Үркер - 07

аяқталғасын да жиылған жұрт. «Ертең елге барғанда айта баралық. Үш
би бізге не дейді екен? Соны естіп кеткіміз келеді», – деп тырп етпей тұрып
алған-ды.
– Сонда үш биден не сұрайсыздар? – деген-ді хан Тəуке.
–Үш би бізге ең əуелі заман құлқынан үш ауыз сез айтсын! – дескен жұрт.
С онда төбенің басына қамшысын ұстап Төле шыққан-ды.
–О, əлеумет, қалай осы, жылқы біткен көп кісінесіп кеткен жоқ па, əйел
біткен көп кісімсініп кеткен жоқ па? – деп қайта түсіп кеткен-ді.
Одан кейін төбеге Қазыбек көтеріліп, сонау мұнарытқан көкжиекке қарап
тұрып:
–Жылқы біткен көп кісінесе, ел шетіне бір дүбір жетейін деп жүргені
болмасын, əйелдер көп кісімсінсе, қадірлерінің өтейін деп жүргені
болмасын! – деп топқақайта қосылған-ды.
Əйтеке қамшысын көкке көтеріп:
–Ел шетіне дүбір жетсе, атыңның жалы панаң болар, көк сауытың – қатын,
кек найзаң – балаң болар! –деген-ді.
Қарақұрым халық үн-түнсіз бастарын шүлғыған-ды.
–Енді не сұрайсыңдар? – деген хан Тəуке.
– Енді үш би бізге кəрілік пен жастық қақында не мəслихат қосады екен?
– деген жиылған көп.
–Үй сыртында төбең болса – ерттеулі тұрған атың ғой, ел ішінде кəрияң
болса - жазулы тұрған хатың ғой, – деген-ді Төле.
–Жалтылдайды екен деп жастықты сөкпе – бəріңнің шыққан тегің сол;
қалтылдайды екен деп қарттықты сөкпе – ертеңгі жетер шегің сол! –
деген
Қазыбек.
–Ар сатып алған атақтан тер сатып алған мал артық, сақалын тосқан
кəріден еңбегін тосқан бала артық! – деген Əйтеке.
–Тағы не білгілерің келеді? – деген Тəуке.
– Енді бізге үш би: жомарттықтың қандайы жаман, сараңдықтың
қандайы жақсы-соны айтсын, –деп өңештеген бір шұнақ құлақ, қу
сақал.
–Жомарттықта суайттың куəге жомарттығы, молданың дуаға жомарттығы
жаман, – деді Төле.
–Жомарттықтың жəне бір жаман түрі: еркектің жетекке көңілшектігі,
ұрғашының етекке көңілшектігі, – деді Қазыбек.
–Дуаға жомарт молда малынан қағылар, куəге жомарт суайт абыройарынан қағылар, жігіттің көңілшектігі – атының соры, əйелдің
көңілшектігі
–
соры, ең жаман жомарттық – уəдеге жомарттық, – деді Əйтеке.
– Ең жақсы сараңдық: қасың сұрағанда «барға» сараңдық, досың
сұрағанда «жоққа сараңдық», – деді Төле қамшысын қолына қайта алып.
–Көрсе қызардың алдында –жарыңа сараңдық, айналдырған аурудың
алдында
жаныңа
сараңдық лазым, – деді Қазыбек көп алдына қайта
шығып.
–Тамыр мен тамырдың арасында боқшаға сараңдық, дос пен достың
арасында бопсаға сараңдық, – деді Əйтеке екі бидің соңын ала сөйлеп.
Жұрт бұл жолы бір-біріне бас изесіп желпінісіп қалысты.
–Тағы қояр сұрақтарың бар ма? – деді Тəуке.
–Енді үш би бізге үл мен қыз қақында не айтар екен? –деді көпшілік.
– Ұл өссе – ұрпақ, қыз өссе – өріс, – деді Төле.
–
Ұл бала аптыққаннан өлсін, қыз бала тұншыққаннан өлсін, – деді
Қазыбек.
– Дəулетіңнің қадірін ұлын өскенде білерсің, абыройыңның қадірін қызың
өскенде білерсің, – деді Əйтеке.
–Енді үш жорға ерлі-зайыпты екеу туралы бірдеңе айтсын, – деді біреу
жиылған жұртты ду күлдіріп.
–
Жарақтыдан
құтқарса – атың мұра, жалғыздықтан құтқарса –
қатын мұра, – деді Төле.
–Төсекте қызық көрмеген, тамұқта жаны шошымас, жар құшып бауыры
күймеген, қл сүйіп еріні тұщымас, – деді Қазыбек.
–Азынаған айғырды үйірінде көр, аңқылдаған жігітті үйінде көр, – деді
Əйтеке.
Қарақұрым халық тағы да гу-гулей жөнелді.
–Енді де сұрақтарың бар ма? – деген хан Тəуке.
–Үш би бізге енді адам құлқынан үш ауыз сөз айтсын! –
дегенжиылғанжұртсолтырпетпегенқалпы.
Қамшысын алып Төле би қайта ортаға шығып:
–Биікке шықсаң – көңілің ашылар, жақсымен тілдессең – зейінің ашылар, –
деген.
Қазыбек қамшысын ұстап тұрып:
– Аты жаманның арманы кетер, баласы жаманның дəрмені кетер, – деді.
