Үркер - 09

айғырдың азынаған дауысы шыққанда-ақ, беттерін басып, теріс айналып
кетеді де, үшіншісі ашуланып, топырақ шашып, айқайлап, шəт-шəлекейі
шығады. Тасадан қарап тұрған Дүзей жолбарыстай атылып, тентек
қызды бауырына басып атқа қонады.
Көшейден жоңғар ханының сол тентек қызы Аю, Қарабас, Қошқар деген
үш үл туыпты. Үшеуіне жүкті болғанда да бір күні түнде тып қойып еліне
қашыпты. Үшеуінде де қайнысы Дүзей соңынан қуып барып, орта жолдан
қайтарып əкеліпті. Алғашында келіншек: «Мен бұл баламның тұсында
аюдың етіне талғап ем. Ұл тусам, əкемнің сендердегі кегін қайтаратын
осы болар деп, көзін ашпай тұрып, қалмаққа сіңіріп жібермекші ем», –
депті. Ондай ұлдан арғын тірі де айырылсын ба! Дүзей жеңгесін алдына
өңгеріп ауылға алып келіпті. Екінші жолы келіншек: «Бұл баламның
тұсында аққарабас ісектің басына талғап ем, үл тусам, сендерден əкемнің
кегін қайтаратын осы бола ма деп төркініме апара жатыр едім», – депті.
Ондай ұлдан айырылып арғынның басына ат теуіп пе! Дүзей жеңгесін
тағы да ауылға қайтарып əкепті. Үшінші жолы келіншек: «Бұл баламды ай
мүйізді ор қошқардың олжа торсығына талғап ем. Өзі ғана емес, тұқым
теберімен батыр, қол бастаған қошқар болады ғой деп ем. Ең болмаса,
осынымды қазақтарға бұйыртпай, төркініме сіңірейін деп едім», – депті.
Үш рет бала тауып, үш рет ажал ауызынан қалса да, зорлықпен келген
жерге жүрегін сатпай, əкесінің кегін қайтарар көк жұлын азаматты өзі
тауып бергісі келген қайсар əйелді аяп: «Еліне жіберсем, жібере-ақ
қойсам ба екен», – деп қатты дағдарған Дүзей: «Қой, өйтпейін бүгін
көңілшектік жасап, ертең арғынға ғана емес, күллі алашқа қарсы шабар
арлан бөріні қолдан шығарып алмайын», – деп жеңгесін тағы да
желкелеп отырып ауылға қуып əкепті. Солай туған Аю, Қарабас,
Қошқардың үшеуі де батыр болады. Қалқаман туғанда қалмақтың тентек
қызы көндігіпті, еліне қашпапты. Сол екі ортада арғын жігіттері
жоңғарды шауып, Кəшейдің қыздай, ноқтасын бұзбай алған бəйбішесін
босатып əкеліпті. Көшей оны қырық күн боз биенің сүтіне шомылдырып,
қырық бірінші күні қасына алыпты. Одан Тіней туыпты. Бес баласының
ішіндегі ең кішісі болғанмен, ақ некелі бəйбішесінің тұла бойы тұңғышы
болғандықтан Тіней Кəшей балаларынан Қарабас күллі Шақшақтың
ішінде Дүзейден кейінгі жоңғар ханының белін жыққан белгілі ері
болыпты. Ел кезіне түскен жігіт қыз кезіне түспеуші ме еді! Қарабасқа
Кіші жүздегі Жаппастың Сары деген атақты байының қызы
Қиялдының, Қиялдыға Қарабастың көңілі құлапты. Іш сарайларын қасқабақтарынан ұғысқан екі жас ата-аналарымыз бір-біріне құда түсер,
құйрық-бауыр асатысар деп жүре беріпті. Батыр аңғырт, бай салғырт. Екі
жақ та екі баланың ынтазарына қапелімде назар аудара қоймапты.
Қазақтың сұлу қызы бой жетіп, құтты орнына қонып үлгергенше
көкжиектен сығалаған сығырық көз жаудың назарына ілікпей қалушы
ма еді. Қиялды да сол сімсік жанарға тым ертеден ілінген екен. Бір күні
Қарабас іш-құса боп бара жатқасын қолына қара домбыраны алып
жіберіп, төрдегі ақ өрекиізге қырық екі қара құмалақты шашып
жібергенде көзі атыздай болады. Сарының ауылын жау шауыпты.
Жаудың олжасының арасында Қиялды да кетіпті. Шапқан жау Қарабастын нағашысы. Содан Қарабас атқа қонсын. Қуып келеді, қуып
келеді. Жау қарасын анық шалғасын атын онша асықтырмай, көкжиектен
төбесін ғана көрсетіп, үн-түнсіз ілеседі де отырады. Соны байқаған хан
бір күні некерлерін шақыртып ап: «Жетпей де, қалмай да қойған мынау
жалғыз қара тегін емес. Кеше де осылай көз ұшында бұлтылдады да
отырды, бүгін де міне, көз ұшында қылт-қылт етіп өкшелеп келеді. Кім
де болса, іш есебі мықты пəле болды. Дəу де болса осы арғын Қарабас
шығар. Барып қолқасын біліңдер!» – депті. Нөкер: «Лəббай, тақсыр!» – деп
шаба жөнеліпті. Қарабастан жөн сұраған екен, жөнін айтыпты.
