Үркер - 19

императрица онсыз да айран-асыр орыс жұртын одан сайын таңырқата
түскісі келгендей Петрдің өзі тəуекел етіп үлгере алмай кеткен үш мəселені
бірден қолға алды. Россияда ғылым академиясын құрып, оған лейб-медик
Блюментросты президент қып тағайындады. Терістік теңіздерге дат
Берингте
экспедиция бастатып аттандырды. Граф Савва Лукич ВладиславовичРагузинскийді Қытайдың жаңа императоры Юнь-Джинға елшілікке
жұмсады.
Петербургтан 1725 жылдың декабрінде шыққан Рагузинский 1726 жылдың
24 авгусында шаршап-шалдығып Қияқтыдан ат шалдырып, 21
октябрьде өліп-талып Пекинге де жетті. Келіссөз столының басындағы
кергілестің қасында алыс жолдың азабы ойыншық боп қалды. Дүниеде сөз
де
көп екен, сөзді құбылтудың жөні де көп екен. Екі жақ жеті айдың ішінде
болашақ келісім шарттың жиырма түрлі жобасын жасады. Жиырмасы да
қызыл кеңірдек талқыға түскенде қабылданбай қалды. Кеше ғана нүкте
қойып кеткен жерің ертең тəңертең қайтадан үтір боп шыға келеді, ол түс
қайта имиген сұрау белгі боп төбеңнен төніп тұрып алады: ақыр аяғында
сұрау белгінің де сорайған мойыны жығылып жер бауырлаған көп нүктеге
айналады. Кергіме дау сол бетімен 1727 жылға да жетті. Жаңа жылдық 7
февралінде Қытай жағы бейбіт келісім деген атпен жаңа шарт жобасын
ұсынды. Ол жоба Сібірдің көп жерін Қытайға беруді талап етті.
Рагузинский
ол жолы өлген жоқ, бірақ өлгеннен басқа көресіні түгел көрді. Екі жыл
бойы
шалқайысқан екі жақ 1728 жылдың 3 апрелінде келісіп шартсымақ бір
қағазға қол қойысты.
Сөйтіп, Қытайдың жаңа императоры Россияның күн шығысқа байланысты
үміттерінің бір де бірін ақтамады. Енді шығыс мəселесінде орыс əскеріне
ғана емес, орыс дипломатиясына да мысықтабандап қимылдауға тура келді.
Жаңа дипломатиялық əдістің алғаш сыналар жері де — осы қазақ даласы
болмақшы. Алтынға апарар қақпаның кілті қолға түссе ар жағында қайтып
қимылдау керектігін уақыт өзі көрсете жатар.
Петрдің тұсында да, одан кейінгі патшалардың тұсында да қазақ хандары
қанша рет елші салып, көмек сұраса да, орыс əкімшілігі жылтырақ қабақ
танытып, жылмия күліп шығарып салғанынан танбады. Өйткені, қазақ
хандығының ар жағынан тықсыра қуып келе жатқан жоңғарларға əлдері
келмейтіні əбден белгілі еді. Бергі жағында: «Аттап басшы, кəні!» — деп
қалмақ пен башқұрт жаланып тұр. Сонда қазақ: «Ойбай, құтқар!» — деп
орысқа келмегенде қайда барады?! Ендеше өзі келсін... Аяғына
жығылсын...
«Бағынам!» — деп бас ұрсын... Сондықтанда əзір оған жылы да, суық та
рай
танытпай, шыдай тұру керек. Іріңдей бастаған жараны ерте жарып
асқынтып
алмай, əбден пісіп, өзегін өзі ашқанын күту медицинаға ғана емес,
дипломатияға да керек тəсіл. Россия сол қағиданы ұстанды. «Көре кетті де,
өле кетті», — демесін деп, Əбілқайырдың алғашқы елшілігіне де елп ете
қоймайды. «Россияға бағынуға шын мүдделі болса, қайда кетер дейсің,
қайтып келер», — деп ойлады.
Соны алыстан аңғарған, араға ұзақ уақыт салмай, ұсынысын қайталап елші
жібергеніне қарағанда Əбілқайыр да нағыз мысықтабан жымысқының сойы
сияқты.
Осы жолы орыс үкіметі Бекович-Черкасскиймен Бухгольц сəтсіздіктерін
қайталамауға күш салып бақты.
Россиядан басқа барар жер, басар тауы қалмай бара жатқанмен
қазақтардың
дипломатиялық нарқы көтеріле түспесе, арзандаған жоқ. Жаны қатты
қысылса: «Ақыр түбі бір есең, бүгін ол төбеге шықса, ертең біз төбеге
шығармыз», — деп, бой бермей бара жатқан жоңғарларға бағына салуы да
мүмкін ғой. Қазақ ел ұсталарының арасында ондай да пиғыл жоқ емес
көрінеді. Ол деген сөз, қанша дегенмен, əлі күнге ешкімге тəуелсіз, бір
кезде
маңғолдардың қол астында болған қоныстардың бəрін қайтарып алудан
дəмелі, шын мəнінде, бүгінгі күні Орталық Азиядағы ең іргелі, ең айбынды
мемлекетке айналып отырған Жоңғар хандығы бір иығымен Қытайды, бір
иығымен Россияны кимелеп күдірейіп шыға келеді деген сөз. Бүгінгі
жоңғарқазақ қырқысының арты əлгіндей боп тынса, ертең жоңғар-қытай
кикілжіңнің немен бітерін кім біліпті. Алда-жалда Қытайдың пайдасына
шешіле қалар болса, əлсіз де болса, саны өзіңнен əлденеше есе көп халқы
бар
мемлекет тап іргеңе, Жайықтың жағасына кеп жамбастай сұлап жатып
алады
деген сөз емес пе! Ал, жоңғарлар жеңе қалған күнде де, оң жақ босағаңнан
тағы бір күшті мемлекеттің дүркіреп шыға келгенінен көсегең көгере қоя
ма!