Əйтеке жұртқа қарап:
–Ниеті жаманның иманы кетер, əйелі жаманнын мейманы кетер,
Алланың сүйгені – азан, халықтың сүйгені қазан. Күлтөбеге жақын ауыл
біздікі екен.
Жиналған көп əлеумет, жүріп дəм татыңдар, – деді.
Бұл жолы жұрт гуілдесіп ала жөнелді. Сол-ақ екен біреу арт жақтан саңқ
ете қалды. Шабдар қасқа мінген шалғы мұрт еркек:
–Оу, жамағат, не байқадындар? Қазақтың игі жақсысын жиып, батасын
алып, исі алаштың ырым несібесін Жанарысқа қалдырып кетсін деп тұр
ғой
бұл сығыр! – деп мінбеледі.
Төле мынау əупірім немеге бірдеңе дейін деп, аузын аша беріп еді,
Қазыбек киіп кетті:
–
Төке, жол үлкеннен, қызмет кішіден деген ғой. Жолымыздан
қалмайық! – деп төбе басынан түсе берді.
Күлтөбенің басындағы жиылған жұрт Қызылқұмды желкелей қонған
Бөкенбай ауылына қарай шұбырды. Ай бойғы жиыннан қайтқандар үш
күн бойы бай ауылдан бағланның етін ащы қымызға малып жеп,
мелдектей тойып елді-еліне тарасқан-ды.
Əйтеке Əбілқайырға:
–Бірге жүр! – деп осы Бөкенбайдың ауылынан шыға бере айтқанды.
Майқара жусан семіз марқаның жон терісіндей бұйраланып, ақ селеу ақ
айран теңіз бетіндей толқынданып, арттағы көкжиек өткен дəурендей
көзіңе ыстық көрініп, алдағы көкжиек беймəлім келешектей көмескі
бұлдырап тұрған ұлан-асыр жазыққа қайта шыққасын ер үстіне
шалжия қонған атақты би үйреншікті көйгөйіне басты. Топ көрсе, көзі
шоқтай жайнап, аруақтанып шыға келетін Əйтеке оңаша қалса, осылай
өз-өзінен тұнжырап сала береді екен. Не айтып, не ойлап келе жатқаны
белгісіз. Əйтеуір күзгі даланың ызынаған желіндей салқын саз. Кəрі би
ешкімге ештеңе демейді. Бұлдыр көкжиекке тұнжырай телмірген күйі
ыңылдап келеді. Үнемі сырттап жүретін осы бір сұрша жігітпен оңаша
сүбхаты бардай. Қалған нөкерді жуытпай, көпке дейін екеуден екеу
үнсіз жортысты. Əбілқайыр өз-өзінен ыңылдап келе жатқан бидің ойын
бөлгісі келмегендей, астындағы сылаң сұр арғымақты сипай қамшылап
жым-жырт келеді. Кенет би сөз бастады.
–Осы Тайлан екеуіңіздің араңызда қандай жекжаттық бар?
Əбілқайыр қапелімде не дерін білмей қалды. Бірақ, бойын тез жиып,
сазарыңқы қабағын кере түсіп, сəл ойланып барып жауап қатты.
–Құрдаспыз ғой.
Би тағы да ыңырси жөнелді. Күздің желкем суық желіне дірдектей
қалтырап тұрған түз селеулерінө түксие қарап, үнсіз келе жатып:
–Дұрыс қой, дұрыс, – деді.
Содан олар алты шектінің қонысына жеткенше лəмим тіл қатысқан
емес. Айырылысар жерде ғана би атының басын іркіп тамағын кенеді.
–Тегің – сұлтан. Басың жас. Көрерің алда. Жігіттің есі кіретін тұсқа енді
жеттің, Алаштың алмағайыпзаманы таусылмас. Төренің бағы –қарашының
қайраты. Қарымдыдан құрдас жиғаның жөн екен, – деген де, қош
айтысып жүріп кеткен.
Əйтекенің əлгі сөзі сұлтанның сұп-сұр бетіне лып еткізіп қан ойнатқан.
Өткен жылғы Мамайға атқан оғының мүлт кетпегеніне сонда барып
түсінген.
Сұлу ат мініп, суыт желіскен ала шұбар топ елсіз таудың қойнауына кіре
бере бейсауат дүсірді естіп елеңдей тоқтасты. Абалаған иттердің
дауысы тіптен тақау келіп қалды. Сол-ақ екен, қапталдағы құж-құж қара
шоқының тасасынан сау етіп қырық шақты атты шыға келді. Бұларды
көріп, кері жалтаруға мұршалары болмай, кесе көлденең ағызып өте
шығуға ыңғайланысып еді, жиынға келе жатқан ала шұбар айғыр топ
жапатармағай қол бұлғап, айқайды салсын кеп. Бейуақ жүрген қырық
атты қол бұлғағандарды танып, ат басын тежеп, құлықсыз аяңдап,
жақындай берді.
Топ басындағыны жұрт бірден-ақ таныды. Мамай анадайдан нарттай
қызарып албырап келеді. Жирен тұлымы сусар бөркінің астынан дудырап
шығып кетіпті. Екі көзі қараптан-қарап қызарады да жүреді. Ешқашан екі
езуіне ие бола алып көрген емес. Қашан көрсеңде ыржияды да тұрады.
Өңмеңдеп шабынады да жүреді. Шабынып сөйлейді. Шабынып күледі.
