
1760 адаммен Астраханьға келді. Март айында қасына 6350 адам ертіп 20
кеме, 150 түйемен Каспийдің терістік шығыс жағалауын зерттеп қайтуға
Гурьевке қарай жолға шығады. Осы сапарда ол Астраханьнан шықпай
жатып
бір ыңғайсыз оқиғаға тап болады. Сол жылы Кубан татарларының басшысы
Сұлтан Герей отыз мың адаммен қалмақ ұлысын шабады. Үш мыңдай
кісіні
өлтіріп, көп дүние-малды талап əкетеді. Аюке хан үй ішімен БековичЧеркасскийдің отрядына барып тығылып бас сауғалайды. Хан өзінің аман
қалғанына місе тұтпай, князьге Кубань барымташыларына оқ ат деп қолқа
салады. Бекович-Черкасский ол тілегін орындамайды. Кабардалық бек
қалмақ ханының қабағынан қар жауа қалғанын байқағанмен, оған онша көп
мəн бере қоймап еді. Кейін сонысы түбіне жетіп тынды.
Алғашқы экспедицияның нəтижесін Бекович-Черкасский Балтық
бойындағы
Либаведе жүрген бірінші Петрге барып баяндады. Ол князьге Каспийдің
шығыс бетінен қамалдар тұрғызуға, Хиуа ханын Россияның қол астына
өтуге
үгіттеп көруге, Амударияның бойымен Индияға көпес аттандырып, барлау
жасап қайтуға тапсырма берді.
Бекович-Черкасский Астраханьға қайтып келіп, екінші жорыққа əзірленді.
Жүз отыз сегіз кемеге артынып-тартынып шыққан сол экспедицияның
құрамында Тевкелевтің өзі де бар еді. Жиырма екі зеңбірегі, алты мың
жарымнан астам жауынгері бар ауыр қол 1716 жылдың 9 октябрінде
Маңғыстаудағы Түпқарағаннан шығып, теңізге тіреп кіріп жатқан жалаңаш
көсеге Киелі Петр қамалын салуға кісі қалдырады. Одан жүз жиырма
шақырымдай жердегі Бектұрлы ишан шығанағының қасынан
Александровск
бекінісінің ірге тасы қаланды. Ноябрь айында Балқан түбегінде Қызылсу
шығанағына жетіп, тағы бір тас қамал салуға кісі қалдырылады.
Экспедиция
1717 жылдың басында Астраханьға қайтып оралады.
Сол кезде Хиуаға барған орыс елшілері кісі қобалжытатын хабарлар айтып
кеп жүрді. «Орыстар бізге елші боп келе жатқан жоқ, басып алмаққа келе
жатқан көрінеді», — деп күллі Хиуа дүңк-дүңк етеді дейді. БековичЧеркасский ол ұйтқыма хабарларды құлағына қыстырмай, Орта Азияға
жасайтын жорығына əзірлене берді. 1717 жылдың 11 июль күні үш мыңдай
əскер, бір мыңдай көші-қонның қызметшілері небары төрт мың адамы бар
ауыр қол ырғалып-жырғалып жолға шықты. Жол-жөнекей кеміліп қалған
құдықтарды аршып, о жер, бұ жерге шағын керуен сарайлар салдырып
жайбарақат келе жатқан керуенге Шілден құдығына жеткенше ешқандай
төтен оқиға ұшырасқан емес. Шілден құдығына түнеп шыққан күні
таңертең
Аюке ерткен жол керсетуші Меңлі Қасқа мен қасындағы адамдар үштігөйлі
жоқ боп шықты.
Бекович-Черкасский сонда да елең етпей, ілгері тарта береді. Тағы да тоғыз
күн жүріп Жалғыз құдыққа жеткен жерде аттары шаршаған мың кісіні
демалысқа қалдырып, астраханьдық бекзада Керейтовтың қасына жүз кісі
қазақ қосып, Шерғазы ханға хабаршы шаптырды. Хан патшаның елшісіне
жатып жастық, иіліп тесек боп, тағзым етіп аяғына жығылып, алдынан
шығып қарсы алатынын айтып, кері қайтарды. Өзі сол арада жиырма төрт
мың əскермен орыс отрядына тойтарыс беруге жоспар құрып, астанадан
асығыс аттанды. Оның бұ хабары Бекович-Черкасскийге де жетеді.