«Хандарың - менін нағашым еді. Нағашым болғасын шаңыма
қалдырмайын деп сыпайылық сақтап келе жатқаным. Əйтпесе,
шаңырағына қобыз ойнататын ретім бар еді!» – депті. Нөкер далақтап
ханынашабады.
Хан: «Келсін. Жолығып көрейік!» – деп қолды кідіртеді. Қарабас
жеткесін: «Ал, жиен, шаруаңды айт!» – дейді. Қарабас жөнін айтып:
«Қиялдыны қайтар, жолыннан қалдырмайын» – дейді. Хан тұтқын
қыздардың бəрін алдынан өткізіп: «Осының арасында Қиялды болса,
өзіңе қайтардым», – дейді. Бірақ, тұтқын қыздардың арасында Қиялды жоқ
болып шығады. Сонда Қарабас қолына домбырасын алып безілдете
жөнелген екен, астындағы тыпыршып тұрған аты жалт бұрылып, анадай
жердегі тенкерулі жатқан тай қазанның қасына барып, жер тарпып тұрып
алыпты:
Қарабас:
–Көзіңнің тірісінде қазаның төңкеріліп, мұнша не көрінген! – деп кек
найзаның ұшымен түртіп қалыпты. Тай қазан аунап түссе, астынан
Қиялды шыға кепті. Сөйтсе, сұлуға ынтық хан Қарабастан жасырып,
үстіне қазан төңкеріп қойған екен.
Сол арада Қарабас:
–Əттең, басқа жерде алтын тажды басыңды атыма тептіретін едім. Арам
кəллəңді ақ Қиялдымның амандығына бола езіңе сыйладым, – деп суырулы
қылышын қынабына қайта салып, жарын мінгестіріп, жөніне тайыпты.
Сонда хан:
–Кенже қызым ата дұшпанға қолды боп кетіп белімді бір сындырып еді,
енді мынадай бөлтірік туып екі сындырды-ау, – депті.
Сөйткен Шақшақтың, сөйткен Көшейінің Қош-қарынан тағы да дүр үл
туыпты. Оның белінен тараған Жəнібек, Тінібек, Түрлығұлдың Жəнібегі
қазір күлді арғынның ауызында. Шешесі оған талғағанда жарап тұрған
қара бураның жүрегін тірідей жарып жепті. Əкесі Қошқар
жаугершіліктен қайтып келе жатып жол-жөнекей түзде түнегенде
аруақтар: «Əйелің екі қабат, өзің түгілі алаштан асқан атақты батыр
туады, атын Жəнібек қой» – деп аян беріпті. Содан бала ат жалын
тартып мінісімен-ақ үш жүздің атақты абыздарына барып бата
алыпты. Сонда қара-керей Соқыр абыз есікті серпіп ашып кіріп келген
Жəнібектің дидарын көрмесе де: «Ел бастап жөн алайын деп тұрған ұл
екенсің, қол бастап жау алайын деп тұрған ұл екенсің», – депті. Соқыр
абыздың айтқаны келіпті де тұрыпты. Орта жүзге қалмақ шапқанда
Қаракерей Қабанбай, Қанжыталы Бөгенбай, Сүйіндік Олжабай
батырлармен бірге он жеті жасар Жəнібек те аттанып, ақ көз жауды
жеңіп қайтыпты. Қазір оны исі арғын түгілі, исі Орта жүз «ендігі көш
бастарымыз осы» деп жүрген секілді. Жұртта есесі кеткендердің бəрі
соған барып жалынатын көрінеді. Жуырда күллі арғынның игі жақсылары
Жəнібекті орталарына алып: «Баяғыда біздің ел Кіші жүзге қыз
ұзатқанда Таз, Тағышты деген екі жетім баланы апаларының шаңырағына
мінгізіп жіберген екен. Сол екі баладан бүгінде екі рулы ел тарапты.
Бірақ, Кіші жүз оларды «шаңыраққа мініп келгендер» деп қатарға қоспай,
құл орынына жұмсайтын көрінеді. Сол екі ауылды үйіріне қайта
қосқымыз келеді», – деп ақылдасыпты. Сонда Жəнібек: «Əуелі ата
жолымен арғынның он екі ауылынан он екі би жіберіп Əбілқайыр ханның
алдынан өтейік, оған илікпесе, жерге тастайын деп жүрген ағайынымыз
бар ма, тұрысар жерімізді айтармыз» депті. Орта жүздің он екі биі көп
ұзамай Кіші жүздің хан ордасына келетін көрінеді.