Ашуланғанда да төсін қайқайтып, басын шалқайтып, кімге де болса,
өзеурей тіл қатады. Əне, ат үстінде де күміс бас ердің қасын сындырып
жіберердей боп, кіндігімен тіреп, шабына шалқайып апты. Осы мінезінен
де ал аузында Сары айғыр атанып кеткен. Өзі сүйтіп жүріп, аң құмар.
Қысы-жазы аттан түспейді. Тазымен бірге ас құйсаң, тастай қатып жалапсұқтап жұтып салуға пейіл, қақпан жастап төсек сап берсең, құс мамықта
жатқандай рақаттанады. Ол үшін қасына қарақұрым жігіт ертіп тау-тасты
сүзіп жүргеннен артық бақыт жоқ.
Əбілқайыр нөкерінің алдында өңмеңдей басып келе жатқан дөң мұрын
інісіне сыздана қарап тұр. Жас жігіт əуелі бір түрлі қобалжығандай еді,
қазір қайтадан безеріп алған. Ұлы дүрмекке үн-түнсіз жақындай түсті.
Астындағы аты өзгерген бе, қалай?! Мынау əлгі Тайланның анада мініп
жүрген шұбары емес пе? Ол мұның тақымына қалай түсіп жүр?
Əбілқайырдың жүрегі шым ете қалды. Атты қасындағылар да таныды.
–Мынау Мəтінің баласының шұбары ғой!
–Иə, Тайланның аты!
–Сонда бұл қалай болғаны? Шұбар аттың төгілген жалы түгел қан.
–Ау, жөндеріңді айтыңдар. Мына жүрістерің қай жүріс? – деді астындағы
көк теңбілді тебініп ілгері озған Бөкенбай.
–Тайлан қайда?
Жігіттерде үн жоқ. Мамай бедірейген қалпы.
–Ештеңе де болған жоқ. Тірі. Ана тұмсықтың ар жағында жатыр, – деді
тістене сөйлеп.
–Ал, атын неге алдыңдар?
–Алдымдағы аңымды үркіткені үшін аударып алдым.
–Айыпқа алған екенсің ғой, – деді топ шетінде ақ боз аттың үстінде
түнеріп тұрған ирелеңдеген ұзын бойлы, қапсағай қара сұр кісі Есет.
Даусында кекесін бар.
–Айыпты көп алдында алмас болар ма! – деді Бөкенбай бала сұлтанның
алдына барып атын іркіп.
–Көп керек болса, өздерің іздеп келіп қалыпсыңдар ғой, – дейді Мамай да
мізбақпай қасарысып. Бірақ, неге екені белгісіз, астындағы атын
шегіншектете берді.
Топ ішінен əлдекім мырс ете қалды. Əбілқайыр жалт қарап еді – Əйтеке
би мұртынан күліп тұр екен.
Айылын жияр Мамай ма! Шұбар арғымақтың тізгініне тас қып
жабысып апты. Өлмей айырылар түрі көрінбейді.
Ұлы дүрмек оған бір жалтақтап, Əбілқайырға екі жалтақтап
ыңғайсызданып қапты.
–Астыңдағы атты осы қазір өзің барып иесіне қайтарғаның дұрыс қой, –
деді
Əйтеке енжар тіл қатып.
–О ненің ақысы, – деді Мамай. – Қарашының биі əуелі анау қара
табаныңнан менің ат-шапан айыбымды алып бер. Мен айып тартар жерді
өзім білем.
–Айып алам деп жүріп айыпты боп қап жүрме! – деді Əйтеке, тағы да
селқос тіл қатып.
Мамай қызыл көзін жалт еткізіп Əбілқайырға қарады. Əбілқайыр тымтырыс. Сосын бір шешімге бел буғанын білдіріп, ыржиған езуін жиып
алды. Зорлықпен келген арғымақтың, ең болмаса, тұяғын бір қыздырып
алып қайтарайын дегендей, сақтана шегініп барып, шаңқ ете қалды.
–Ендеше, би-еке, төреге қараның алдында атыңнан түс деген
қазылығыңызға болайын. Төрелікті мен ханнан сұрармын. Қайдағы бір
қаңғыма керейтті төбеге шығарғанда да, сірə...
Атына қамшы баса беріп еді...
Əйтекенің өңі аппақ шүберектей боп кетті.
Онсыз да қара сұр Есет қанын ішіне тартып қалш-қалш етеді.
Бөкенбайдың шара табақ беті қағынған талақтай қабарытып алыпты.
–Апырай, мына күшік не деді-ай! – деп қорамсаққа қолын енді соза беріп
еді, ат жалына еңкейе сұлап шауып бара жатқан бала сұлтан ұлы
дүрмектен шығар-шықпаста, аттан ұшып түсті.
Жұрт абыржып бір-біріне қарады. Манадан бері үнсіз тұрған
Əбілқайыр шаба жөнелді. Жер қауып жатқан інісіне қарамай, шұбар
арғымақтың тізгінін қағып алып, кесе көлденең жатқан құж-құж
тұмсықтың ар жағына сіңіп жоғалды.
Мамайдың нөкері аттарынан түсіп, төрелеріне жүгірді. Бала сұлтанның
қамшы ұстаған қолының шынашағы жұлынып кетіпті. Таяудан атылып,
тосын тиген жебенің екпіні, жанап өткенмен, ер үстінен жұлып ап,
домалатып кетсе керек.
