Үркер - 34

деген екен, хан:
— Онысына көп-көп рақмет. Елші мырзаға ешқандай өкпем жоқ. Ұлы
император ағзамның атынан келіп отырған ақ жолтай елшіге өзім барып
сəлем берсем де болатын еді. Бірақ, ел алдымен ебелек ұшады деп,
ешқайсымыздың алдымыздан өтпей, мұндай маңызды істі жұрттан
жасырып, ұры қылғандай оңаша істеғен Əбілқайыр ханға өкпем қара
қазандай. Сондықтан да бармай қалдым. Таймас мырза, елші мырза қыстың
көзі қырау болғасын келе алмады дегенің де жəй əншейін əңгіме екенін
біліп отырмын. Мəмбет мырза Уфадан алып шыққан көлігінің бəрінен
айырылып қалып құр тақым отырса, иттің өлген жеріне қайдан келе алсын.
Ақылдаспай істеген асығыс шаруаның арты оңушы ма еді! Егер елшілік
күллі қазақ халқының ақылдасып-мақұлдасқан қалауымен келген болса,
ондай жағдайға душар болар ма еді! Енді, міне бəрін қойғанда Мəмбет
мырзаның өз қара басына қауіп төніп тұрған жоқ па! Əбілқайырдың
бəрімізден жолы үлкен екені рас. Бірақ, ол үшін емес, патша алдиярдың
аруағын сыйлағандықтан əлгі өкпемді ұмытып, Ресейдің қол астына өтуге
ант берейін. Əбілқайырдың айтқанын істеп отыр деп ойлап қалмаңдар,
өзімнің адал көңілім осы, —депті.
Сол бойда ант қағазына мөрін басып, жыл сайын Москваға өз адамдарын
жіберіп, екі мың түлкі, мың қарсақ жасақ төлеп тұратынын, бірақ аманат
бере
алмайтынын айтып хат жазып беріпті. Ертеңіне Құдайназар мен Таймасты
шақырып алып, қолдарына ұлы император ағзамның атына жазылған хатты
ұстатып:
— Май айында бүкіл Орта жүз бас қосқан жиын болады. Оған барлық
ұлыстың бас көтерерлері келеді. Тевкелев мырзаны соған шақырамыз. Оған
дейін де қарап жатпаспыз. Билермен, батырлармен жеке-жеке сейлесермін,
— деді.
Таймас Сəмеке хан, Барақ сұлтан, Əбілмəмбет сұлтан жəне бір Жəнібек
батыр деген беделді адамның алты мың əскермен қонтайшыға қарсы
жорыққа шыққалы жатқанын айтып келді.
Елшілердің хабарына Тевкелев қуанғанмен Əбілқайыр қуана қоймады.
Сəмеке бəрін біліп, бəрін естіп отырған болды. Ендеше Кіші жүздегі мынау
бүліншілікке күллі Жəдік тұқымы түгел араласып отырғаны! Барған
елшілерге жауабының дəл бүлай дайын тұрғаны да кісі тіксінетін жəйт
екен.
Орыс елшісі мен бұның сəлемі ол үшін төбеден түскендей төтен оқиға
болмады. Бəріне де алдын-ала сақадай-сай отырған болды. Ендеше, оның
мына хаты да, Батырдың анада келіп ант бере салғаны да əншейін шығарып
салма əңгіме екен. Іштерін бере қоймапты. «Ақылдаспай істеген шаруаның
арты оңушы ма еді!» «Мəмбет мырзаның өз қара басына қауіп төніп тұрған
жоқ па!» — деген сөздер де тегін айтыла салмаған. Бүның артында бір зілі
түр. Олар ақ патшаның алдында ант берген парыздарынан құтылды. Бірақ,
ел
арасына іріткі салудан, елшіге қастандық жасаудан тыйылмайды. Қайта
обалсауабьш Əбілқайыр көтеретін болғасын, бүрынғыдан бетер күшейте түсуі
мүмкін. «Біз өз антымызды бердік. Кіші жүздегі оқиғаларға ешқандай
араласымыз жоқ», — деп ертең ауыздарын қу шөппен сүртіп шыға келмек.
Əбілқайырдың анадағыдан бері арқасынан тау түскендей болып жүрген
бойы
қайтадан ауырлайын деді. Қарсыластарының біраздан бері сілтідей тынып
қалғанынан да енді сескенейін деді. Сəмеке Құдайназар мен Таймасты
аттандырып салған бойда оларға да кісі шаптырған шығар. Аман болса,
енді
бір-екі күнде Батырдың ұлысынан да бір хабар келмес дейсің бе? Ендеше,
ол
жуықта мұның ауылындағы қалыңдықтарын алып кетуге неге асықты? Бұл
анада ант бергесін, енді барар жер, басар тауы қалмағасын, орыс елшісі мен
мұның жүзін біржолата жылытып алғысы келді ғой деп ойлап еді. Олай
болмай шықты ғой. Сонда бұлардың не ойлағандары бар.
Хан тағы да түн баласы төңбекшіп шығатын болды. Сүйтіп жүргенде сау
етіп
шекті ауылының билері жетіп келді. Ақ орданың керегесінен көз тастамай
тізіле жайғасып алғасын:
— Орыс елшісімен бірер ауыз сөзіміз бар еді.
Шақырып бермейсің бе? — деді.