Ханның қарау ниетін естіген бойда Айбұғыр көлінен Қарағаш өзеніне
жеткенше екі шақырымдық жерге окоп қазып бекініп, жалғыз құдыққа
тастап
кеткен казактарына кісі шаптырыпты.
Қарақұрым хан əскері Айбұғырға жете бере алдарына ат бойы топырақ
үйіп,
жер қазып, алты жерге батарея орнатып, бекініп алған орыстарды көреді.
Шерғазының ақалтеке арғымақ мініп, қайқы қылыштарын түре сермейтін
түрікмен əскері екі күн бойы шабуылдап, көп адамынан айырылып ештеңе
шығара алмағасын айлаға көшеді. Ертеңіне хан орыс шебіне ақ ту көтеріп
бітімші жібереді. Бітімші: «кешелі бергі шабуылдан хан бейқабар. Ол —
мынау осы арадағы кейбір тентек бектердің өз беттерімен істеп жүрген
бұзақылығы» — деп ант су ішеді. Сол екі ортада ақалтеке мінген дудар
бөріктер тағы да қаптағайлап қоя береді. Ханға тағы да жаушы
шаптырылады. Хан тағы да: «Бұл менің ықтиярымсыз болып жатқан
жағдай.
Айып-тылардың ертең өзім жазасын берем», — деп кешірім сұрап,
бітімшілік
өтінеді. Ол сөзінің растығын дəлелдегісі келіп, кешеден бергі бұзақылыққа
осылар айыпты деп екі адамды беттеріне кұл жағып, біреуінің мұрнынан,
екіншісінің құлағынан таспа өткізіп, қосақтастырып байлап, қалың
əскердің
алдынан жетелеп өтіп, көп алдында масқаралайды.
Аталмыш жаза орындалғасын хан жағынан екі адам орыс лагеріне келіп
бітімге қол қояды. Хан Бековичті өз шаһарына шақырып қонақ еткісі
келеді,
бірақ мұншама қалың қолды тұтас сиғыза алатын орын жоқ, сондықтан
əскердің бір бөлігі осы арада лагерьде қалып, бір бөлігі қалаға кірсін деген
ұсыныс жасайды.
Бекович-Черкасский бұл ұсынысқа келісіп, өзінің орынбасары боп қалған
майор Франкенбергке əскерді екі бөлуге əмір етеді. Франкенберг үш рет
адам
жібергенде де ол əміріне көнбей қояды. Ақыр аяғында əскери сотпен
қорқытқан соң, отрядты алты жүз адамнан шағын-шағын топқа бөліп,
əрқайсысын əр жаққа таратуға тура келеді.
Хан бұл хабарды естіген бойда əлгіндей шағын топтарды жеке-жеке
тұтқынға ап, біразын қырып жіберді, біразын шонжарларына құл қып
таратып берді. Дін бұзар опасыз Бекович-Черкасскийді офицерлерімен
қамауға алып, өзінің көз алдында тырдай жалаңаш шешіндіріп, басын
шауып
өлтірді.
Бұл хабарды естіген Петр патша Каспий теңізі маңындағы əскеріне Хиуаға
қарсы жорыққа шығып кек алуға бұйрық берді. Бірақ, орыс əскері бір
қырсықтан соң бір қырсыққа ұшырады. Əскер тиеген флот жол-жөнекей
теңіз үстінде дауылға ұшырап, бірнеше кеме сол күйі суға батты,
қалғандары
өліп-талып шығыс жағалауға жетті. Əбден шаршап-қалжыраған əскерде
Хиуаға шабар қайрат қайдан болсын. Жергілікті түрікпен тайпаларының
төмпешіне қайта ұшырап көресіні əбден көрді. Ақыр аяғында, оларға
іздеуші
кемелер аттандырылып, 1718 жылы Астраханьға қайтарылып алынды.
Сол бір зобалаңдардың тұсында бүгін, міне, Ырғыз даласында сары ала
күйменің ішінде сары ала иық елші боп келе жатқан тілмаш Алексей
Иванович Тевкелев те о дүниеден бір-ақ ат басын тіреп тұруы əбден мүмкін
еді! Құдай оңдағанда, оған теңіз арқылы Индияға сапар шегіп қайтуға
тапсырма берілгені. Оның да кемесі дауылға ұшырап, Астрабадтан келіп
бірақ шықсын. Талайды көрген тарланбоз немеге біраз уақыт Астрабад
абақтысының дəмі-тұзын татып көруге тура келді.