Əлгінде ғана ұйқы-тұйқы болып үрпиісе қалған көп дүрмек шаруаның
«арты қайырлы» болғасын аттарын тебініп, ілгері тартқан-ды.
Қаумалаған қырық жігіттің арасында қалш-қалш етіп не істерің білмей
Мамай қала берген-ді.
Сол жолы зауза айында Күлтөбеде өткен жиында қазақ қауымын қанына
қарайтып жүрген тағы бір күбірткелінің ауызы алынып еді. Ол кезге
дейін Тама, Табын, Кердері, Керейт, Жағалбайлы, Тілеу, Рамадан, Керей,
Уақ, Тарақты рулары үш жүздің үшеуіне де жатпай, шөре-шөре хал
кешіп келген-ді.
Мал жарықтық шөп көп өскен жерге емес, көз көп түскен жерге бітетін
секілді. Ызғындай іргелі рулардың арасында ықтап өткен əлгі ауылдар
бас-аяғы аз уақыттың ішінде мал басып, жұрт жаңартып көше
алмайтындай күйге жетті. Қызыл құмның бұта-бұтасының арасына
кенедей толып кеткен Тама; Табын, Кердері, Керейт, Жағалбайлы,
Рамадан, Тілеудің малын найзасы ұзын Əлім мен Бай ұлы талады. Сарысу
бойын шаңдатқан Керей, Уақ, Тарақты жылқысын азулары алты қарыс
Арғын, Қыпшақ, Қоңырат, Найманның тақымында кетті. Қазақтың
үш жүзі жылына екі мəрте бас қосатын алаш алқасында əлгі айтылған
«өгей рулардың» жылап-сықтамай, көкірегі қайқы, басы шалқақ «аталы
рулардың» беттерінде иманы бар игі-жақсыларының шиедей боп
қызармай қайтқан кезі болған емес. Ел ұстаған кəрі билер көптен бері
соны ойлап күбірлесуші еді. Кəрі билердің арғы көмейлерін айтпай
ұғып қойған жас нояндар құрықтарынан шығып кеткелі тұрған кешегі
майбөксе жылы-жұмсақ ауылдарға: «Қап, бəлем, сендерді ме!» – деп
тістерін қарш-қарш қайраулы. Жігіттерін сойылға жығып, жүйріктерін
мініп кетуді əдетке айналдырып алды. Табын мен Таманың үйір-үйір
жылқысына көздерін кептен сұқтап жүрген алты шектінің ығай мен
сығай сүлейлерінің арасында жүретін Мамайдың əлгі қарс жабық
қабағының арғы жағындағы томырық мұз салқындықтың сыры да сол
еді.
Кəрі билер жас перілердің кіжінгенін қайтсін! Исі алаштың беліне бес
қару асына алар естиярларының алдында қолдарына құран ұстап, қан
құйысып, ант берісті. Үш арыстың төбе билерінің оңаша мəслихатынан
кейін ортаға Төле би шықты. Бірі Керей, Уақ, Тарақтыны талап, біреуі
Табын, Тама, Жағалбайлыларды талап, айыпкер атанып тұрған екі
арыстың Əйтеке қамшыларын көлденең ұстап бас иіп тұруға мəжбүр
болды.
–Бір кезде қазақ десе, арланатын жұрт едік, – деп бастады Төле. – Енді,
міне, қазақ десе, мақтанатын күнге де жетіп отырмыз. Сөйткен қазақтың
не төбе шашы дудырап жерден шыққан ештеңесі жоқ, не екі аяғы
салбырап көктен түскен ештеңесі жоқ. Арғы жағы Алтайдың тарғыл
тауынан өрбіген алты алаш. Бүгінде алпыс екі баулы алаш. Оның дəм
айдап бармаған жері, баспаған тауы, көшпеген дəурені қалды ма!
Алтайдан Еділге көсіліп жатқан көшпенді даланың бүгін мына пұшпағына
бақ бітсе, кеше ана пұшпағы дəуірлеген, ертең тағы бір пұшпағының
жұлдызы жанып шыға келуі ғажап емес. Оған қарап өткінші бақ басына
қонған бір өлкенің өзге өлкелерге шекелеп шікірейіп шыға келер реті
жоқ. Қазір біреуіміз ұлы, біреуіміз орта, біреуіміз кіші атандық екен деп,
біреуіміз ылғи төрде отырамыз, екіншіміз ылғи есікте отырамыз деп
ойлап қалмайық. Арғы түбі Төбейдің төрт баласы - Қоғам, Құйылдар,
Мекірейіл, Майқыдан тараған мына Абақ, Тарақ, Қаңлы, Қатаған əулеті бүгін біз Ұлы жүз атаныппыз. Бірақ оған бөркіміз дағарадай бола
бермесін. Біздің де құдайдың аузынан, пайғамбардың белінен
түспегеніміз белгілі. Күні кеше ғана Шағатай балаларының қол астында
саудагердің базарына, диханның егісіне жақындай алмай аттың жалы,
түйенің қомы күн кешкен көшпендіміз. Басқалардан артық шыққан
атағымыз да, артық сіңген еңбегіміз де жоқ. Шағатай балаларынан
дəурен кетіп, ордамыз он санға ыдырап, тозып біткенде бұрын бір ханға
бағынып, бір таққа табынған өзге қоңсыларымыздың ешқайсысына
бұрылмай сонау Сарыарқадан ауып кеп, іргемізден орын алған, сөйлесек
тіліміз бір, ұстансақ дəбіміз бір өзіміз секілді көшпенді ағайындарымызға
келіп қосылғанбыз. Сонда Жəнібек пен Керей əулетінің қол астындағы
жұрт баяғыда Шəйбан тұқымынан құқай көріп, қоныс аударып
келгенімізде оң жағынан отау тігіп берген ағамыз едіңдер деп үлкен
шаңырақ атандырды. Уа, арғын, найман, қоңырат, қыпшақ, сендердің де
ортадан ойып орын алдық деп одыраңдай берер жөндерің жок,.