Екі жағдайда да Россияның Қиыр Шығысқа, Орта Шығысқа аттап басар
адымы қысқара түспей ме? Қазақ жоңғармен, жоңғар Қытаймен ұстасып
жатқанда Үнді мұхиты болмағанмен Тынық мұхитқа еркін жетіп алуға
болады ғой. Қазіргідей қысталаң сəтте күллі Азияның кілті болып тұрған
қазақ ордасы Россияның шығыстағы мүдделерінің жүзеге асар-аспасының
бірден-бір кепілі боп табылады. Мұндайда, қазақ ордасының
дипломатиялық
нарқы қайтып аспандамасын! Ендеше, қазақтардың бар ханы
болмағанымен
бір ханы əлгіндей оң қабақ танытып тұрғанда қапы қалмай қимылдап қалу
керек... Ант қағазының астына Петр патша айтқандай, қазақ
хандарының, ең болмаса, біреуінің қолын қойдырып алса, баяғыдан бері
көздің жауы, көңілдің құрты боп келе жатқан Азияның кілті орыс
патшасының қалтасынан бір-ақ шығары сөзсіз. Сосын далиған далалар
картаға да түсер, қамалдар да салынар. Сондықтан да бұл жолы
көшпенділер
сескенетіндей көп қол да ерткен жоқ, алдын ала ел қараған, жер қараған,
зерттеулер де жасалмайды. Ханның өзі айтпаса, қала салу туралы сөз де
қозғалмайды. Бұл жолғы міндет — ханның мөрі басылған бір жапырақ
қағазды қолға түсіру. Ертең мына даланың асты-үстін иемдендіретін тілге
тиек сол болмақ. Сол қолға түскенше, ханның өзі айтып жатпаса, оған көп
шарт та қойылмайды.
Патша сарайының нұсқауы өз алдына, Тевкелевтің ойлап келе жатқаны
осы.
Осы жолы Бекович-Черкасский мен Бухгольцтің кебін кимей, ақ патшаға
көкейін тескен ант қағазын алып барса, Россияның шығыс
дипломатиясындағы жарқыраған жарық жұлдызы бұл болмағанда кім
болмақ!
Тевкелевтің көз алдына Петр патшаның қуанғанда жыбыр ете қалатын
едірең
мұрты елестейді. Бірақ, құдай мұның маңдайына ондай бақытты қимапты
ғой. Патшаны қойып, əлгі індетке қарайтын Остерманның шүңірек көзінің
қиығының бір қылп еткенін көрсе де осал болмас еді...
Осыны ойлағанда Тевкелев масаттанудың орнына қобалжып қалады. Бақса,
Россияның болашаққа артқан, үміттерінің басқа батыс елдерінің алдына
шығаратын шығыстағы мүдделерінің кілті басқа ешкімде де емес, тек
мұның
өзінде, Сыртқы істер коллегиясының тілмашы Тевкелев мырзаның ақылы
мен айласында, тілінің ебінде, осы жолғы сапарының сəтінің түсертүспесінде екен.
Орыс дипломатиясы бар болғаны отыз екі қағаздан тұратын батыс
пасьянсын
бес саусағындай біліп алды, ал қажет десеңіз жүз қағаздан тұра беретін
шығыс қитұрқысын қаншалықты меңгере алатыны осы жолы белгілі
болады... Егер осы жолы да бұрынғы əріптестері секілді бөтен елде опат
болса, не иманды ауызы сылп етпей құр қол қайтса, орыс
дипломатиясындағы бүтін бір кезең тағы пəлен жылға кейін шегінеді деген
сөз. Егер осы жолы ол іс шығара алмаса, өзін адам етіп, санатқа қосқан
Петр
ағзамның бір асыл арманы бірі Лондон, бірі Париж, бірі Вена сарайының
құлақ кесті құлы болып алған қазірп патша сарайы бюрократтарының көк
шұғасының астында əлі талай жыл сүрленері сөзсіз.
Осы жолы бұл құласа, сарай маңындағы мансапқорлардың да: «Пəлі,
шығыс
мəселесін шығыс адамына сеніп тапсыруға болмайды деп айтпап па едік!»
— деп құдайлары беріп қалады. Бұның мына сапарынан ештеңе
шықпағанынан
қазақтардың несі құриды дейсің! Көп болса, бір-екі жыл аңысын аңдап
тыныш отырар. Сосын баяғы Сұбханқұлды патшаға жұмсап, «Кінə бізден
болды», — деп бас ұрып, ат-шапан айып төлеудің орнына, сый-сияпат алып
қайтатын хиуалықтар құсап бұлар да өтірік мұлəйімсір. Бұлардан да сонау
Петербургке дейін салпаңдап шауып барып қайтар бір Сұбанқұл табылмас
дейсің бе?