Хан мынау аяқ астынан сау ете қалған топтың бірдеңеге қитықтанып келіп
отырғанын байқады.
— Елші шақыртылады ғой, қайда кетер дейсің?
Алдымен ондағы шаруаларыңызды айтыңдар, — деді.
Ай маңдай, торсық шеке, бурыл сақал Жантума би сөз бастады. Тостаған
көз
көрікті кісі сақырлаған сары аязда жүріп келгендіктен бе, əлде ашу буып
отыр ма тұла бойындағы бар қаны бетіне шауып күреңітіп апты.
— Əбілқайыр, былтыр осы уақытта Бекболатты төрт жігіт серігімен
Тобыл шаһарына өзің аттандырдың. Содан бері олар үштігөйлі жоқ.
Мына ноғайыңнан өзің бір хабарын шығарып бере ме деп, əне тостық, міне
тостық. Ауыздарына су толтырып қойғандай не əлгі шоқыншығың
үндемейді, не өзің үндемейсің. Енді, міне, сол жігіттердің тағдырын
елшісісымағынан өз аузынан естиік деп келіп отырмыз.
Əбілқайыр Бəйбекті шақырып Тевкелевке жүмсады. Елші есіктен аттараттамастан-ақ үй ішінде отырғандар ала көздерімен ата қарап, бірінен соң
бірі кимелей сөйлеп, жан алқымға алып берді.
— Осында келген кейбір орыстар елдеріне қазақтарды жерден
алып, жерден салып жамандап баратын көрінеді. Ондайлар ақ патшаның
алдында өзінің бəсін асыру үшін: «Ойбай, ол жақта көрмеген
қорлығымыз жоқ. Дүние-мүлкімізді тонап алды. Өзімізді тұтқын
қылып қамап қойды», — деп бөседі дейді. Міне, келгеніңізге үш айдай
уақыт боп қалыпты. Өлген-жіткен ештеңеңіз жоқ қой. Ал, ана жақтағы
əкімдеріңіз сіздердің сондай ғайбат сөздеріңізге сеніп, біздің
адамдарымызды
жазықсыз ұстап алып жібермей жатыр. Былтыр осы уақытта қасында
төрт кісі жолдасымен Тобыл қаласына кеткен Бекболат деген елшімізден
əлі күнге хабар жоқ, Өлі-тірісін біле алмай отырмыз. Сізді бұл жаққа
жұмсағанда бастықтарыңыз ол жайында ештеңе демеді ме?
Тевкелев мынау ежіреңдеген қазақтарды дауласып жеңе алмасын білді.
Сондықтан да өз басын арашалай сөйледі.
— Ресейде елшіге қысым көрсету, оның дүние-мүлкін тонап алып, басына
қауіп-қатер төндіру сияқты бүзақы қылық ешқашан орын алып көрген
емес. Ондай бассыздыққа болашақта да жол берілмейді. Ал Бекболат
елшінің Тобыл қаласынан неге қайтарылмай отырғанынан мен атымен
хабарсызбын. Тіпті Ресейде қазақтың ондай елшісі жүр деп те естіген
емеспін. Сондықтан да бүл мəселеге менің ешқандай араласым жоғы өзөзінен түсінікті. Ал, былтыр кеткен елшінің биылға дейін оралмай қоюына
келетін болсақ, əрине, бұл арада бір гəп бар. Шамасы, орыс əкімдеріне елші
аттандырып, олардың аман-есен оралып келгенін күтпей, патшаға
бағынышты ұлыстарға жортуыл жасап, малдарын адамдарын алып кететін
шығарсыңдар. Сосын олар, əрине сіздерден барған кісілерді
барымталап əкеткен мал-мүлік пен тұтқындарды қайтарғанша аманат
қып ұстай тұруға еріксіз мəжбүр болады. Түптеп келгенде, əуелден
өздеріңнің түптерің шикі. Əйтпесе, орыс əкімшілігі тыныш елге өздігінен
ұрынбайды. Бірақ Бекболатқа бола уайым жемеңдер. Орыс үкіметі
қолындағы аманатқа тұтқын деп қарамайды. Жұмыс істетпейді, зорлықзомбылық көрсетпейді. Барлық жайын жасайды. Мен Сендерге
Бекболатты Ресейге барған бойда босаттырып жіберткізем деп уəде бере
алам.
Ешкім ештеңе дей алмай қалды. Жұрттың мына мінезіне риза болмаған бір
би:
— Сендерде Шам мырзаның баласы Шəмамбет би тұтқында жатыр. Оны
да босаттырып бере аласыз ба? — деп сұрады.
— Алдымен, оның неге түтқындалғанын білу керек.
Тұтқындардың босатылу-босатылмауы да өз қолдарыңдағы нəрсе. Ұлы
императрица ағзамға өз еріктеріңізбен бағынып, өз ұлыстарыңыздағы
орыс бағынышталары түгел қайтарып берсеңдер, Ресей де өзіндегі
қазақ тұтқындарын түгел елдеріне қайтарады.
— Құнын төлемесе, жұрт қолындағы құлынан тірі де айырылар ма? —
деді əлгінде ғана сұрақ берген би. Тевкелев иығын қиқаңдатты.
— Елші мырза, сіз боссыз, — деді Əбілқайыр. Елші қосына кеткесін хан:
— Мəмбет мырзаның жауаптарын өз құлақтарыңнан естідіңдер ғой.