Сендердің де шыққан тектерің мен кешкен кептерің əркімге-ақ аян.
Алтын орда қақ жарылып, Жошы тұқымы өзара ұстасып кеткенде
Шəйбан балаларын басындырмаймыз деп ат құйрығын үзісіп кеткен
Орыс хан торпақтарына еріп Шу мен Таласқа құлағансыңдар. Сонда
Жетісудағы Есенбұғы Шу бойы мен Қозыбасынан қоныс бөліп беріп
қоңсы қылған. Бү жалғанда кімнің басына іс түспей, кімнің басынан бақ
көшпей жүр. Алшаңдаған алшыным, саған да айтарым осы. Сен де
мұртыңды ысқыртып, іргеңе жақындаған көп момынға қоқаңдай берме!
Олар момын болса, бүгін момын болып отыр. Кеше момын болған жоқ,
ертең момын болмайды. Баяғыда арғын мен найманның басына түскен
күн, бүгін кеп Тама мен Табынның, Жағалбайлы мен Тілеудің басына
түсіп отырған күн бір кезде сенің де басыңда болған. Едіге тұқымы бірбірімен қырқысып, ноғайлының басынан бақ тайып, Ысмайыл балалары
Қазанды алған Қара Науанмен ауыз жаласып, Қази бастаған аз ауыл Қап
тауына асып, Жүсіп билеушілерінің туысқаны Ысмайылдан ажал тауып,
артындағы екі баласы ормандағы орыстың қанжығасына өңгеріліп кетіп,
айдалада аңырап бассыз қалғандарыңда Сыр бойынан барған Ақназарға
бұйдаларыңды жетектетіп жібермеп пе едіңдер. Содан бері бұрын Шағатай
балалары билеп-төстеп қалған үйсін, қаңлы, албан, сыбан елімізді,
жерімізді тастап ауып келген жаңа қонысымыздың түп иелері ғой деп
Ұлы жүз атанып, оларға Сарыарқадан орыс балаларына еріп ауып кеп,
қоңсы болып, қазақ деген жаңа қауымның негізін құраған Арғын,
Найман, Қыпшақ, Қоңырат Орта жүз атанып, ол қосынға кейінірек келіп
біріккен, бұрын Едіге балалары билеп қалған Əлім, байұлы - екі алшын
Кіші жүз атанып, оты бірге жанып, түтіні бірге шалқыған бір жұрт болып
едік қой. Қаратауға темірқазықтай байланып, ірге ажыратпай бірге
көшіп, бірге жайлап жатыр ек қой. Енді міне, сол дəурендерді де
ұмытып, қасымызға кейінірек көп жуыған өз қандастарымызды əзіміз
танымай, мінезсіз жылқыдай тісімізді ала жүгіріп, өз шырқымызды өзіміз
қашыратын қырсық шығардық. Айналайын Орта жүз баяғыда өзің
тастап кеткен Есіл, Ертіс, Тобылда Керей, Уақ, Тарақтымен бірге
жайлап, бірге кəшпеп пе едің. Күні бүгінге дейін аузыңнан түспей дастан
ғып жырлап келе жатқан Ер Көкше мен Ер Қосай уақ емей кім еді?
Айналайын Кіші жүз, баяғыда Ақназарға ілесіп ата қонысыңнан ауа
көшкенде Жайық пен Жемді, Ойыл мен Қиылды тама, табын, кердері,
керейт, жағалбайлы, тілеу, рамаданға қалдырмай кімге қалдырып ең?