Мырзатайдың жырық езу жылқышыдан естіп келген əңгімесінің
ұзынырғағы осы екен. Балдызы сөзін бітіріп, жездесіне қарап ошарыла
тоқтады. Бірақ, ханның сұп-сұр бетінен ештеңе аңғара алмады. Ал
Əбілқайыр мына бір ертегісі мен шындығы, көтермесі мен көкімесі қоянқолтық араласып кеткен ұзын-сонар хикаядан бір керегін тауып алғандай
ұзақ ойланды. Жүйрік мініп желмен жарысып өскен қазақтың
əңгімесінің де желі мен желпінісі көп боп келетін əдеті. Ауыздан-ауызға,
ауылдан-ауылға көшкен сайын əуелдегі түймедей əңгіме түйедей боп өсе
түседі. Тек баяғы шежіренің ғана емес көрші ауылдың күні бүгінгі
өсегінің де аңызының қайсы, ақиқатының қайсы екенін аңғара қою
қапелімде оңайға түспейді. Қазақтың қай хабаршысы да естіген жəйтін
келесі бір құлаққа жеткізгенше ұмытып қалмайын деп əдейі əсірелеп,
ересен ертегіге, қырғын қызық хикаяға айналдырып жібере қояды.
Жаңағы əңгіме де бет-аузын қорасан талап тастаған жырық езу
жылқышыға жеткенше қанша ауыз, қанша құлақ, қанша көкіректе түнеп
шыққанын кім есептеп біліп жатыр? Оған əлгі жер түбіндегіні қопара
сөйлейтін сусылдақ жылқышының ойдан қосқаны аз дейсің бе? Оның
лепірмесіне бұл маңдағы ұлыстан ұлыс, базардан-базар тастамай,
құлағы ылғи ел аузында жүретін қайқы ерін, қайсы төс балдызының
лепірмесі қосылғанда əу бастағы гəптен не қалып, не қойғанын білсе тек
бір алла білетін шығар. Бірақ, қазақтың өз сырына өзіндей қанығы да
ешкім жоқ. «Жел тұрмаса шептің басы қимылдамайды» – дейтін де сол.
«Отыз тістен шыққан сөз отыз рулы елге жайылады» – дейтін де сол.
«Тоқсан сөздің тобықтай түйіні бар» – дейтін де сол. Мынау Мырзатай
естіп келген лақаптың да ар жағында əуелде шөп басын қимылдатқан бір
негіз бар, оның да əу баста бір отыз тістен шыққан орнықты əңгімеден
тарап, ақыр аяғында осындай жартылай ертегі, жартылай лақап халге
жеткені кəміл. Тоқсан ауыз сөзі əлгі. Сонда мұның енді тобықтай түйіні
қайсы? Кейінгі жылдары арғында бəйбішеден туған Мейрам сопы
балалары ғана емес, тоқалдан тараған жеті момын əулетінен де еті пысық
ер азаматтардың көптеп шыға бастағанын жұрт көріп отыр. Соның ішінде,
əсіресе шақшақтың өндіріңкіреп тұрғаны рас. Дүзейін, Аюын,
Қарабасын, Қошқарын, Қалқаманын былай қойғанда, түбіт иек
Жəнібектің даңқының өзі-ақ қазір үш арыстың құлағын шулатып бітті.
Шешесі бураның жүрегіне талғады ма, айғырдың жүрегіне талғады ма,
жоқ кəдімгі қазанқаптың түбінде жататын қалған-құтқан қақпыш
боршаға талғады ма - онысын өзі біледі, ал, бірақ, жастайынан атаққа
ілігіп, елді ауызына қаратқан Жəнібектей жігіт кем де кем. Орта жүз ол
дегенде қазір ішкен асын жерге қояды. Бектас бидің жиені деп Ұлы жүз
де əз-əулие тұтады екен деп естиді. Ендеше болғанынан болары көп
ондай батырдың осы күннен оң қабағын иеленбей болмайды. Жас
шамалары қатар. Көп болса төрт-бес жас қана кішілігі бар шығар. Екеуі
де бір кезде, бір тұста абырой-атаққа ие боп түр. Замандастарын бұлдаса
да, тоңның ішкі бауындай тіл табыса алады. «Мен тұрғанда сен қайдан
шықтың?» – деп күдіреймей, «Заманымыз бір, амалымыз бір бастасым
екенсің», – деп іш тарта қарасаң, қай болған жігіт өз тұрғыласын сыртқа
тебеді. Сұлтан басымен бұл иліккенде, алаштың қай-қай жасы да
жабыдан шыққан тарпаңдай басын алып қаша қоймас... Ендеше, соның
сəті енді келгелі тұр екен. Кіші жүз арасында Таз бен Тағышының бары
да рас... Олардың əу баста шаңыраққа мініп келгені де рас. Қазір олардың
отыз-қырык, түтінге жетіп қалғаны да рас. Шаңыраққа мініп келген
əңгімелері ұмытылмай тұрып, қатарға қайдан қосыла қалсын, ептеп
көзтүрткі көріп жүргендері де рас. Соған, шамасы, арғын ағайындары
апшиды екен ғой. Оның да қисыны бар шығар. Тоқал балаларының аты
алшаң басып тұрған мына кезде ел есігіндегі екі жетімнің еңселерін
көтергілері келетін болар. Ендеше əлгі айтқан он екі биі де көп ұзай
қоймас, келер... Сонда бұл қайтпек керек... «Е, ақсақалдар, жақсы
кепсіңдер. Сұрағандарыңды алыңдар да, жетелеп жүре беріңдер» –
дегенде үтары не? Онсыз да көкіректерінің басы бесіннің құйынындай
аспанмен тайталасып, астам сөйлер əйгілі атаның шалдары ауылына:
«Дүмпуімізге шыдай алмады. Аузымызды ашқанша қолымызға ұстата
салды», – деп бөріктерін аспанға атып лепіріп барар. Ондай сақилықтан
Кіші жүз не ұтады, Əбілқайыр не ұтады? Жоқ... Сұраушының атының
басы ауылыңа қандай еңкек келсе, қалауын алған күнде де, тап солай
еңкек қайтатын болсын. Əйтпесе, берушінің мерейі қайтып өспек...