Ресейдегі тұтқындар аман қайтсын десеңдер, бұларға қол тигізуге
болмайды, — деді.
Билер сол тұнжыраған қалыптары атқа қонды. Қыс ызғары əбден
қайратына
мініп апты. Күн тағы да суыта түседі дегендей аспан тым шағырмақтанып
кеткен екен.
Жал асып ауыл-ауылдарына тарап бара жатқан билердің соңынан қарап
тұрған Əбілқайырдың іші өз-өзінен қалтырап қоя берді.
«Бұлар, əрине, тегіннен-тегін жоқ. Бекболат та жəй əншейін сылтау. Ілік
іздеп келіп еді, таба алмады. Бірақ бүгін таппағанмен бір күні табады ғой»,
— деп ойлады ол.
Тевкелев журналын ашып, осында келгелі не жазғанын қайта бір қарап
шықты. Неткен шырғалаң жол, шытырман оқиғалар, шатақ жұрт еді! Бірақ,
əйтеуір, көңілге медет етері — қазақтың екі арысының ханы ант беріпті.
Қарақалпақ жұртының да ақ патшаға берген анты мен сəлем хаты бар.
Осыдан үш ай бұрын ант алмақты былай қойғанда байтал түгілі бас қайғы
бола жаздап еді ғой. Уфадан шыққандағы екі жүз ат, он екі түйенің орынын
сипап қалды. Екі арба дүниеден жарты арбадай бірдеңе қалды. Бірақ оның
есесіне мынау сары ала қағазға түскен күйелеш таңбалар бар. Сол —
мұның
ертең елге оралғанда алдына ұстап барар бет жүздігі.
Сүйтіп 1731 жыл да өтіп барады. Енді бір-екі күнде жаңа 1732 жыл келеді.
Ақ патшаның елшілігі оны мынау жып-жылмағай қар басып жатқан қазақ
даласында қарсы алады.
Қаратүптің үш жағы жазда — өкірген теңіз, қыста — еңіреген мұз. Тек бір
жағында ғана құрлықтан келер тар саңылау жол бар. Оның аузында қазір
Есет батырдың қол астындағы тама ауылдары отыр. Азу тістерін сықырсақыр қайраған қарсыластарынан қаймыққан Əбілқайыр биыл қыстаққа
бұл
араны əдейі таңдап алғандай.
Елшілік пен хан орданың отырған жері — жан-жақтарын тырбық бұталар
өскен қара бұйраттар қоршаған екі егіз шұқыр ой. Солдаттар мен
башқұрттардың үйден шыға келсең, күліңнің басына көкжиек шөгіп
шатқан
мынау тығырық тар қамашаудан ара-тұра қатты қамығып кететіндері бар.
Ондайда олар жағалай жал-жалдың басына шығып төңірекке көз салады.
Зиновьев пен Писарев əлдебір ылдырмақ-шылдырмақтарын алып жер
шолады. Көргендерін қағазға сызады. Анадайдан қылт еткен қара көрінсе
болды, аспаптарының бəрін қазақтардың байтаба қаптарына сала сап,
томар
шауып, отын алып жүрген бола салады. Əлгі қарайған көкжиектен қайта
құрығасын барып өз шаруаларына қайта кіріседі. Елшілік адамдары сол
екеуіне еріп көмек беруге əуес. Бəрі де басыр болып отыра бермей таза
ауаға
шығып, жарық жалғанға құмардан шыққанша қарап алғылары келеді.
Сондағы көретіндері — сол баяғы шетсіз-шексіз кеңістік. Қарасаң —
көзіңді
қажытар, ойласаң — кəңіліңді қажытар тұлдыр дала. Көз ұшында —
сіресіп
қатып қалған шалқар айдын. Алатағанақ аппақ сордай сұрқай. Мынау бір
жері қар, бір жері қара ала шабыр дала сол бір ұлан-асыр кеңістікке барып
ұстасып жатыр.
Ашық даланың ызғырық желінен ала қаншық борасын борап əлгінде ғана
түскен əлсіз ізіңді жып-жылдам, жым-жылас қып шығарады. Мынандай
тұлдыр кеңістіктің із атаулыға, белгі атаулыға, тұрақтылық пен баяндылық
атаулыға əуелден-ақ жұлдызы қарсы болса керек. Кеше үйіліп күртік
жатқан
жер бүгін жып-жылмағай тақыр. Кеше дыңылдап қатқақ жатқан жер бүгін
белшеңнен кіріп кетер күртік.
Жан-жағың өз-өзінен жиралаңдай қозғалып, мың-мың жылан жарыса
жорғалап келе жатқандай бір өңкей, бір қалып қимыл-қыбыр. Шалқыған
дала
əлдебір құдірет аппақ қып сүт төгіп ақ шалап қып жіберген жаяу борасын
білем-білем майда толқындар сияқты. Кейде өзіңді осындай ақ
саумалданып
жатқан айдын теңіз төрінде дауылға ұшырап, бір елсіз аралдан келіп
шыққан
бейбақ теңізшідей сезінесің. Шалқар мұхитқа қайта шығып шарлай жүріп
кетейін десең — астыңдағы кемең күл-талқаны шығып күйреген. Əр таң
сайын бір орынынан атып, əр кеш сайын бір орынынан бататын күн көзінен
басқа мынау тұлдыр уақыттың қаншасы өтіп, қаншасы қалғанын өлшейтін
мөлшерің де жоқ, мынау тұлдыр кеңістіктің қай жерінде жүріп, қай жерінде
тұрғаныңды байқайтын бағдарың да жоқ. Ертелі-кеш есеңгіреп сол күнге
қарайсың. Ертеңіңнің не болатынын сол айтып, сол сездіретіндей. Бірақ, ол
неме ештеңе де аңғартпайды. Күлімдеп атады, күлімдеп батады. Аяр кісінің
бетіне қарағандай одан да көңілің қалады екен.