Осы жолы құласа, ұтылатын тек Россия ғана! Оның не бір керемет
жоспарлары тағы да беймағлұм ертеңнің қарауына көшеді.
Осы жолы құласа, Алексей Иванович Тевкелев немесе Құтлық Мəмет
Мамашев мырзаның мынау мəңгір басы, ең болмаса, Ушаков тақсырдың ай
балтасына бұйырмай даланың көрінген көк ит сүйкенетін бір сасық
бұтасының түбінде қурап қала бермекші.
Шіркін, мынау құлазыған құбақай далада бұны не күтіп түр екен. Əлгі
Əбілқайыр хан бұл жайында не ойлап отыр екен, білер ме еді!
Тевкелев басын көтеріп алып төңірегіне қарайды. Көретіні — көкжиекте
көлкіп тұрған баяғы сол көк мұнар ғана...
Таяқ жеген адамның жалқылдап ісіп кеткен көзінің алдындай боп
көкжиекке
көк мұнар көлкиді де тұрады. Ол аласа нəрсенің бəрін жермен жексен қып
жерге сіңіріп жібереді де, сəл төбесі қылтиған нəрсенің бəрін серейтіпсерейтіп көкпен тайталастырып қояды. Сосын мына ұшан даладағы қай
қарайғанның аласа, қай қарайғанның биік екенін біліп көр. Əне,
анадайдағы
қарауыл төбенің басындағы сақшының өзі қолындағы найзадан бетер
жіңішкеріп, көзге еміс-еміс қана қылаңдатады. Қапелімде, сол бір сабақ
жіптей жіңішке нəрсенің қашан қимылдағанын, не деп белгі бергенін
аңғарудың өзі қиын.
Ашық іргеге оқтын-оқтын көз тастап отырған Əбілқайырға сол көк
мұнардың
ішінде теңселіп тұрған қылдырық қарауытқан қимылдап тұрғандай
көрінеді.
Бірақ сол қозғалса, бер жағындағы əр жер, əр жерге топ-топ қып иіріп
қойған
сақшы қостары да қарап тұрмас еді ғой. Шапқылап шабармандар келмес пе
еді! Бəрінің де аяғына жем түсе қалған. Ешбірі тырп етпейді. Көлкіген көк
мұнар. Құбасұр кеңістік, тылсым тыныштық.
Хан іргеден көзін тайдырды. Бет-аузы ісіңкі. Көзінін алдында жалқаяқ көгіс
бар. Онсыз да домалақ бас сүйегі одан сайын тырсиып ісіп кеткендей.
Жанары еш нəрсеге тағаттамай айналасына есеңгірей қарайды. Ала
көзіндегі
ұшып-қонып тұрған қарашық, сидиып-сидиып ұйып қалған аяқтары көптен
көңілін құрсап тұрған шыдамнын шар болат сауытының да сетіней
бастағанын сездіргендей.
Иə, сабыр да қашанға сарқылмасын! Ойлаған ойыңнан шығып жатсаң,
бұның
бəрі əлі-ақ ұмыт болар-ау, ал...
Хан күрсініп қойды. Көз алдына кешегі бір патшадан елші келеді деген
хабар
дүңкілдеп жеткен дүбірлі күндер оралды. Сол бір дырду мəжілістердің
тұсында жол соқты болып келе жатқан сары ала иық ұлықты Нұралы
сұлтан
соңына əр рудан жиырма-отыздан жігіт ертіп мың қаралы нөкермен екі-үш
күндік жерден алдынан шығып қарсы алатын болып уəде байласылып еді.
Содан Əбілқайырдың біразға деген көңілі тоғайып жүрген. Үлкен баласын
өңкей бір өң сүлік сұлу ат мінген мың қаралы сүлей жігітпен қадірлі
мейманның алдынан жіберетін күнді асыға тосқан. Ол күн де келді. Бірақ
баяғыдан бері көңілінде масатыдай қырық құлпырып тұрған аңсарлы
көрініс
көз алдында бірден жадап-жүдеп сала берді. Ру басылары əуелі жігіттерін
уəделі күнге жібере қоймай бір шаршатты, сосын айтқандарының тең
жартысына жетер-жетпес жігіт жіберіп екі шаршатты, енді, міне, жігіттері
келгенмен өздері қараларын көрсетпей үш шаршатып отыр. Қарауыл
төбенің
басындағы қарақшы да қашанғы қаққан қазықтай қақшияр да тұрар дейсің.
Бір күні басындағы бөркін жұлып алып былғалаңды салар-ау. Сонда бұл ай
астының тұтқасын бір өзі ұстап отырғандай бұтқа толып біткен ақ
патшаның
сары ала иық елшісін соқа басы сорайып жалғыз қарсы алам ба деп
қорқады.
Үй ішін ертіп, белдеудің қасында тұрып аттан түсіретін ол мұның балдызы
не бажасы емес. Іргелі елдің елшісінің алдынан игі-жақсыларының бəрін
қаздай тізіп, омырауын тіктеп, иығын қомдап, сəн-салтанатымен
шықпағасын, келіссөзден не пəтуа күтпексің! Ханмен келісіп шартқа
отырам
деп келгенде қайдағы бір құйрық-жалсыз қу басқа қайдан жолықтым деп
жүреді ме, қайдам...