Сөйтіп, Бірінші Петрдің Каспий мен Хиуа арқылы жеделдетіп Индияға
жетіп
алу ниетін құдайы құп көрмеді.
Бұл жорықтың сəтсіздігін көп адам түп-түгел Бекович-Черкасскийден
көреді.
Біреулер жорыққа шығар алдында суға кетіп өлген əйелі мен екі қызының
қайғысынан ақылынан алжасып, жорыққа дұрыс басшылық жасай алмады
дейді, екіншілері ол кейінгі кезде шашын тықырлатып алғызып, қайтадан
мұсылманшылықтың жолына түсіп еді, асылы, сатқындық жасаған болар
деп
бал ашады, үшінші біреулер шығыс мəселесін шығыс адамына сеніп
тапсыруға болмайтын еді, ашықауыздық жасады деп Петр патшаның өзін
күстаналайды.
Тевкелевке салсаң, ол үш пікірдің үшеуі де дұрыс емес. Рас, БековичЧеркасский дəл мұндай істі еңсеріп тастауға шамасы келмейтін шалағай
кісі
боп шықты. Бірақ, гəп оның əйелі мен қыздарының өлгенінде де емес,
қайтадан шапан киіп, шашын тақырлатып алдырғанында да емес, Хиуа
ханының тұмсығының астында жер ойдық қол шұбыртып, бір Каспийді үш
рет айналып, көлеңдеп көп жүріп алғанында еді. Дəл мұндай
оралымсыздыққа Бекович-Черкасский ғана емес, ол кездегі орыс үкіметі де
айыптытұғын. Мұндай жартылай əскери, жартылай дипломатиялық
миссияға
өйтіп алыстан орағытып, алдын ала екі жыл бойы зерттеу жүргізіп,
ырғалып-жырғалудың көк тиынға да керегі жоқ-ты. Елшісінің өзі кеп қамал салып
бер
деп тұрғанда салып ұрып жетіп бару керек еді. Сонда өзі аузынан жаңылған
Хиуа ханының орыс жоспарына тойтарыс беруге еш қайраны қалмас еді.
Ханды қолға мықтап ұстаған сонда зерттеліп, салынар қамалдар салынар
еді.
Ал Бекович-Черкасский болса, патша сарайы тапсырмасының сынық əрпін
өзгертпей дəл орындаймын деп теңіз жағасында қаптап отырған қара үзікті
түрікмен ауылдарының алдында ақ желкенін жарқылдатып айналсоқтап
жүрді де қойды. Кеме толы қызыл жаға, көк жағалыларды, оннан-мұннан
мойынын созған мыс зеңбіректерді көрмей жағадағылардың көздеріне
теріскен шығып па! Мына ызғындай жұрттың елшілік емес əскер екені
белгілі боп қалды. Оның үстіне əлгі Аюке ханды ренжітіп алғаны қосылды.
Көз алдында бөтен ұлысты тонап ырғап-жырғап бара жатқан таулық
туыстарының озбырлығын көріп тұрып Қолдарынан қақпаған кабарда бегін
қалмақ ханы қайдан кешірсін! Орыс елшілігінің жəй-жапсарын түгел айтып
Шерғазыға жасырын жаушы шаптырды. Оны естігесін Шерғазы бейқам
ұйықтай алар ма...
Дəл осындай оралымсыздық дəл сол кезде Орта Азияға Сібір жақтан
жеделден жетіп алу жоспарын да жүзеге асырмай тастады.
Сібір генерал-губернаторы князь Гагарин 1713 жылы Петр патшаға Ертіс
өзенінің бойынан бірнеше қамал тұрғызып, солар арқылы Жəркент
алтынын
жəукемдеп кету жоспарын ұсынды. Ол жоспар да патшаға қатты ұнады.