Бұлардың жағдайының сол пақырана теңізшілерден несі артық! Мынау
қанша білгің кеп, түсінгің кеп үңілген сайын қымтана, құпиялана түсетін
сыз
қабақ бөтен жұрттың күн сайын жұмбақ тартып бара жатқан шытырман
қылықтары абайсыз аттап бастың-ақ құрдымнан бір-ақ шығаратын өгей
мұхиттан кем тұңғиық, кем қатерлі ме...
Міне, күн сайын көкжиекке тесіліп, үміт желкенін іздегендеріне үш айдың
жүзі ауыпты. Сол баяғы неғайбыл мен дүдамалдан басқа ештеңе көре
алмай
келеді. Қасындағы орыс солдаттары мен казактардың сақалдары қауғадай
боп өсіп кетіпті. Башқұрттардың шегір көздері үңірейіп інге кіріп алған.
Тевкелев қазақтардың ызы-қиқы ит жығыс тіршілігінің сырына қанығам
деп,
серіктерінің де не күйде жүргеніне көп мəн бере қоймапты. Оның
мұндайдағы бас ақылшысы Таймас еді. Соны шақырып алды.
— Ертең ғой жаңа жыл! Орыс адамына қазір көк шыршаның түбінде
шайыр
исін құныға жұтып, қызара бөртіп дуылдасып отырғаннан асқан рақат жоқ.
Петр патша соған үйретпеп пе еді. Кəні, жігіттердің бір көңілін көтерелік.
Əйтпесе, бəрі су тимей ылғал боп, ұнжырғалары түсіп кетіпті ғой.
Юмаш Есеттің ауылына кетті. Жаңа жылдың алдында тай жықтырып, қой
үйттіріп əкелмек. Таймас қалған-құтқан шишаларды санап шықты. Екі
кеспек
самогонның ауызы ашылмапты. Тевкелевтің мына шаруаның арты
қайырлы боп жатса, қазақ шонжарларын шақырып дəм татырам ба деп
жүрген бір сандық қымбат шарабы бар. Уфа воеводасынан жалыныпжалпайып əзер алған, Француз шампаны. Кілті өз қалтасында. Үмітсіз
шайтан деген ғой. Асыл сандыққа əлі ешкімді жолатқан емес.
Солдаттар жан-жақтағы құмақ бұйраттарды аралап жүріп кісі бойынан
асатын сексеуіл тауып əкелді. Оған уш-төрт күпіні сөгіп, ішіндегі мақтасын
алып, майдалап түтіп, сидиған бұталарға ұп-ұлпа ақша қар қып ілді.
Қостағы
темір-терсектің бəрінен ойыншық жасалды. Мүндай шаруаға бүты қисайып
жүріп Сергей Костюков шебер екен. Қауға сақал Цапаевты Аяз ата қып
киіндіріп əлек. Цапаевтың көкірегіне түскен жирен сақалын жасыру үшін
жарты қап мақта жұмсалды. Насыбай атса, танауы жыбырлап, тыныш тұра
алмайтын неме таңқ етіп түшкіріп қалған сайын өліп-талып зорға жасалған
сақал-мұрт бет-бетіне ұшып кетеді. Қар ханшайым болуға Сергей
Костюковтан басқа ешкім келіспеді. Малынтып ақ көйлек, ақ қалпақ
кигенде
ұзын тұра жігіт əжептарқы бірдеңе болып шыға келді. Қылжаңбас
Цапаевтың
құдайы берді де қалды.
— Мынандай қалыңдықтың біреуі ерініне, біреуі етегіне жабысар екі күйеу
тауып бермесең, өмір бойы пұшпағы қанамай еткені ғой, — деп еді, көптен
бері үйлерін кермей, ошақ басы тіршілікті сағынып жүрген жігіттер
көздерінен жас аққанша күлді.
Ертең жаңа жыл күні елшілік қосы таң атқанша думандатып шықты.
Орыстардың тойын көруге келген Есет ауылының, хан ауылының адамдары
мынау үсті-үстіне қарқылдап күліп, ауызы жабылмайтын адамдарға қайран
қалысты. Əсіресе, аппақ қап арқалап, ақ киім киіп шыққан қауға сақал
шалдың сақилығына қатты тəнті болды. Үйлерінде қалған балаларының
аттарын атап барған сайын бір уыс шақпақ қант пен тəтті нанды ұстата
салады.
Əншейінде түстері суық елшілік адамдары дастарқан басында қандай
кеңілді! Əне бір көк шөлмектен сылқ-сылқ құйылып жатқан мөлдір судың
мүңкіген иісінен маңына ашып кеткен қымыран ішкендей ашырқанса не
дейсің! Тартып салады да, жұдырықтарын бір иіскеп, шылқыған қызыл
қуырдаққа бас салады.