Соны ойлағанда отырған жері өз-өзінен шөгіп бара жатқандай еңсесі түсіп
кетеді. Жүрегінің басынан біреу сілті құйып жібергендей. Іші-бауырының
бəрі ылжырап жидіп қоя берді. Кеше ғана аяғының астында нық жатқан
қара
жер бүгін асау аттың сауырындай, абай отырмаса, көзін ала беріп, аударып
тастап кетердей. Кара жер... Қара жер... Қашан өз құшағына алып, өмірем
қаптырғанша, жүрегіңнің басын май ішкендей қылшылдатады да отырадыау... Осы жолы ол басқа бір елден келер бейтаныс мейманын күтіп
жүрмегендей... Өлшеулі тағдырдың мерзімді шегін тосып отырғандай.
Аяғын
бір аттаса-ақ, аз күндік алдамшы болмыстың жеміріліп бара жатқан ақырғы
жұрнағы да күрт опырылып, оны аз күндік қана үйреншікті фəниден
беймəлім бақидың құрдымына біржола лақтырмақ секілді. Баяғыдан бері
діңкесін құртып келген тыпыр-тыпыр тіршілік, өлермендікке салып ілгері
өңмеңдеген есек дəме ертеңнен бастап көл-көсір шалқи жөнелетіндей
көрінетін де тұратын келешекке артқан телегей-теңіз үміт-арман — бəрібəрі
мынау ай асты қимыл-қыбырдың қай-қайсысы сияқты пəтуасы жоқ, татуы
жоқ тұрлаусыздыққа, мағынасыздыққа айналмақ секілді. Мағынасыздық...
Мағынасыздық... Мағынасыздық... Қай жағына қараса да, көретіні,
табатыны
тек сол ғана! Міне, мынау ертең ақ патшаның елшісі келгенде
қабылдаймын
деп əдейілеп жаңадан жасаулап тіккен əлекей-жүлекей аңылжыған ақ
орданың ішінде құлазыған қу мазар мағынасыздықтан басқа не бар... Қақ
төрде алшайта қондырған алтын тақ түр. Ал, онда не мағына, не қадірқасиет
бар? Құлазыған қу тақты жағалай жайғасқан игі жақсы қайсы? Қасың мен
қабағыңа қараған халқың қайсы? Аяғыңның астына етпеттей жығылып
еңкілдеп жатқан айыптың қайсы? Айыптыға беріп жатқан жазаң қайсы?
Көңіліңді тындырып, көкірегіңді көкке көтеріп жатқан жайсаңдарың
қайсы?
Оларды есігіңнен жайраңдатып шығарып салып жатқан сый-сияпаң қайсы?
«Ə, бəрекелді!» — деп бас шұлғып тұрған көп жəреукең қайсы?.. Жəреуке
демекші, қолдағы биліктің одан асқан көрінісі мен куəсі болушы ма еді?
Жан-жағына қəмаған қалың жəреуке жоқта, қолыңда билік те жоқ, басыңда
бақ, ауызыңда абырой да жоқ.
Міне, қызылды-жасыл хан орда қу мазардай құлазып тұр. Ел ұстаған
билеушінің ордасынан гөрі өтпей отырған жері қыздың қызылды-жасылды
отауына көбірек ұқсайды.
Ханның қадірі қол астындағы көп қарақшының енкіш еңкесі мен сынық
назарында емес пе еді? Ал мұның қол астындағы жұрт қандай жұрт? Ел
тізгінін ұстадым деп отыр, қолында тізгін, қол астында ел бар ма өзі?
Қолында тізгін болса, мынау абажа аппақ орда бүйтіп құлазып тұрар ма
еді?!
Көптен бері буулы жатып кеше ғана жайылған мынау тақымыңды
қыдықтап
бағар қырмызы кілемдердің үстінде дуадақтай-дуадақтай боп тізіліп игі
жақсылар отырмас па еді? Қазір олар ертең келетін бейтаныс елшіні қайтып
қабылдап, қандай қошемет көрсететінін айтып мəслихат құрып жатпас па
еді?! Елші келмек түгілі, ертең құда келеді хабар құлағына тисе, алдын ала
ат
сабылтып шауып кеп, ертеңгі той-томалақтың жəй-жапсарын айтып қызыл
кеңірдек боп бағатын қазақ жарықтыққа су ағып дүние жаратылғалы
бітпеген
сабыр осы жолы біте қалыпты. Мынау көк мұнар көлкіген көкжиектің ар
жағында көл-көсір ел жатпағандай, жер тістеген жермешел молалар
жатқандай. Жан-жақта бір шошаң еткен оқшау жүргінші көрінсейші, сірə?
Көрінбейді-ау, көрінбейді... Басқа ауылдан ат ізін салатын жолаушыларды
былай қойғанда, жоқ қарап, ағайын аралап тыным таппайтын осы ауылдың
қыдырмаларының да аяғына жем түсе қапты. Не келе жатқан, не кетіп бара
жатқан ешкім жоқ. Осындай сүлесоқ ауылда отырып жер түбінен келе
жатқан ұлық қонақты күтіп не абырой таппақсың? Қалған қасақана жұрт
əдейі сол масқара сəтті күткендей. Баяғыдан бері қылша мойынына салмай
келе жатқан қыл тұзақтарын осы жолы лақтырмақ боп, сонау меңіреу
көкжиектің ар жағынан мұның өңшең жан аларлары жалаңдап тұрғандай.