Əбілқайыр бір шытырман ойға батты. Күн ойланды, түн ойланды - бір
түйінін тапты. Бірақ, ол жайында ешкімге лəмим сыр ашпады. Басын
Мырзатай қып, біраз сабау қамшы жігіттеріне көрші Орта жүз
ауылдарына ат ізін салдыртып, он екі биден хабар аңдытты. Он екі бидің
ордаға жетуіне екі күндік жер қалды дегенде, сый қонақтарға арнап
балқашының нəрті кете қоймаған тың тепсеңге үй тіккізді. «Жабағы мен
семіз тушадан басқа мал соймаңдар... Уыз қымыз бен жылы-жұмсаққа
бағып, жатып жастық, иіліп төсек боп құрметтеп бағыңдар... Мен
келгенше қайтып кетпейтіндей болсын», – деді де, айғыр топ нөкер ертіп
аңға шығып кетті.
Хан аңға аттанған күннің ертеңіне қыр басынан он екі бидің шошақ
бөріктері көрінді. Орда маңы сый қонақтарды құрақ ұшып қарсы алып,
ақ боз үй, құс мамық төсекке жайғастырды. Алдарында – жылы
жұмсақ, ауыздарында – қысырақтың уыз қымызы. Билер бір күн жатты,
екі күн жатты. Ренжиін десе – көрген құрметтерінің кемі жоқ. Жата
берейін десе – аңға кеткен ханнан суға батқандай хабар жоқ. Тағы да екі
күн тосады, үш күн тосады... Күтушілердің сары қымызды сапырып
отырып айтатыны: «Хабаршы кеткен, келіп қалар». Сонымен он екі би
ордада жата берді. Хан ұлы түздің құланы мен киігін құртпай
қайтпайтындай самиян далада саят құрып жүре берді. Бірақ, ол
айналасынан тек аң аңдып қана жүрген жоқ еді. Жағалай жансыз
жүгіртіп, өз ордасына да, арғын ұлысына да құлағын түріп бақты. Көп
ұзамай күткен хабары да жетті. Арғын ауылы: «Он екі би хан ордада
саржамбас боп əлі жатқан көрінеді. Хан əлі сөйлеспепті», – деп
абыржи бастапты. Мұны айтып: «Енді не істейміз?» – деп ақылдасқалы
барса, Жəнібек те ауылда жоқ боп шығыпты. Қайда кетке-нінен бəрі
бейхабар, əйтеуір он екі би жолға шығатын күні оның да асығыс атқа
қонғанын біледі.
Мына хабар Əбілқайырдың қабырғасына қатты батты. Оның осы кезге
дейін көкірегінде көмбедей қымтап, ешкімге тіс жармай келген бір
ойының күлі көкке ұшпаса қайтсын. Атақты батыр құдыққа түсіп
кеткендей зымқайым жоқ. Бір күн тосады – ешқандай хабар жоқ. Екі күн
тосады - ешқандай хабар жоқ. Енді хан өз ойының орындала қоймасына
көзі жетіп, күйзеле бастады. Қап, мына күпілдек арғындарға құдайдың
берудей-ақ беруін-ай. Əлгі он екі би ертең Сары-арқаны бір өздері
жаңғырықтырып даурығатын болды-ау тағы да! Оларды енді бұдан əрі
тосқызып қойса, іргелес жатқан ағайын жұртпен елдіктен қалар. Бұл он
екі биді аңды сылтауратып біраз күткізе тұрмақ еді. Сол екі ортада
жалындаған жас батыр қашанғы шыдар дейсің, желпініп өзі де атқа
қонатын шығар. Бұған да керегі сол еді. Алдынан шығып, орта жолдан
құшақ жайып қарсы алып, төбеге көтеріп, қонақ қылып, бұйымтайын өз
аузынан естіп, оны сол бойда орындатып, əбден риза қып шығарып салар
еді. Сонда, қанша дегенмен, жас қой, арғынның пəлен жылдан тізгінін
ұстап, ауыздарымен орақ орып жүрген он екі биі, ең болмаса, ханның
алдын көре алмай апталап жатқанда, өзі екі ел атысып-шабысып
кетердей айқай шаруаны ернін қимылдатып үлгермей жатып,
жайғастыра салғанына масаттанбас дейсің бе? Ағайын-жұрт алдында
беделін осынша аспандатып берген Əбілқайырға да қатты риза болатын
шығар. Сонда Жəнібек желпінгенмен қалың арғын желпіне алмас еді.
Жел жаққа ұстаған он екі бидері мына оқиғаға қуанарын да, қуанбасын
да біле алмай, желкелерін қасып қайтар еді. Азуы алты қарыс қалың
арғын баяғыдан бергі бұйда ұстарларына емес, енді ғана ат жалынан
тартып мінген жас перендеріне қарыздар боп қалар еді, ал Жəнібек
мұның алдында борыштар болар еді. Сөйтіп екі жақтың да мерейі өсіп
шыға келер еді. Міне, соның бəрі сорпаның көбігіндей көзді ашыпжұмғанша желге ұшпақшы.