Елші түн орталай бере:
— Ал, жаңа жыл! — деп еді.
Бəрі өрт тигендей айқайлап-ұйқайлап орындарынан атып тұрды. Мауыздаймауыздай еркек адамдар бас салып бірін-бірі құшақтап, шылп-шылп сүйісе
бастады.
Елші ту сыртындағы темір сандықтан төрт-бес жалтырақ шөлмек суырып,
жігіттердің қолына ұстатты. Олар əлгі жалтырақ шөлмектің мойнындағы
темір ноқтаны босатып еді, үсті-үстіне гүрс-гүрс ете қалды. Қазақтар
құлақтарын тас қып басып алған. Орыстар күліп мəз-мəйрам болысты.
Жараған бураның езуіндей ақ көбік атып тұрған ақ мойнақ шөлмек
тостағанға қыж-қыж тамған тентек шарапты толтырып қүйып, қазақтарға
ұсынып еді, ешқайсысы қол апара алмады.
— Мына келген жаңа жыл бəрімізге жақсылык, əкелетін жыл
болсын, алып қойыңыз! — деп елші қайта-қайта қиылғасын Нияз
сұлтан шыдай алмады.
— Орыстың наурыз көжесінен де бір дəм татып көрейікші! — деп
аузына апарып, жалма-жан қайта қоя салды.
Орыстар қарқ-қарқ күліп, мəз болысты. Қазақтар бір-біріне қарап:
— Не болып қалды, сұлтан? — деп үрейлене сұрады.
— Мынауың былай қарағанда су сияқты ғой, ал енді аузыңа апардың-ақ
көмейіңе бір уыс бүрге шашып жібергендей дуылдатып қоя береді екен.
Енді қазақтар қарқ-қарқ күліп, орыстар: «Апырау, мыналарға не болды?» —
деп үрпиісе қалысты.
Таймас Нияз сұлтанның не айтқанын түсіндірді. Орысы, қазағы, башқұрты,
үй іші түп-түгел қыран-топан күлкіге батты.
Тойдан қайтып келе жатып Нияз сұлтан үсті-үстіне сүрініп жүре алмады.
Шамасы, манағы ерініне тигізе беріп қайта қойған тентек судан мас болып
қалдым екен деп ойласа керек.
Думандата келген жаңа жыл жым-жырт өтіп жатыр. Міне, январьдың он
бес
күні.артта қалыпты. Тевкелевтің журналына жарты бетке толар-толмас қана
жазу түсіпті.
«1732 жылғы январьдың бесі күні тілмаш Тевкелев Арал теңізінен Уфа
дворяны Кирил Барабанщиков пен Қыдрияс Маллақаев арқылы
Мемлекеттік
сыртқы істер коллегиясына почта жіберді, олардың қасында арнаулы
хаттар,
атап айтқанда, Əбілқайыр ханның хатын, Сəмеке ханның хатын, Батыр
сұлтанның хатын, қарақалпақ ханының тілмаш Тевкелевке жазған хатын,
қарақалпақ ру басылары мен дін басыларының хатын альш қазақ елшілері
еріп кетті».
Бары осы-ақ. Содан басқа ақ қағаздың бетін күйелеуге тұратындай ештеңе
табыла қоймапты. Январьдың алғашқы аптасында жер бетіне күрпітіп кəбік
қар түсті. Іле-шала шыңылтыр аяз тұрып, жердің беті ақ мамыққа оранды
да
жатты. Хан қансонарда түлкі аулап қайтуға шақырды. Былтырғы Таймастан
айырылып қалатын оқиғадан ауызы күйген елші: «Рақмет, зауқым соқпай
тұр», — деп бармай қалды.
Қазіргі бар ермегі — омбылап қыр басына шығады. Аппақ қарға көміліп
жатқан ұлан байтақ өлкеге қарайды. Үн шашып тастағандай жылмиған
аппақ
жазық. Не ағаш, не тау-тас жоқ. Əншейіндегі ой-шұңқырдың бəрін омбы
қар
бітеп тастаған. Көк шыңылтырланып қатып қалған киіз күртіктің бетінен,
ең
болмаса, із де көрінбейді. Сонадай-сонадайдан жер теуіп тебіндеп жатқан
жылқылар қарауытады. Қойларын Қарақұм мен Қызылқұмның арасына
тастаған хан бұл өңірге тек жылқы ғана ұстап отыр. Жалдарын желге
таратып, жер сабалаған қыл құйрықтардан басқа жан иесінің бəрі бір-бір
жайлы баспана тауып тығылып алған. Қараларын көрсетпейді. Жыландай
жиралаңдап жатқан борасын, шөлмектей шақырайып тұрған ашық аспан,
ойпаңдағы ауылдың ирелеңдей кəтерілген қарақошқыл түтіні, қарға аунап,
асыр салып жүрген тоқ иттердің ойыны — қыр басына қашан шықсаң да,
қанша шықсаң да — керетінің тек осы. Əрине, мұндай өлкеден ішің
пысады.