Қызыл шеке жырауларыңның жиын-тойда күні бүгінге дейін қызыл
домбыраларын алдарына өңгеріп ап, таңды таңға ұрып қақсап келе жатқан
«Қырымның қырық батырындағы» жетеуі жеті дастан Қарадөң балалары
мен
Нəрек ұлы Шора батырың бүгін, міне, өздерің тізе батырып, күн бермей
отырған Таманың батырлары емес пе еді! Өз ағайындарыңды өздерің
танымай
сендерге не көрінген? Ел боламыз десек, бұдан былай өкше көтерісіп, төбе
өлшесіп, білек салыстырмайық! Кім бұрын кеп дəм татса, пейіштің төрінен
сол шығатын Сыр мен Шудың лай суы кəусардың бұлағы емес. Дəм кеше
Жайықтан бұйырса, бүгін Сырдан бұйырып отыр, ертең, бəлкім, Ертістен
бұйырар! Айдағаны жылқы, төсенгені тоқым көшпенді жұрттың ордасы
қай
суға орнамай, қай сайда құламай жатыр?! Орда іргемізге тігілді екен деп
одыраңдай берсек, өзіміздей ағайынды ел қылмаймыз, жер қыламыз. Бүгін
ағайынның кеудесін біз жықсақ, ертең біздің кеудемізді ол жығады! Өз
кеудемізді шұқитың күшіген өзіміз болмайық. Бұтін көйлек пен булы
қазанның желіне мастанып, өз жағамызды өзіміз жыртпалық! Бүгінгі бақ
пен
бүгінгі нəпақаның қашанғы созылатынын кім біліп жатыр?! Ағайын ертең
де
керек болар. Қазақ болып қалам десе, ең алдымен аталастың емес,
ағайынның
қабағына қарасын. Исі алаштың жақсысы соны ескеріп ақылын қосып,
мынадай кесік айтады: бүгіннен бастап екі жүйе алшын, үш жүйе;
Қадырқожа
мен Қыдырқожадан тараған алты ата əлім, төрт ата шөмен, он екі ата бай
ұлына тама, табын, кердері, керейіт, рамадан, тілеу, жағалбайлы - жеті ру
ноқта аға боп қосылады. Алты арғын, үш найман, бес таңбалы қыпшақ,
сегіз
қоңырат - төрт қазық Орта жүз, бүгіннен бастап сен жетеусің! Уақ, керей,
тарақты бүгіинен бастап сенің ноқта ағаң! Ноқта інің емес, ноқта ағаң!
Босағаң
емес, төрің солардікі! Сирағың емес, басың солардікі! Қазақтың бұрынғы
руларының момыны жəбір көрсе, жəбірлеуші бір дүре жесе, жеті ру, уақ,
керей, тарақтының момыны жəбірлеген екі дүре жейді. Өзіндейді
кемсінгені
үшін бір дүре, ел бірлігіне қол көтергені үшін екі дүре. Ел болам десең,
соған
көнесің! Ағайынның ақылы барының айтқаны сол! Пайғамбарымның киелі
кітабының меңзегені сол! Осыған ата ғүрпымен құран ұстап ант береміз!
Жер қайысқан ұлы жиын бұл кесікті жамырай қостады. Кеше ғана жеті ру,
уақ,
керей, тарақтының көк ала жылқысын сайдан-сайға қуалап жүрген көп
найза
енді оларды көлденең көзден өздері қорғайтын болмақшы.
Елсіз таудың арасындағы əлгі бір келіссіз оқиға тап сол жиынға кетіп бара
жатқан Кіші жүз тобына кезіккенді. Ертенгі талқыда талай керауызға сағыз
болғалы тұрған кесірдің орайын жұрт арасында сұр молда атанған,
сөйлемейтін, күлмейтін сызқабақ Əбілқайыр өзі келтірді. Жұрт алдында
немере інісін төре басымен топырақ қаптырып кеткенін ел елемей қалушы
ма
еді! Ұлы жиынға шар тараптан жиылған қара нөпірдің аузындағы əңгіме
тек сол
болды.
Ауызы бір қызып алған жұрттың талайдың басын шалатын əдеті ғой. Сол
жолы талай сұлтанның атағына тіл тиді. «Олар шетінен бұлғақбас, мына
сұрша
баладай емес, түйсіксіз», – десті жұрт. Осыдан бірер жыл бұрынғы
жоңғармен
қақтығыстағы Əбілқайырға байланысты жəне бір оқиға ел жадына қайта
оралды. Кезінде кемді күн сөз болып, кейін атымен ұмытылған сол бір жəй
ауызға қайта ілігіп, бұрынғыдан гөрі де аруақтырақ, ажарлырақ айтылды.
Ол сонау Талас бойында болып еді. Маңдайларына біткен жердің ен
шұрайлысын жамбасына басып жатып алған жоңғарларға ңазақтардың
қаны
көптен қайнап жүретін. Хан əскер шығарып ұрыс ашпаса да, шет ұлыстағы
аусар жігіттер оқтын-оқтын бас біріктіріп барып, ойраттардың шеткері
отырған
ауылдарын бері тигендей бөрліктіріп кетіп жүруші еді. Ондайда жауға
кеткен
жерді кері қайтарып ала алмаса да, ата дұшпанның ажалдыларының басын
қырқып, аялыларын құл қып тізіп алдарына сап айдап, ажарлыларын күң
қылып, ат көтіне мінгестіріп қайтқандарының өзін бір мəртебе керіп,
қалғып
бара жатқан кек қайта оянып, ұйып жатқан самарқау қан қайта тулап шыға
келер еді. Сондай бір жорыққа Əбілқайырдың да еріп барып қайтқаны барды.
Ол кезде əлі жау түсіре қоймаған жасөспірім бозбалатұғын.