Əбілқайыр енді болмағанда аттың басын ордаға бұрғалы жатыр еді,
жалдың басына көк ат мініп көлеңдеп қайын атасы Сүйіндік батырдың
шыға келгені. Хан: «Ау, бұл қайдан жүр?» – деп аңтарылып түр еді,
қасындағыларға: «Əрі баратұрыңдар!» – депқамшысын бұлғап, өзі мұның
оң жақ құлағына ауызын тоса берді.
Сөйтсе, Сүйіндік Табын ауылдарына барып қайтып келе жатып хан
ордаға күн жарымдай жердегі көл табаны астау ойда басын көтермей
жайылып жатқан он үйірдей кек ала жылқының үстінен шығыпты.
Ен-таңбасы Кіші жүздің малы сияқты емес. Жылқы шетінде шалқасынан
түсіп бір талыстай жігіт ұйықтап жатыр дейді. Астына кек жона төсеніп,
басына сүйек бас ер жастаныпты. Кəрі батырдың іші бірдеңені сезіп,
бейсаубат жылқышыны оятпай, хан ордасына да соқпай, аң аулап жүрген
ханның қосына тартыпты.
Мұны естіп ап, Əбілқайыр: «Дəу де болса, сол Жəнібек болып
жүрмесін. Сəнқой неме деп еді. Айдалада астына көк жона төсеніп,
басына сүйек бас ер жастанып ұйықтайтындай ол не қылған жылқышы!»
– деп ойлады.
Сүйіндіктің айтқан жеріне қалың қолды тасаға қойып, шағын топпен
салып ұрып жетіп келсе, көлдеу ойды шүпілдей толтырып көк ала
жылқы жатыр. Жылқы шетінде үстіне өңіріне күміс талшық зер
жүгіртіп, боз тайлақтың жүнінен құс таңдай қып тоқыған боз шекпен
киіп, астына су жыландай сумаңдаған боз арғымақ мініп, ат жақты,
торсық шеке, садақтай иілтіп қап-қара сақал-мұрт қойған бір
бейтаныс боз жігіт түр.
Аңшы киімімен жүрген Əбілқайыр к,асындағы төрт-бес жігітпен
бейсаубат жүрген кісі бола салып, айдалада жападан-жалғыз тұрған
жылқышының жанына жетіп барып, төбеден түскендей қып:
–Ə, Жəнібек, жол болсын! Қайдан жүрсің? – дегені. Боз шекпенді жігіт
қапелімде жалтара алмай:
–Əлей болсын! Өздерің қайдан жүрсіңдер? – деді.
–Мен – Əбілқайырмын. Аңнан келе жатыр ек. Жақсы жолықтық. Біздің
ордамыз бұл арадан алыс емес, жүріп қонақасыңды жеп кет. Жылқыңа
біздің жігіттер қарай тұрар, – деді.
Жəнібекке хан шақыруын қабыл адып, соңына ілеспектен басқа жол
қалмады. Əбілқайыр оны ордасына апарып, бір апта қонақ қылды. Ат
үстінен аяғын жерге тигізбей түсіріп алды. Көрмеден ордаға дейін қалы
кілем төсеп, батырдың етігіне топырақ жолатқан жоқ. Кетерінде
бұйымын сұрады. Жəнібек жөнін айтты.
–Болсын! Екі ауылыңды ертең жөнге салдырам! – деді хан.
Аттанар алдында он екі биді шақыртып:
–Ал, ақсақалдар, қандай бұйымтайларың бар? – деп сұрады.
Олар:
–Біздің бұйымтайымыз кешегі Жəнібекжанның айтқаны ғой! – десті.
–Ендеше аңның қызығына түсіп, алысқа кетіп қап, көп тостырып
қойыппын. Ол үшін алдарыңда айыптымын, – деп əр қайсысына бір-бір
арғымақ мінгізіп, үстеріне бір-бір қамқа шапан жапты.
Арғындардың ала шұбар айғыр тобын жолға салған соң, арада бір апта
өтер-өтпесте, жел ауыздардың құдайы берсе, енді берген шығар деген
кезде Əбілқайыр Мырзатайды тағы да базарға жұмсап, жол-жөнекей
баяғы жырық езу жыл-қышының қосына соға қайтуды тапсырды.
Бір рет дастарқандас болған ескі көзтанысы тағы соққан соң, бұл жолы
базаршылап келе жатып, қонып, жаз бойы саумалдан басқа дəм татпай,
ауыздары борсып отырған жылқышы ауылды ерік пен мейізге, ақ жүгері
мен қызыл тарыға қарық к,ыла келген соң, жырық езу жылқышының
баяғысы баяғы ма, көптен бері тоспасы ағытылмаған тоғанның суындай
лекілдей ақтарылды.
– Ай, ай, тіл-ауызымыз тасқа! Əуелден де салымымыз зор тұқымбыз ғой.
Бірақ, мырза құдай тап бұл жолғыдай жарылғай алмап еді ғой. Əй, несін
айтасың! Жəнібекжанның атқаны тиіп, айтқаны келіп түр ғой. Ау, ау...