Оны
жүзеге асыруды бригадир Бухгольцке тапсырды. Бухгольц 1715 жылы үш
мың адаммен келіп Жəміш көлінің қасына қамал салып жатқанда, ойда
жоқта
ойраттар тап беріп, көп адамын, соның ішінде шет елден шақырылған
бірнеше мамандарды тұтқын қып əкетеді. Бекович-Черкасский мен
Бухгольц
экспедициясының дəл бір уақытта бірдей сəтсіздікке ұшырағаны патша
сарайын мықтап ойлантты. Мұндай қауырт əскери операциялардан əзір бас
тарта тұруға келді. Шығыс саясатында əскери рейдтерден гөрі қайтадан
дипломатиялық тəсілдерге көбірек мəн берілді. Бұрынғы іргелес
хандықтарды бір-біріне айдап салатын əдіске олардан бір қабат əрірек
жатқан
елдердің ауызын алатын əдіс қосылды. Мұндай «секірме саясат» орыс
дипломатиясында бұрын да бар дəстүр еді. Баяғыда Көшім ханның іргесіне
зеңбірек тірелгенде патша сарайы оның ар жағында жатқан Тəуекел ханның
ауызын алып алған-ды. Сөйткен қазақтың өз іргесіне зеңбірек таянғанда ар
жағында жоңғардың ауызы алынғанды. Енді жоңғардың іргесіне тақап
келіп
қалғанда арғы жағындағы қытайлардың ауызын қисайтпай болмайды.
Орыс
мүддесі бүйтіп екі өкпесінен бірдей қысқан кезде алауыз хандықтар қайдан
төтеп бере алушы еді?! Сүйтіп Россияны терістіктен Мұзды мұхит,
батыстан
Атлант мұхиты, шығыстан Тынық мұхит қорғап жатса, күнгейінен де
олардан кіші емес бір мұхит қоршап жататын. Ол мұхиттың аты — аз
ұлттар
мен əлсіз хандықтардың арасындағы өзара қырқыс. Алауыздық мұхитында
батылдықтан гөрі айла-тəсіл кебірек керек еді. Петр патша тұсында желкесі
күдірейіп, желкені биіктеген орыс флоты дүниежүзілік мұхитқа дендеп кіре
бастаса, Алауыздық мұхитында да Орыс дипломатиясы дейтін жойқын
флотилия аршындап жүзе бастаған-ды. Мұндағы адмиралдар-дипломаттар.
Оларға тарғыл жолбарыстардың тайсалмас жүрегімен қоса жылмаңдаған
жылпос түлкінің сылаңдаған аяр құйрығы да керек-ті. Асау Кавказ
Россияға
Таяу Шығысқа жолды өзі ашып берді. Енді мынау ала шекпенді Орта Азия,
Орта Шығыс пен Таяу Шығысқа жол ашып берсе, Россияның іргесі Үнді
мұхитына барып бір-ақ тірелер еді. Орыс дипломатиясы секірмелеп
Қытайдың аузын алып жатқанда, орыс əскері мысық табандап Орта Азияға
еніп, Индияның қалақтай жауырынына түмсығын тіреп тұрып алса, күнгей
елдерінің кəп алтыны көзінің алдында анығырақ жарқылдап, түбі жақұтқа
толы Үнді мұхитының шуылы құлағына анығырақ естілер еді.
Петр патша ол армандарына жете алмай кетті. Россияның қыл тізгінін
қырық
үш жыл бойына уысынан шығармай келген ұлы патша 1725 жылы елу үш
жасында дүние салды. Өзі елі үшін не керектің бəрін істеген атақты
патшаның қолынан келмеген жалғыз шаруасы — орыс тағына езіне лайық
мүрагер қалдыра алмағаны ғана еді. Петрдің көзі жүмылып үлгермей
жатып,
күні кешегі қойдай қоңыр момақан Россия аяқ астынан дуылдап шыға
келгені. Ұлы Петрдің тақымынан қалған тақ əкесі Алексей Михайловичтің
бірінші əйелі Мария Илышична Милославскаядан туған Иоан Алексеевтің
Екатерина, Анна, Прасковья атты үш қызына да, езінің Анна, Елизавета
атты
екі қызы мен жалғыз ұлы Алексейден туған Петрге де тимей, шведтермен
соғыс тұсында қас-қабағы ұнап қап үйленген екінші əйелі Екатеринаға
бұйырды. Солдаттардың сабан төсегінен патшаның алтын сарайынан бір-ақ
шыққан жолы болғыш əйел Меньшиков, Бутурлин, Басевич,
Гальстинскийлердің желеп-жебеуімен алтын таққа отырды. Жаңа