Мынау мөлдірей тұнып тұрған тылсым ауа да ауа емес удай. Абайсыз
молырақ жұтып қойса, табан серіпкізбей қатыра салардай. Осы бір хəлді ол
бұдан да бұрын бір рет басынан кешкені бар сияқты еді. Бір рет пе еді?
Жоқ,
əлденеше рет. Тіпті күнде-күнде көріп келе жатқаны осы емес пе! Жоқ, дəл
осындай бір шағырмақ күнді бастан кешкені бар сияқты.
Дəл осы күні де бұл мынау жарық жалғаннан дəл бүгінгідей мағыналы
ештеңе таба алмай қатты торыққан сияқты еді ғой... Сол мағынасыз
өмірден
əбден түңіліп ауыр ойға батып отырғанда бір жылт еткен игі мақсаттың
саңылауын көзі шалғандай болып еді ғой... Сол бір көмескі сəулені қуа-қуа
осы күнге де жетіп еді ғой... Сонда сол мағыналы мақсат деп қуалап келген
көмескі сəулесі де мағынасыздықтың жай əншейін көзді арбай беретін көп
алдамшы елесінің бірі ғана боп шыққаны ма?.. Сонда бұның баяғыдан бергі
жарғақ құлағын жастыққа тигізбей жүрген жан азабының бəрі
мағынасыздықтан мағына іздеген құр далбаса ғана ма?.. Төңірегі
шұбарытып
сала берді. Сол бір шағырмақ көктем ойына қайта оралды. Күйзеле түскен
сайын көз алдындағы елес анықтала, айқындала түсті. Құдай-ау, сол күні де
дəл осылай қараптан-карап құлазып отыр еді-ау! Оған не себеп болғанын
өзі
де білмейді. Бəлкім, сол жылғы қыстың жайсыздығынан шығар деп ұққан
кейін. Иə, жарықтық жаратылыстан білгір не бар дейсің! Қазақтың басына
түсер зобалаңды екі жыл бұрын сезгендей. Қыс екі жыл қатарынан көк бет
қатынның бетіндей бедірейіп өтті. Екі жыл қатарынан күз аяғында түскен
көбік қарды қаңтардың қара суығы аш сиырдың тіліндей жалап-жұқтап жеп
қойды. Екі жыл қатарынан сол желтоқсанның басындағы тобықшылар
ұшқанақтан басқа ештеңе түспеді. Екі жыл қатарынан қара жер ит жылғы
көн
тулақтай тақылдады да жатты. Қыстың сиқы əлгіндей болғасын жаз қайдан
оңсын! Көктемде қойшының көптен бері майланбаған көн шоқайындай
тілініп-тілініп жарылып кеткен жер əуелі көз көрсетпес тас бақаның
дауылы
боп бір борады. Жаз бойы күн шығыстан адам көрмеген қызыл жел
қадалып
тұрып ап, жер бетіндегі құм-тозаңды ұшырып əкеп бетіңе шеңгелдеп
шашты
да тұрды. Одан екіленіп қазанның дауылы соқты. Қыс бойы терістіктен көк
сүңгідей ызғырық есті. Жел жеп тастаған тақырға қылтанақ қайдан өссін,
түйенің төс табанындай жалтырады да жатты. Мал деген неткен өлермен
мақұлық еді. Топырақ жаласа да, тырмысып жан бергісі жоқ. Бірақ, безеріп
алған қара суық нені шыдатсын, екі қыс бойы ауыл-үйдің иті мен түздің
өлексе жейтін тағы жыртқыштарының құдайлары берді. Кеп ауылдың қорақора қойынан тең-тең қара тері ғана қалды. Əсіресе, екінші жылғы қыс
қазақ даласын күйедей жалмады. Қыс қыс қой, көктемнің қара суығынан
төбе шашың тік тұрады. Жаңа қоздап, іші бауыры аңылжып бос қалған аш
саулықтар үй көрсе киізі мен шиін, адам көрсе балағы мен етегін шайнап
тұра ұмтылатын қасқырға айналды. Ит екеш иттен де қашпайды. Көрсе
болды, құйрығына ауызын ала жүгіреді. Малды ауылдың итінің малға
тимейтін əдеті ғой. Бірақ, сүмеңдеп соңдарынан қалмағасын, аш
саулықтарға
жындары кеп ырылдап тұра қалысады. Кейде тіпті шап беріп тістей кетеді.
Саулықтардың онымен шаруалары жоқ, ауызы жеткен жерге кенедей
қадалып жібермейді. Ит сосын басымен қайғы боп безе жөнелуге мəжбүр
болады. Əншейінде аяғын бусаң, мыңқ етпей қылжия салатын момын
жарықтық арп етіп аузын ала жүгіретін түйенің айбатынан да, жылқының
тұяғынан да шіміркенуді қойды, құйрығы мен жабағысына жабысады да
қалады. Туған бойда қозысына тап беріп, үстіндегі шырышын ғана жалап
қоймай, қырбық түгіне кірш-кірш тіс қадайды. Талай қошақан көзін ашпай
жатып өз енесінің аузынан ажал тапты. «Апырай, мынандай да сұмдық
болады екен ғой» — деп жұрт жағасын ұстасты.
Жұрт шошыса, шошығандай еді. Жерден де, елден де, малдан да сəн кетті.