Іле бойындағы жоңғарлардың біраздан бері іргесінен тықыр шықпай
бейқам
отырған шағы еді. Қапыда ұрынған қазақтарға, қапелімде, еш қайран қыла
алмады. Таңғы ұйқыда тап берген жортуылшылар сəске болмай алдын
малға,
артын құл-құтанға толтырып, кері қайтып келе жатқанда да олардың жолын
ешкім кескестемеді. Тек Таластың өткел берер бір тұсына енді жақындап
келе бергенде қапталдағы қолаттан сау етіп жоңғардың шағын қолы шыға
келгені. Қараларына қарап, оп-оңай жайратып тастаймыз ғой деп еді,
жоңғарлар қаша соғысып күш бере қоймады. Оларды тастай салып, басқа
өткел
іздеп кетуге жер де, уақыт та тар. Жоңғардың жол торушы тобындағылар
шетінен мерген бе, көкіректері аяқ қаптай боп келе жатқан қазақ
қолындағы талай боздақ баудай ұшып жайрап қалды. Олжаға бөгіп,
артыныптартынып келе жатқан ауыр қол бұрынғы қарқынынан айрылып, шау
тартып
қалса керек. Тəсілқой шағын топ біресе ол жақтарынан, біресе бұл
жақтарынан дүрсе қоя беріп, қатарларын көрер көзге сиретіп барады.
Қашқақтай соғысқан шағын қолмен ит əуре боп жүргендерінде арт
жақтарынан көкжиекті тұтастыра көмген қою шаң да көрінді. Қуғыншы
ауыр
қолдың жақындап қалғаны белгілі болды. Оны қаша соғысып жүрген
дұшпандар да байқаса керек, жып беріп өзен бойына шегінді. Енді екі жақ
та
жанталаса соғысты. Жоңғарлардың да қатары селдірейін деді. Олар шегінешегіне өткелдің арғы жағындағы анадайдан аузы үңірейіп тұрған ұры
кеуекке
барып бас сауғалады. Үңгірдің аузына қолына қорам мылтық ұстаған бір
еңгезердей қара мерген отырып алды. Оққа қарсы шапқан талай сабаз
бостанбосқа жайрап қалды. Ауыр қол алдын су бір бөгеп, оқ екі бөгеп, ошарылып
тұрып қалды. Арттағы шаң қоюлана түсті.
Сол екі ортада суға тұмсықтарын тіреп дағдарып тұрған қазақтар жағынан
бір
сылаң күрең атты шықты да, өткелге қарай беттеді. Сүліктей сұлу күрең
сауырында күлің-күліц күн нұры ойнап, билей басады. Үстіндегі
қанжардай
қатқан сұп-сұр бозбала жігіт қаннен-қаперсіз. Қолына тіпті садағын да
ұстамапты. Астындағы сұлу аттың сұлу жүрісінен басқада шаруасы жоқтай
жайбарақат, өз-өзінен мəз-мəйрам боп келе жатқандай. Таң атқалы оқ
жаудырып тұрған қорам мылтықтың да үні өшкен. Еңгезердей мерген өзі
жорға, өзі сұлу сүлік күреңге қарап ауызы ашылып қатқан да қалған.
«Шіркін,
мынадай жылқыны тақымына басқан жігітте де арман бар ма екен!» – деп
тұрғандай. Сұлу аттың ағын судың өзі жақ жиекке өткенін, атқан оғының
мынандай қаса сұлу сəйгүлікті емес, үстіндегі мейманасы асқан жағасы
жайлау жайбарақат жолаушыны ғана жазымдайтындай жерге жеткенін
үнсіз
тосып баққан. Жанықас жігіт асығар емес. Жұлындай боп жараған кердең
күреңнің үстінде шалқая түсіп қаннен-қаперсіз отыр. Əне судан өтті. Судың
арғы бетіндегілер: «Апыр-ай, енді не болар екен?» – дегендей аңтарылып
қалыпты. Енді ештеңе де болмайды. Тек мынау кердең күрең жақындай
түссін. Үстіндегі елде жоқ сəйгүлік мініп, айдарынан жел есіп, ақылынан
қаралай айырылып келе жатқан маңқа қазаққа жаңғыз түйір оқ жалынсын.
Оны күміс ердің үстінен күрс еткізіп жерге құлатып, топырақ асатып
тастауға
бұл əлі-ақ үлгереді. Жақындап та қалды-ау! Əлі де жақындай түссін! Мына
күлің жон күрең арғы беттегі бір əумесердің қаңғырмə оғына бұйырып
кетпейтіндей жерге келсін... Əй, мына маңқа қазаң қайтеді-ай!
Шалқайғанды
қойып, өңмеңдеп еңкейіп алған ба, қайткен. Күреңнің де аяқ басысы
жеделдепті. Жə, жетер... Ақкез қазақ өз обалың езіңе... Қап, мына адыра
қалғырға не болды... От алмағаны несі... Ау, мына су мұрын қазақтың киесі
боп жүрмегей... Қап!..
Сол екі ортада күрең мінген қазақтың тақау кеп лақтырған селебесі қақ
жүректен қадала кеткені. Еңгезердей мерген құлдилай домалап барып,
сонау
етектегі ақ ұлпа топырақты бір бұрқ еткізді. Жайбарақат келе жатқан
жолаушыны қазір-ақ жер қаптырам деп тұрған астамшыл мерген өзен
бойының сыз топырағын əзі қапты.
Сүлік күрең жануар жақпар жартастың бауырындағы қара үңгірдің
үңірейген ауызына бір-ақ ытқыды. Сыртқа жүгіре шыққан жоңғарлар қақ
төбелерінен тұрып ап оқ атқан күрең атты сұр мергеннің себелей жауған қу
жебесіне жем болды.