Анада Сыртқы істер коллегиясына жолданған почтаны алып кеткен Кирил
Барабанщиков пен Қыдрияс Маллақаевтың қуаныштары қойынына сыймай
аттанған шығар. Мынандай кісенсіз тұтқын өмірден құтылғанға кім
қуанбайды дейсің! Жұрттың бəрі елдегі қатын-балаларына хат жазып, бір
жағынан қуанып, бір жағынан құлазып қалды. Тіпті өзіне салса да, тап осы
қазір жаяу-жалпылап жүре бер десе, жүре берер еді. Онысы əншейін
мəңгінің
қиялы ғой. Оны мына даладан кім аттап шығартсын!
Тевкелев бүгінде қазақ сахарасында қыбырлап жер басып жүрген екі
аяқтыларды «хан партиясы», «қарсы партия» деп екі топқа бөледі. «Қарсы
патияның» да үні өшкелі біраз боп барады. Анадағы хан ордадағі
жиыннан кейін ешқандай хабар жоқ. Уфаға жөнелтілгеі почтаның əңгімесі
оларға əлі күнге жетпей жатыр дейсіі бе! Əбілқайырдың Бақа батырды,
Сəмекенің Қүлеке батыр мен Жайылмысты, Батыр сұлтанның Мұхамбет
қожаны, Нұралы сұлтанның Шаханы елшілікке жұмсағандары ел
ішінде неше саққа жүгіріп жатқанын кім біліпті?!
Мынандай тас керең тыныштықтан қызыл көз дəукестердің айқай-ұйқайын
естіп отырудың өзі ғанибет екен ғой.
Күні бойы күртік кешіп қаңғырып-қаңғырып келіп, сары қидың шоғына
таптанып маужырап бара жатқан соң, жылы төсекке енді кіре берген елші
үйдің ту сыртынан дүсірлей шыққан тұяқ дыбысынан басын көтеріп алды.
Түн ортасында біреу:
— Хабарласқандай қайсың бар? — деп дауыстады.
Дауысынан тани кетті. Жуықта ғана кеп, бір түстеніп кеткен Балтабек деген
ру басы. Мынандай бейуақта келгеніне қарағанда тегін жүрмеген болар.
— Атыңнан түс, үйге кір!
Түнгі аяздан бар қаны бетіне шығып қызарып кеткен Балтабек аптыға
сөйледі. Бəби мен Жантума қарайған қол жиып Əбілқайыр мен Тевкелевті
шауып алмақшы көрінеді. Елші Балтабекке жанашырлық қызметі үшін
рақмет айтты. Башқұрттар жатқан көрші үйге қоналқыға жіберді.
Ертеңіне теңертең ханға хабаршы жүгіртті.
— Əй, бəсе!
Елшінің шабарманының айтып келген хабарын естігенде Əбілқайырдың
ауызына алдымен түскен сөз осы болды.
— Бара бер! Келеді деп айт!
Шабарман шығып кеткесін де, хан, қапелімде, орынынан тұра алмай
қалғандай, ошарылып біраз отырды. Орынынан қинала көтерілді. Жолда
келе
жатып та: «Əй, бəсе!» — деп қайта-қайта басын шайқап қояды. Анада
Сəмекеге кеткен елші теп-тез оралғанда-ақ ойына түскен қауып осы еді ғой.
Енді Жəдік тұқымы орыс елшісінің күллі жауап-сауабын бұның мойынан
арта салмақ. Өшіккен қызылкөздерді айдап салып, өздері тың тыңдап
отырмақ. Бірінші болып ант беретін абыройдан айырылып қалғандарын
түсінді. Енді, не де болса, өздері ие бола алмаған абыройды Əбілқайырға да
бұйыртпау. Ол үшін орыс елшісіне неше түрлі қауіп-қатерді төндіріп
бақпақшы. Тевкелевке бір жаманат бола қалса: «Берер антымызды бердік.
Ұлысымызға кел деп шақырып едік, келмеді», — деп ауыздарын қу шөппен
сүртіп шыға келмекші. Сонда елшіге жасалған қастандық үшін ақ
патшаның
алдында Əбілқайырдан басқа кім жауапкер болмақшы?!
Соны сезген Əбілқайыр анада Батырға адам шаптырған. «Мына ақ
патшаның
елшісі қара-қалпақтардың қолындағы башқұрт тұтқындарының жағдайын
қатты уайымдап отыр. Соларды өзің барып қайтарып алып қайтсаң қайтеді.
Ақ патшаға берген антың бар. Соның жолында істелген бір қызметің
болсын», — деген. Мынандай алмағайып тұста ол алысырақта жүрсе, ел
арасы тыныш болар ма екен деп ойлаған. Оның үстіне орыс елшісіне Жəдік
тұқымының ақ патшаның жолында адал қызмет етуге қаншалықты
құлықты
екенін көрсеткісі келген. Еғер сұлтан анада берген анты есіне түсіп, өз
сөзінен өзі тая алмай, қарақалпаққа аттанып кетер болса, мына жақтағы
соңына еріп жүрген көп шуылдақтың алдында абыройы айрандай төгілер
еді.
Сұлтан: «Əбілқайыр мені, қарап жүрмей, қарақалпақтармен араздастырмақ
қой. Башқұрттарға жаны ашып бара жатса, барып өзі қүтқарып əкелмей
ме!»
— деп талағы тарс айрылыпты. Ол шаруаға Есет пен Бөкенбай батыр
аттанды. Міне, Батыр сұлтан мына бүлікті де сол екеуі жоқта əдейі
шығарып
отыр.