Тек ит күйлі болды. Желкелері күдірейіп ауыл айналып шапқылайды да
жүреді. Есігіңнің алдына келіп бірін-бірі иіскелесіп жыныңды келтіреді.
«Ерден бақ таярда қатыны құтырады, елден бақ таярда иті құтырады деуші
еді. Қалғаны құрыса құрысын, қазақ тек арғымағы мен азаматына абай
болсын!» — депті Мəті би.
Бұрын мал төлдеп, сары уызды бүйенге сап пісіріп, ірімшік қып қатырып,
қазан-қазан сүт сапырып аққа қалқып отыратын қазақ ауылында асайын
десе
қара судан басқа ештеңе табылмай, үй сайын мұрынынан сорасы, көзінен
жасы арылмай отырған қызыл қарын жас бала жылайды, оларды немен
жұбатарын білмей, жерден өшін кімнен аларын білмей, көктегі құдайдың
құлағына жармасып жатқан бір-бір қара шұнақ қатын шаңқылдайды.
Өріске
айдаған малың жерге басын салмай ауылға қарап жамырай маңырап тұрып
алады. Түйе біткен күңірене боздайды. Жау шаппай зарланып жатқан жапатармағай айғайды естігенде тұра қашқың келеді. Тұра қашқанда да қайда
қашарсың? Отыра қалып мəңгінің қиялына берілесің. Шіркін-ай, дейсің!
Қазақтың ортақ тағы өзіңнің қол астыңда болса ғой? Онда мынау қалың
қазақты бүйтіп қаралай жауға шаптырып қояр ма едің? Былтырғы қыстың
сылайынан-ақ шошып, барша ер азаматты атқа қондырмас па едің? «Бір
күн
тудық, бір күн өлдік!» — деп, ар жағындағы шүршіттен арпалысып жатқан
жоңғардың ту сыртынан, не батыстағы қалмақтың тас төбесінен тап бермес
пе едің? Қазақтың жарақтанып барып жеңіліп қайтқан жері жоқ, жеңілген
тұсының бəрі — жайбарақат отырып төбеңнен тускенде... Егер баяғыда
құдайдың жоғын шығарып, тірілей індігешке кіріп алмағанда Аякөзде де əл
бермейтін едік. Жоңғар қытаймен арпалысып мұрынына су жетпей
отырғанда тап берсе, ең болмаса, шет ұлыстарының Жетісудың көк
майсасына аунап-қунап құйрығын теуіп, құтырып жүрген көп жылқысын
қуып əкеп, жіліншігінің жылан қарағы үзілермен болып отырған ашарықтың
ауызын қызылдап, қажаң-құжаңға қарық қылады ғой. Жарайды, жоңғарға
тиісуге дəті бармай-ақ қойсын! Су-судың бойына егін салып, ұраларын
астыққа толтырып алып, қала шығып барған қазақтардың түйелерін,
шапандарын шешіп ап, желкілдетіп үркітіп, шексілелері қатып отырған
Бұхара мен Хиуаға күші жетеді ғой. Оларды осындайда неге тезге салып
алмасқа! Тəуке өлгенде бұлар енді қайтер екен деп, біраз уақыт аңыс
аңдыған
айналаның қазір қайтадан жандана бастаған сыңайы бар. Жанданбай да
қайтсын! Түркістандағы Болаттың дастарқанға қол созғаннан басқа
қарекеті
көрінбейді. Қайып қалмаққа шауып та, орыспен əмпей болып та ештеңе
бітіре алмай, дүние салды. Удан өліпті деседі. Не де болса, жорықта емес,
өз
төрінде, өз төсегінде сары жамбас болып сарғайып өліпті. Əйтеуір, əңгіме
іздеп қалған қазақтың езуін біраз қиғаштатты. Олар со бір ойда жоқ ажалды
əр саққа жүгіртеді деседі. Біреулер оны өлтіріп жүрген інісі Сəмеке екен,
Орта жүздің тізгінін өзі алайын деген екен десе, екіншілері Болаттан
көреді.
Тіпті бəрін қойып, «бір пəле келсе, осыдан келеді» деп жер түбіндегі бұдан
күмəнданатындар да аз емес сияқты. Баяғыда азын-аулақ əмпейі болып
жүргенде, екеуінің құдандал болған жайы бар-ды. Қазақта жігіт пен жігіт
достасса ат алмасатын, жақсы мен жақсы достасса, қыз беріп, қыз алысып,
кіндік байласатын дəстүр бар ғой. Сол үрдіспен Қайып баласын мұның
немере қарындасына үйлендірген-ді. Ондағы Қайыптың ойын бір алла
білсін,
ал бұл күндердің күнінде Орта жүздің тізгініне қол созуға қақысы бар жас
сұлтанның өзімен жекжат болғанына іштей қуанбаса, ренжімеген. Бірақ,
онымен Орта жүздің тізгіні Батырға бəрібір тие қояр түрі көрінбейді. Бір
жақтан жалаңдап Сəмеке шықса, бір жақта жаудай жағаласып Əбілмəмбет
жүр. Кең далаға сыймай өз иығын өзі жұлып жеп жүрген Барақ пен Күшік
тағы бар. Олар, шамалыда Батырға теңдік бере қоймас. Оның үстіне
Батырдың өзі де əкесі марқұм секілді, кекірейіп, кеудесін көтере бергеннен
басқа ештеңе білмейді. Қасына көшіріп əкеп, алты шектіге ұлысбегі қылып
қойды. Қарауында Орта жүздің де кейбір ауылдары бола тұрып, Əбілқайыр
оларға Жəдік тұқымының төлін жорта жолатпады. Онда да бір көздегені
бар.