Сонда қазақтар жұмған аузын ашпай тым-тырыс жүретін осы бір бала
жігіттің
мынандай жүрек жұтқан ерлігіне жағаларын ұстаған-ды. Енді болмағанда
тасырлатып тас сабаған əупірім Таластың аңғарында тугел жайрап қала
жаздаған қалың қол ел шетіне аман-есен жетіп алғасын, Бөкенбай мен
Есет Əбілқайырды ортаға алып:
–Апырай, көрер көзге ажалдың ауызына қалай бардың? – деп сұраған-ды.
Əбілқайыр:
–Күлің күреңдей жануарға қыл жалаулы жоңғар мен қазақтың ңызықпай
қалуы мүмкін емес қой. Қарсы алдында ойқастай басып келе жатқан
сəйгүлікке
ауызының суы құрып тұрған сұқты көз мергеннің мылтығы суынғанша
алдарқата тұрайын, суынғасьш қорам мылтықтың пілтесі қапелімде
қайтадан от ала қоймайтыны белгілі, ол екі ортада мен де бір амалын
табармын деп ойладым, – деген.
Қалың қол мынаны естіп бастарын шайқасқан.
–Нағыз жүрек жұтқан екенсің! – деген Бөкенбай.
–Сабазың қалың ел түгел таңғалып жатқанда кірпігін де қаққан жоқ.
Сазарып тұрып алды. Сұмдығына найза байламас қу болмаса қайтсын! –
деген Есет.
–Аруағыңнан айналайын, қазақтан да Қалдаман туған екен ғой! – дескен
былайғы тобыр.
Содан Əбілқайырдың көзсіз батырлығы мен құралайды көзден атқан
мергендігі ел арасына жайылып жүре бергенді. Енді міне, сол дақпыртқа
ел арасы екі айырылып кете жаздап тұрған тұста өз бауырына өзі қол
көтеріп, ала ауыз жұрттың ауызына құм құйған ақылдылығы
жайындағы жаңа лақап қосылды.
Бұрын топ жарған үш бидің ауызы мен алтын тақтағы əз Тəукенің
басындағы алтын тажға қарап, құлақтарын кесіп алсаң да, білмей,
аңтарылып қалатын Күлтөбедегі жиын бұл жолы осы бір қаршадай бола
тұрып, ішінде не жатқанын білдірмейтін жап-жас сұлтанның сұп-суық
жүзіне де алақ-жұлақ қарап, сұқтанумен болған-ды.
Əбілқайыр ол қылығына онша мəн бере қоймаған сыңай танытты.
Күлтөбедегі жиыннан қайтып келе жатып, табын Бөкенбай қасына
келіп: «Апырай, нағашы-ай, қате кетіп, жазым етіп алармын-ау деп
сескенбедің бе?» – дегенде: «Қызылқұмның ауызы мұрынын жылқыға
толтырған бай болғанмен, қайдағы бір бозбас балаға бола жеті мың
жылқы құн төлетіп, табындарды қаралай қара жұртқа отырғызғым
келмеді ғой», – деп қалжыңға жеңдірген-ді.
Бөкенбай ана жолы Мамайға ыза болып қорамсағына шап бергені қате
болғанына сонда барып назар аударған-ды. Шынындада, ашу үстінде
төре тұқымының төлін зақымдап алар болса, қазаққа тағы да бір
таусылмас далаба табылатын еді ғой! Абырой болғанда, қасында
Əбілқайыр келе жатар ма! Соны ойлаған Бөкенбай Əбілқайырға əрі
таңырқай, əрі сүйсіне көз тастады. Сұлтан онысын аңғарса да,
аңғармаған бола салды. Бірақ үш жүздің тізгінін ұстаған үш жорға оның
осы бір қылығын ескерусіз қалдырмапты.
Тəуке бастаған ел ұстарлар қазақ руларының арасындағы ірмек-тірмекті
түгел жазып, күзді күнгі қатықтай ұйтқылы елге айналдырамыз деп
қанша тырбынса да, енді-енді қордалана бастаған үш алаштың қара
басын жоңғардың сұғанақ найзасы біресе ол пұшпағынан, біресе бұл
пұшпағынан түрткілеп тыныш тұрғызбады. Мұндай жағдайда ел тізгінінің
ауызы дуалы кəріден гөрі қолы қарулы жасқа лайық екені мықтап
сезілетін еді. Бір кезде жеті жарғыны жасақтаған жеті жорға əз Тəукемен
əрі кеңесіп, бері кеңесіп үш орданың жебелі жасағын көздерінің тірісінде
жетелі деген жас нояндарға табыстауды мақұл деп тапты. Сонда бұрын
Əйтекенің қолындағы Кіші жүз тізгіні бір ауыздан Əбілқайырға бұйырды.
Ол енді күні кешеге дейін бірінің қолы бірінің жағасында келген Алшын
мен жеті рудың басын біріктіріп, бір тұтамда ұстауға тиісті болды.
Арғынның бірер руы мен алты шектіге Қайып бас болды. Арғын мен
Қыпшақтың қалың жынысына Сəмеке мен Болат, найманды
Тұрсынханнан тараған Барақ пен Күшік бөліп биледі. Ұлы жүздің ұлы
шеруі Иман хан, Рүстем хандар мен Əбілқайырдың əкесі Абдолла
сұлтанның қолдарында қалды. Əрқайсысы бір-бір ұлыстың тізгінін
ұстаған өңшең жас нояндарға аға хан болып Тəуке сайланды.
Бұрын оқта-текте ғана бой көрсетіп, жүретін саяқ сұлтанға енді ел