Тевкелев көзі атыздай болып отыр екен. Бүл кіріп келгенде, орнынан атып
түрды. Сұп-сұр ханның сабырлы жүзін көріп орнына қайта отырды. Түнде
естіген хабарын айтты.
— Əлгі Балтабектің өзі қайда? — деп сүрады Əбілқайыр.
Көрші үйдегі Балтабек ханға өзі кеп, көрген-білгенін баян қылды.
Əбілқайыр
сол бойда екі кісіні Есет пен Бөкенбайға, тағы бір жігітті осы маңайда
қыстап
отырған Мойнақ батырға шаптырды. Мойнақ түс ауа жетіп келді.
— Батыр, осы сенің Жантуманың ауылында туған бажаң бар емес пе?
Соған сəлемдескелі соққан боп, барып қайтпайсың ба?
Мойнақ батыр қауқиған сары ала тонының белін де шешпестен атына қайта
қонды.
Əбілқайырдан да жəй кетті. Елшінің қосына күніне қырық барып, қырық
қайтады. Бірақ, онсыз да астына ине шаншып қойғандай үргелектеп
отырған
немені үркіте бермейін деп ештене демейді. Қайткенде мына қатердің
алдын
ала алады? Ойына тағы да шырқ айналып сол Батыр түседі. Сонымен солай
жасырынбақ ойнай бере ме? Қайдан шықса, одан шықсын: «Ақ патшаға
екеуміз де ант бердік. Оның елшісі екеуміздің де қонағымыз. Елшінің
басына
төнген қауіп-қатер екеумізге де абырой əпермейді. Ендеше, ана
қарауыңдағы
тентегің мен теліңді тый. Мəмбет мырзаға қоқаңдағанын қойсын!» — деп
неге айтпайды?! Даңғой кісілер қорқақ келуші еді ғой. Оны бір тоқтатса,
осындай дөң айбат əңгіме тоқтатады. Тек анадағы Мойнақ батыр келсін.
Балтабектің айтқаны рас болып щықса, бұл бір күнде кідірмейді. Батыр
сұлтанға кісі шаптырады. Бірақ, бүл жайында Тевкелевке ештеңе сездірмеуі
керек. Мына қылығын қорыққанға жорып, өзғе төрелермен бармақ басты,
көз
қыстыға түсіп кетіп жүрмесін.
Мойнақтан ешқандай сыбыс шықпады. Бірақ, үрейлі хабар күннен-күнге
дүңк-дүңк күшейе түсті. Мойнақ батыр кеткесін үш күннен кейін екі етегі
далақтап бір жалба тымақ хан ордаға шауып келді. Сөйтсе қайын атасы
Сүйіндік жіберіпті. Есіктен елпі-селпі боп алақтай аттады.
— Е, балдық, белдеуге жеткенше шауып жын қуып келе ме? — деп еді,
əншейінде əр сөзіңе жармаса кететін қылжақбас тұқым əзіліне жауап
бермеді.
— Батыр жіберді. Кеше жоқ қарап жүрген кісі боп бір танысы келіп айтып
кетіпті. Əлгі шектінің тентектері ертең осында қол жиып келіп, хан мен
елшіні ұрып өлтіреміз, ханшаңы бұрымынан сүйреп ат құйрығына байлап
көкпар қып тартамыз деп алақандарына түкіріп отыр дейді. Сыңайлары
жаман көрінеді. Неден болса да, тайынатын түрлері жоқ сияқты.
Ол күні елшіліктегілер де, хан ордадағылар да көрер таңды көздерімен
атқызды. Əбілқайыр Батыр сұлтанға жасырын кісі аттандырды.
Хан мен елшіде көз қырлары бары бұрыннан белгілі. Ал, Бопай ханшаға
нағып осынша кəрлерін тіккенін бір алла білсін! Əлде анадағы почтамен
орыс патшасына оның да хат жазып жібергенін естіп қалды ма екен?
Ханша
Анна патшаға: «Сіздің ұлы императорлық мəртебеңізден көп-көп өтінішім
«алдиярлық шарапатыныздан мына біздерді, өзіңіздің үмбеттеріңізді,
ешқашан құр қалдыра көрмесеңіз екен. Өйткені, қазір дұшпандарымыз
тіпті
көбейіп кетті. Бірақ өзіңіздің ұлы императорлық мархабатыңызға сеніп,
олардан етіміз сескеніп отырған жоқ», — деп жазып еді. Соны естіген
қызылкөз немелер: «Қап, жүзіқара, сенің ол батырлығыңды ертең
бұрымыңнан сүйреп ат құйрығына байлағанда көрерміз!» — деп кіжінбейді
дейсің бе!
Өліп-талып күткен күндері де келді. Күн айқұлақтанып шатынап шықты.
Лүп
еткен леп жоқ. Сақырлаған сары аяз. Аузы-мүрныңнан шыққан леп сол
бойда-ақ сақал-мұртыңа ақ қырау боп қонақтап үлгереді. Əншейіндегі
ойыншыл иттер ыққа тығылып шықпай қойды.
Қыстың күнінің бұлай аяқ астынан қақшаңдап кеткеніне Əбілқайыр
қуанбаса,
ренжіген жоқ. Бір көзі малында жүретін қазақ мынандай ақ шұнақ аязда
сойыл ұстап атқа қона қоймас. О да құдайдың қарасқаны шығар. Түске
таман
күн батыстан жалаулары желкілдеп қол көрінді. Мылтықтарын оқтап
сақадай-сай тұрған елшілік, қапелімде, кімдер екенін білмей қап, атыс
шығарып жүре ме деп қорықса керек, анадайдан бір аттыны ілгері жіберді.