Өз балалары да үйелменді-сүйелменді болып өсіп келеді. Жан-жағынан
селдір болғанмен, мал жағынан қою əлгі үш руға солардың бірін ұлысбек
қойса, кім біліпті, күндердің күнінде Өсеке балалары да Орта жүзге қолын
іліктірер... Ал Батырдың өз қасында болғаны жақсы. Орта жүз тізгінінен
дəмелі бір төре қасында болғаны жақсы. Орта жүз тізгінінен дəмелі бір
төре
қасында болса, ол елдің де бір көзі мұның жағында жүреді ғой. Оның
үстіне,
Əбілқайырдың баяғы Аякөз оқиғасынан кейін көкірегіне шемен боп
байланған бір ойы бар. Оны жүзеге асыратындай сəт шығып жатса,
Батырдың да бір керегі болады. Ұлы жүз тізгіні інісі Жолбарыста, Кіші жүз
тізгіні өзінде, Қайыптың қара шаңырағын қасына тігіп қойса, Орта жүз
тізгінінен де дəметуге қақысы бар емес пе! Бірақ, ол ойы əлі қашпаған
қашардың уызы. Біреу-міреуге тісінен шығарып көрмек түгілі есіне де көп
ала бермейді. Ойда жоқта қиялына ілікті де, көкірегіне шемен болып
байланды. Мынандай аласапыран заманда буынсыз жерге пышақ ұрғандай
болатын ол ниетін күнде жадына алып, өз көңілін өзі қажыта бергісі
келмейді. Бірақ бір сəт те ұмытпайды. Одан тек өлім ғана айныта алар.
Кісіде
көкейтесті мақсаттың ғана болуы аз, сол мақсаттың ұрымталын сарыла
күте
алар сабыр да керек қой. Ал, қазір... Қазір ол Болат қозғалмай тырп етпейді.
Өйткені, Болаттың тап не істесе де, бүлдірмесе күлдіре қояр түрі
көрінбейді.
Өз басынан ештеңе шықпайды, өз ойына ештеңе түспейді, өз қолынан
ештеңе
келмейді. Былайғы тұрпаты шынжау жұқа көрінгенмен бас терісі түйенің
көніндей тым қалың білем. Ештеңені өздігінен аңғарып, өздігінен түйсінер
сыңайы байқалмайды. Ал, оған ақыл айта қоятын адамның да реті
шамалы. Сəмеке, Барақ, Күшікке, сірə, ақыл қоспайды. Сонда Болат қайтер
екен... Қашанғы бүйтіп тұяқ серіппей жатар екен. Бұл да, міне, не де болса,
көріп алуға бел буды. Өзі тыныш жатқанмен, қасындағы Батырды тыныш
жатқызбады. Алты шектінің сен тұр, мен атайын жігіттерін қасына қосып,
жарғақ құлағын жастыққа тигізбей жортуылға қойды. Қазір де, міне,
жорықта. Сонау жер түбіндегі түрікмендердің үраларындағы астықтарын
артып, өрістегі малдарын қуып келмек. Сүйтіп мынау аштан өліп бара
жатқан өз ұлысына қызыл таратпақ...
Əбілқайыр куйеу баласын жортуылға жұмсап, қос астындағы елдің
шиеттей
қатын баласының сауабын ғана алып қоймайды. Кəнігі неме ел басына іс
түскендегі бұл қайратының із-түзсіз кетпейтінін де іші сезеді. «Малың елсе
— қызылдас, қатының өлсе — жылулас!» дейтін қазақ алмақтың да
салмағы
бар екенін ешқандай есінен шығарған емес. Аштықта жеген құйқаның дəмі
тоқтықта ұмытылар ма! Ертең естерін жиып, алдарындағы мал аяқтарынан
тік тұрғасын қазіргі жеген бір-бір тоқты-торым боп үйірге қосылады. Оның
үстіне қол қусырып қарап отырғанда арыстанның ауызындағы, түрікменнің
төріндегіні əкеп қызыл қарын халқының ауызына ұстаған мəрт азамат аты
жайылады. Бəрінен бұрын Орта жуздің сұлтандарының көзін
қызықтырады.
Өз сұлтандары мынандай аласапыранда қылар қайрат таба алмай,
үйлерінде
бұғып жатқанда жолбарыстай жортып жау өтінде жүрген Батыр сынды
сұлтаннан көрер көзге айырылып қалып отырғанын көрсін, бəлем!
Əбілқайырға да керегі сол — ел алдында Жəдік тұқымының беделінің түсе
бергені. Əсіресе өз ықпалы жүрмейтін Сəмеке, Əбілмəмбет, Барақ,
Күшіктердің абыройының айрандай төгіле бергені дұрыс. Қайта олардың
алдында Батырдың айдыны аса бергені жөн. Қанша дегенмен, өз бауырына
кіріп отыр ғой. Батырдың ер аты, еті тірі аты жайыла берсе, Жəдік
тұқымының өзара дүрдараздығы өрши түспесе, əлсіремейді. Сонда мынау
жалпақ алашта жөн білетін, бас білетін сұлтан бір өзі, кіші баладан туды
деп
қатарға қанша қоспасаң да, қатар тұрғызып қойып, қай жағынан сығаласаң
да, жалы биік тұратын бұл, Əбілқайыр екенін көрсоқырлар да көрер. Керер
де
іштері жылыр... Іштері жылыса ар жағындағысын өзі біледі. Қалың қазақты
бүйтіп əрпіл-тəрпіл қоймас еді. Бір жағына шығарар еді...