жуырда баяғыдан бері арғынның он екі атасының ақ бұйдасын ұстап,
аузымен орақ орып жүрген он екі биі Əбілқайырға барыпты. Сөйтсе, ол
ордасында жоқ екен. Сейіл құмар сері хан аң аулап кетіпті. Он екі би
əрі жатады, бері жатады. Келетін хан жоқ. Кетейін десе – көріп жатқан
құрметтері ағыл-тегіл. Ондай сияпаны аттап, өкпелеген балаша
торпаңдап тайып тұруға қияпатынан қорқады. Жата берейін десе – аңның
қызығына түсіп алған хан сонау түрікпеннің төріне дейін ұзап кеткен.
Қапелімде орала қоймайды. Сөйтсе, он екі би аттанарда Жəнібек оларға:
«Егер хан бұйымтайларыңды оңайлықпен бітіріп жатса, та-ралғысына
былтыр қалмақтан айдап қайтқан көкала тұқымнан он айғырдың үйірін
тартайық, онда мен он үйірді əншейін бір көп жылқышының бірі боп
айдап апарып, кім екенімді білдірмей тайып тұрармын, ал егер Кіші жүз
дегенге көнбей кергіп жатса, хабар тез жететін жақын жерде болармын»,
– деген екен. Сол уəдесінде тұрып, ол үйірді айдап апарып, хан ордадан
күн жарым жердегі астау ойда жатып апты.
Хан да бір босқан киік пен құланнан аяқ алып жүре алмастай, түздегі
төрт аяқтының не түрі ыңып жүрген жиделі байсын жерге жетіпті.
Əлгіндей өріске енді аяқ баса бергенде атының басын кері бұрыпты.
Оның мына қылығына қайран қалғанмен амалдары қанша, қасындағы
қалың нөкер де жолдарын кес-кестеп жөн жүргізбей келе жатқан түз
тағыларына жалтақ-жалтақ қарай-қарай, билеушілерінің соңынан
салыпты. Хан ешқайда кідірмей суыт жүріпті. Содан бір күні əлде бір
қырқаның басына көтеріле бере қасындағыларға: «Менің алыс жолға
шыққанда, алдыма түсіп ап жөн сілтеп отыратын қызыл түлкім бар еді.
Анада ойда жоқта тап табалдырығымның астынан сылаң етіп шыға кеп
айдалаға қаша жөнелгесін, мен сендерді атқа қондырып едім. Ол қашақаша əлгі бір аң ыңып жүрген бейтаныс өлкеден шығарды. Іздеген
жерімізге енді келдік-ау дей бергенше, қызыл түлкі жалт бұрылып кері
қашты. Содан дəл осы араға дейін бастап əкелді. Мынау қырдың ар
жағында көктемде көл жататын астау ой бар еді. Соны қазір тақ
толтырып біздін ұлыста тұқымы жоқ көп көкала жылқы жайылып
жатыр. Көп жылқының шетінде астына көк жона төсеніп, басына сүйек
бас ер жастанып бір бейтаныс жолаушы шалқасынан түсіп ұйықтап
жатыр. Оны екі иығынан екі арлан жолбарыс күзетіп отыр. Мені бастап
келе жатқан қызыл түлкі сол екі жолбарыстың алдына апаруға жүрегі
дауаламай, осы араға келгенде, мына жатқан көп індігештің біреуіне
сүнгіп жоғалды. Жігіт əлі ұйқыда. Екі иығында мізбақпай отырған екі
жолбарыс оны сыртынан желеп-жебеп жүрер иесі болса керек. Көп
ұзамай бесін де ауады. Салқын түсе жігіт ұйқысынан оянар. Ол көзін
ашқанда сыртынан сақшы боп жүрген екі арлан жолбарыс та ғайып
болар. Сендер осы арада тоса тұрындар. Біз барып жөн сұрасып
көрейік!» – депті.
Əбілқайыр қасына төрт-бес жігіт ертіп, астауойдың төбесінен түссе,
Жəнібек ұйқысынан шала оянып, манаурап, көзін бір ашып, бір жұмып
керіліп-созылып түр екен. Көзін жұмып қалғанда екі иығынан екі арлан
жолбарыстың басы жылт ете қалады да, көзін ашып алғанда, əлгі екеуі
қайтадан жым-жылас жоғалып кетеді дейді. Тегін кісі хан бола ма!
Жарықтық Əбілқайыр батырды тұңғыш рет көріп тұрса да, бірден танып:
«Ау, Жəнібекпісің, қаидан жүрсің, жол болсын!» – деп жабыса кетіп,
ордасына апарып, апта бойы қонақ қылыпты. Бұйымтайын сұрап, Таз
бен Тағышыны ұзатқан қызындай қып, алдына ақтылы мал салып, көшін
қызылды-жасылды қьш түзеп беріпті. Он екі би де елге: «Жəнібекжанның
арқасында дауымыз айтпай бітті. Жер түбінен барғанда езуді көріп, бірбір сөйлеп жел тарата алмағаны-мыз болмаса, басқалай өкініш өкпеміз
жоқ» – деп риза боп қайтыпты. Қазір исі арғын ұзақ жыл шетте жүрген
екі ағайынына орталарынан ойып қоныс беріп, қораларынан жырып
сауын беріп, қарасып-қамдасып жатқан көрінеді...