Дедектеп шауып келе жатқан жалғыз атты анада өздері жұмсаған шабарман
екен.
— Апырай, амандасыңдар ма? — деп қуана амандасты.
— Аналарың кім?
— Бөкенбай мен Есет.
Жұрт «Уһ!» деп бір дем алды. Башқұрттарды босатып аламыз деп
қарақалпақта жүрген Бөкенбай мен Есет ханның шабарманы барған бойдаақ,
кері салыпты. Қарақалпақ рулары тұтқын башқұрттарды қайтарып беруге
келісіпті. Құдайназар мырза оларды көшіріп əкелетін болып сонда
қалыпты.
Ол күні əлғі батырсынған билер қараларын көрсетпей қойды. Шамасы,
Бөкенбай мен Есеттің қарақалпақтан қайтып оралғанын біліп қалса керек.
Ертеңіне Батырға кеткен жігіт те келді. Сөйтсе, ол дəл бұл баратын күні
Борсық құмнан соңына мың жарымдай қол ертіп Қараған түптің
түрікпендерін шауып алуға кетіпті. Кеме қатынайтын көктем емес, не күз
емес, қыстың көзі қыраудағы бүл не жорық екенін өзі білсін! Əдетте
қазақтар
Маңғыстаудың үш қиян түбегінде отырған түрікпендерге Үнді мен
Иранның
Ресейге баратын саудагерлері Қараған мен Қабақтыға жиылатын мамыр
айында, не олар Астрахань мен Қазанға барып қайтатын қара күзде
шабатын.
Ондай жорықтар тұсында түрікпендердің орыс кемелерінен алған
астықтарын тартып алып бір қарқ болса, жол-жөнекей шет жұрт
керуендерінің дүние-мүлкін тонап екі қарқ болатын. Ал, мынау ақырған
дəлудің күнінде ызғыған Үстірт пен бықсыған Маңғыстаудан қандай
олжаға
қарық болатындарын ит білсін!
— Əй, ол қу тегін кетті дейсің бе, бір ойлағаны бар ғой, — деді Есет.
— Ендеше, мындағыларына бір дүрбелең шығартқызып, оған өзінің
ешқандай қатысы жоқ болып көріну үшін жер түбіне əдейі кетіп бара
жатқан
шығар, — деді
Бөкенбай.
Əбілқайыр хан сазарып біраз түрды да, үндеген жоқ.
Айналаға алақтап қараумен тағы да бір апта өтті. «Шауып аламыз» — деп
қорқытып жатқандар көріне қоймады. Бөкенбай мен Есет елшілік пен хан
ордадан бір елі аттап шыққан емес. Мынандай суық хабарды естіген
тілеулес
билер мен батырлар шұбырып келіп жатты. Қорқынышты көк найзалар қай
жалдың басынан қаптағайлап шыға келер екен деп, жандары тырнақтарының ұшында жүргендердің бүрынғы үрейі басылайын деді.
Сондай күндердің бірінде Бопай бəйбіше:
— Елші мырза, барған жұрт сіздің дастарқаныңызды кəп мақтайды.
Туғалы татып көрмеген тəтті тағамдар жедік деп шеттерінен таңдайқата
болып келеді. Біздің де тамағымыз ісуі мүмкін-ау деп ойламадыңыз ба? —
деді
Тевкелевке, ақ сары жүзіне қан шапшып,
Əзіл-шынды қып айтқан ңылықты бəйбішенің мына қолқасы елшінің
жанына
батайын деді:
— Ғафу етіңіз, ханым. Сіздей аруға бойдақ солдаттардың
пісірген ботқасынан дəм татқызып үшынтып алам ба деп сескеніп жүр
едім. Егер өзіңіз қаласаңыз, онда сөз бар ма, қуана-қуана қарсы аламыз.
Бүгін
мына ауылдарыңыздағы меймандарыңызбен түгел біздің қосқа келіп
түстеніп
кетіңіздер, — деді.
Хан, ханым, ханның балалары, Бөкенбай батыр бастаған бір топ ру
басылары
елшілікке барып түстік жеді. Шынында да, орыс тағамы Бопай ханымға
қатты ұнады.
— Бұл ештеңе емес қой, — деді Тевкелев. — Іс оңға басып, дəм тартып
астанаға бара қалсаңыз, орыс аспаздарының қолынан не келіп, не
қоятынын
ақ патшаның қонақасында көрерсіз.
Ақылды бəйбіше ду етіп бір қызарды да үндеген жоқ. Бір тəтті қиялға
батқандай еркектердің ду-ду əңгімесін тыңдап үнсіз отырды.
Елшіліктегі қонақасыдан кейін жиналған ру басылардың бір тобы əңгіме
бір
жақты болғанша осында қала тұратын болды да, Бөкенбай батыр бастаған
бір
тобы ауылдарына қайтты. Дəл соны бағып тұрғанындай, ертеңіне масқар
биі
Төлебай батыр келді. Қарсылар қара қүрым қол жиып алыпты. Ертең
Аралдың күн батыс шығанағынан айналып өтерде, ұрымталдан тосып
тұрып,