Ол əйтеуір алтын тақ астында, алтын таж басында, үш алаштың төрге
шығарар, төбеге көтерер шікірəсі болып отырып, иə сыртқа айбыны жоқ, иə
ішке қайырымы жоқ Болаттай болмайды. Өсеке балаларының Жəдіктің
азуы
алты қарыс ұрпақтары Тəуеке, Есім, Жəңгір, Тəуке тұсында оң жақ
босағада
жаңа түскен келіндей боп сықсиғандары да жетер. Қайдағы бір Болат,
Сəмеке, Əбілмəмбет, Барақ, Күшік сияқты құрт-құмырсқалардың тұсында
өйтіп кішірейе алмайды. Кеудесінде жаны, талағында биті бар екенін бір
көрсетеді... Мынау не бүк емес, не шік емес екіталай дəурен бүйтіп
сағыздай
созыла берер дейсің бе?! Оған қазақ шыдағанмен, қалмақ шыдай қоймас,
қайта шабар. Қазақта қол бастап, семсер сілтегенмен үш алаштың
азаматының басын біріктіре алған əз Тəукенің өлгенін біліп отырып, таққа
əкеге тартпай, көзкүйік боп туған нəжегей Болат келгенін, оның, міне, əкесі
өлгелі он екі жыл етсе де, не жақсы, не жаман аты шықпай тірі көлеңке боп
отырғанын, сұмырай келсе су құриды деп сорлы жұрттың басқа азабы аз
болғандай екі қыс қатарынан жұтқа, екі жаз қатарынан құрғақшылыққа
ұшырап, қыста қызылға, жазда аққа жарымай, қу қаудай қурап, жығыла
кеткелі отырғанын сығырақ көз сімсік жоңғар қайтып көрмей, қайтып
білмей
отырғанына бұл қатты қайран қалып жүр. Əй, қайдан байқамасын... Байқап
отырған шығар-ау... Былтырғы жыл аңысын аңдады... Ал, биыл... Əй...
Қонтайшының басындағы қауашаққа сықап толтырған сасық қоңыздың
қиы
емес, ми болса, биылғы жаз қазақты үй бақтырып қоймай, ереуіл аттарын
ерттеттірер-ау деген қауыпты неге ойламасын. Өзі де көшпенді емес пе?
Көшпенділер не күші бойына сыймай, өз буына өзі мас боп, қайраты асқан
кездерінде, не ұятты қойып, езгенің ырысына жармасудан басқа жол
қалмаған кезде ғана ат жалынан тартып мінбей ме?! Ондай жанын
шүберекке
түйіп: «Қайда барсаң да көретінің бір ажал!» — деп қанына қарайған қара
нөпір аш-жалаңаш қолын əуелі қоңдыға созбай ма? Қазір қазақпен іргелес
жұрттардағы ең қоңдысы жоңғар емес пе? Отырықшы қалаларды шабар
еді...
Жарайды, үрасындағы астығын алар. Жарайды, дүкеніндегі шүберегін
талар.
Жарайды, онымен жаңалаш қатынының иінін, жалаңбұт баласының
абыройын жабар. Жарайды, бірер күн қара көжеге тойып, қарынын тыртыр қасыр... Бірақ, отырықшы жұрттың ұядай ұрасы қазекеңнің жаламына
қанша күн жұғын болмақ?! Тағы да өңіреңдеп шықпай ма? Оған құйрығы
теңкиген қой керек, сауыры жыртыла жаздап зорға жүрген жылқы керек,
білектей-білектей қазы мен білем-білем құйрық керек. Қыс тісінің арасына
сіңір кірмесе, жаз таңдайына өңез қатпаса, қазекең бүкіржік боп орнынан
тұра алмай қалады ғой. Қазақтың жаны — малы. Малының арығаны —
жанының арығаны. Малынан айырылғаны — жанынан айырылғаны.
Қазақты
мұқалтатын кісі осындай тұсты аңдиды. Кім біліпті, жоңғар да қазір жер
түбінен көзін сатып жалаңдап отырған шығар-ау. Олардық ойына мұндай
қара қашпасын, қашса осы қораларынан ұзатпай басады. Малы төлдеген
қазақ та бір, жұмыртқа басқан құс та бір. Алысқа ұзап кете алмай,
қыстыгүні
қара көңінен шырқ үйіріліп шыға алмай жүргені. Ондайда əр шағылдың
ығында шашырап қалады. Көк желкесінен түс те, көгендеп қыра бер.
Адамында əл, атында қоң жоқ халық қарсыласқанда не бітіре алмақ!
О тоба! Қайдағы пəле қайдан есіне түсіп отыр? Бетін аулақ қыл, жасаған!
Мына ойын қонтайшы, сұмырайға жер де жеткізбесін, жел де жеткізбесін!..
Əбілқайыр ішінен кəлимасын қайырды. Ерінін жыбырлатып екі рет
қайталап,
үшінші рет қайталай бергенде көзі атыздай болды. Ауылдың алдындағы
қара