Əбілқайырға да керегі осы еді. Əйтеуір, Жəнібек еліне айдарынан жел
есіп риза боп барса болды. Əйтеуір, қалың арғын мұның да тегін кісі емес
деп таныса болды. Əйтеуір, бұдан былай Жəнібек бұның аты аталғанда
елеңдеп тұрса болды.
Содан біраз уақытқа дейін жаны жай тауып рақаттанып қалған-ды.
Сөйтсе, тегін қуанбапты. Қазақтың кек кернеп қалш-қалш еткен көк
найзасы ертең «жау қайдасың» деп шар тартатындай күн туғанда:
«Бізге алдымызға түсіп жол бастайтын сұлтан керек!» деп күркірегенде,
бұның атын бір атаса, сол Жəнібек атауы мүмкін ғой. Бірақ күмісті
шақшасының тығынын ағытқанша еру ел көшін жөнелтіп, ауызына
насыбайын салғанша көшкен ел үйін тігіп үлгеретіндей кербез неме
əңгімесін бастағанша, ауызы жылдам біреулер керек адамдарын айтып
үлгеретін шығар. Оның үстіне «мына шаруама жүре ғой» дейтіндей тізе
басты досжар боп кете де қойған жоқ-ты. Өзі сұлу ат, жүйрік тазы,
көрікті əйел дегенде ішкен асын жерге қояды дейді. Сол немені қыздары
шетінен сүйріктей сұлу келетін алты шектілердің, не өңшең күлімкөз
баққан көнек шөмекейлердің ауылын бір-бір аралатып шығатын екен.
Тоқтамыс ағасының ауылында да өзінің талай қарындасы сылқып
бойжетіп отыр. Кім біліпті, керік немеге солардың біреу-міреуі үнап
қалып жүрер. Не де болса, бұдан былай, шама келсе, ірге қашық-татпай
жақын жүруге тырысқан жөн. Көңілін бір тауып алса, əлгіндей алқалы
кеңесте бұл жайында өзі бастап əңгіме айтпағанмен, Бөкенбайдың сөзін:
«Міне, дұрыс!» – деп бірінші боп қостаса да, талай қазақтың көмейіндегі
сөз сол қалпында көміліп қала бермей ме!..
Əбілқайырдың ойлағаны келді де тұрды. Бір мың жиырма үшінші жыл
басталмай жатып, Ойрат жағы қайта жанданды. Жетісудың ен майсасына
аунап-қунап денелері жайылып қалған немелер қазақтың қалған
өлкелеріне көз аларта бастады. Сарысудың ен алқабын жылқы мен қойға
толтырып, Бөген, Бадам, Арыс, Қошқар ата, Шаян бойында ақ
жұмыртқа үйді тізіп тастап отырған қазақ ауылдарының іргесіне ши
жүгірткенді күшейтті. Онысы қазақтың қазіргі қайраны қандай екен деп
сыр тартып көру еді.
Іргесіне тықыр таянса, үйіне сыйып отыра алатын қазақ бар ма! Ауыл
мен ауыл, ру мен ру, ұлыс пен ұлыс арасындағы ерсілі-қарсылы ала
шабуыл басталды да кетті. Күніне бір қызға құда түсіп жатқандай,
ақсақалдарының бас қосысуы мен баталасуы көбейді. Сол мəжіліс
көбейген сайын Əбілқайырдың жүрегі алып ұшады. Елдің делебесі қозса,
ерлерін атқа қондырмай тына ма! Ерлер атқа қонса, қол бастайтын
қолайлы ноян іздемей тұра ма...
Таң атпай тұрып, іргені түріп, керегенің көзінен қарауыл қарап
елеңдескен сондай бір күні күткен хабары да келді. Ол жылғы жиын
Ханабадта емес Қарақұмда өтетін бопты. Онысы бас кетерерлері жиынға
кеткенде арттағы ел көзсіз қалмасын дегендері секілді. Үш жүздің ерісіне
де бірдей жақын тең орта, шынында да, Қарақұм еді.
Құм арасының қалың бидайық, еркегі қаптай бой көтеріп, белден келе
жайқалып тұрған шағы. Теңіздей толқып тұрған көк майса жотаның
сауырына қызылды-жасылды кілем жайылды. Үш ұлыстың еркек кіндігі
тайлы-таяғы қалмай түгел жиылды. Хан Тəукені ортаға алып мəжіліс
басталды. Бұрын əркімнің аузында шала бықсып жүрген күмілжі
əңгімелер жалпақ жиынның жария ортасына түсті. «Қап тауы асып
кетейік!» – деп біреулер шықты. «Башқұрт пен жоңғардың қай əлсізін
шауып алайық!» – деп біреулер шықты. «Бəрін де қойып, қонтайшыға
кене салайык,. Олар бізді бəрібір өрісімізден айырмайды, ту сырты
тыныш болғасын ар жағындағы шүршіттермен жағаласып кетеді» –
деп тағы біреулер өзеуресті. Бір-бі-ріне дес бермей, шықшыттары
шытынап, қызыл кеңірдек болды да қалды.
Əліптің артын баққан Əбілқайыр оқтын-оқтын Бөкенбай жаққа көз
тастап қояды. Тақ толтырған қара қанардай орнықты Бөкенбайдың қылп
ететін түрі көрінбейді. Күміс бунақ көк ала дойырын оң тізесіне қадай
шаншып сөйлегендерді қалт жібермей қадағалап отыр. Еңгезердей
төртбақ денесінің еш жерінен қимыл-қыбыр байқалмайды.
Бір ұлысқа бір өзі-ақ өріс болғандай шара табақ беті бүлк етсе не дейсің!
Тек жүндес қабағының астынан томсырая қараған ала көзі ғана
айналасындағыларды ішіп-жеп барады. Екі беті нарттай. Қысы-жазы қара
күреңденіп жылтырайды да тұрады.
Бөкенбайдың оң тізесін ала отырған Есеттің ұзын мойыны одан сайын
ұзарып кеткен. Қалың жұрттың бəрінен басы асып оқшау көрінеді.
Өндіршегі сорайған қапсағай қара кісінің қоңқақ мұрынының қыр арқасы
күнге шағылысып жылт-жылт етеді. Бөкенбайдың не ойлап отырғанын
сол қоңқақ мұрынға қарап біле беруге болады. Мұрынының ұшына күлкі
ойнаса, Бөкенбайдың көңіліне онша жаға қоймайтын сез айтылып
жатқаны. Қоңқақ мұрын қорс ете қалса - Бөкенбайдың əбден шамырығып
отырғаны. Міне, Есеттің кең танауы қусырыла түсті. Жан-жағына алая
қарауы көбейіп барады. Сөйлеп тұрған шешенге, жұртқа, алқа төріндегі
игі жақсыларға бір-бір құрағыта қарап қояды. Жастайынан бірге
жүріп, бірге тұрып, бірге шайқасқан екі батыр келе-келе бір-бірімен
жекжат болып кеткен-ді. Баяғыда бір жорықта жаудын қолына түсіп қап,
бес жыл тұтқында болып, əзер қашып құтылса, қара орманы мен қатынбаласының орынын сипап қалыпты. Бес жыл бойы тұтқында ұстаған
жоңғарлар Есеттен тұқым аламыз деп істемегендері жоқ деседі. Қайсар
батыр сонда да қасарысып болмапты деседі. Сонда жоңғарлар «берсе
қолынан, бермесе жолынан» деп, ауылын шауып, тұтқындағы күйеуін күтіп
отырған ақ некелі жары мен өзі жорыққа кеткенде іште қалған ұлы
Ақмаңдайды алып кетіпті деседі. Қонтайшы сосын: «Енді Есеттің қажеті
жоқ,
тұқымы қолға түсті. Ақмаңдай, аман болса, ертең əкесінің басын қырқатын
қандыбалақ жоңғар батыры болады», – депті-міс. Бес жыл бойы жорғалаған
құмырсқаны тірі өткізбей келе жатқан қатулы жоңғар сақшылары сол күні
əдейі ұйықтап қалыпты-мыс. Соны пайдаланып батырға көңілі кетіп
жүрген бір
сұқсыр қараңғыда қасына кеп, қолына қанжар ұстатып, қашырып жіберіптіміс. Еліне келіп, соқа басы сорайып жалғыз қалған жан досын Бөкенбай
қарындасы Еңсеп сұлуға үйлендірген-ді. Одан қазір бір ұл, бір қызы бар.
Есетке таяу отырған батпан сары Балпаш би. Кетенің ғана емес бүкіл
Əлімнің,
бүкіл Əлімнің ғана емес, бүкіл алшынының асқан байы. Жемді бойлап
сонау
Атырауға дейін шұбалып жатқан ақтылы жылқы сонікі. Анау екі тізесін
басып
қылқиып-қылқиып отырған екі ақ сары жігіт - балалары. Əжібай мен Арал.
Таманың маңдайға тигізері Көкі баласы Есеттің қойнына жар салған табын
Бөкенбай болса, алдына мал салған осы туған нағашысы Балпаш би. Қазір
Есеттің өзі нағашыларынан да, ңайнағасынан да қалыспайтын дəулетке ие
болып алды. Сөйте тұрып Бөкенбайдың қасынан қалмайды. Қайда барса да,
он
қолында сол отырғаны. Тіпті аты екеш атына дейін кермеде Бөкенбайдың
атының оң жағына жайғасады. Кіші жүздің бас батырының қандай күйде,
не
ойда тұрғанын əккі жұрт Есеттің қас-қабағына қарап біле береді. Міне,
Есет
тыпыршып қозғалақтай берді. Қазір Бөкенбай сөз сұрамақ. Əне ұлы
жиынның
қақ ортасында қара шоқыдай қарауытып отырған алпамса кісінің оң қолы
қимылдағандай болды. Сары үйек жыландай шұбар ала дойыр қамшысын
сылқ еткізіп ортаға тастай салды.
– Жамағат! – деді қажыңқы дауыспен жайбарақат тіл қатып. Жұрт құлағы
елең
ете түсті. – Мынау ұры жортар қалың бытқылдың ортасына неге келіп
отырмыз? Қазақтың қай заманнан бергі дау-дамайын кідіртіп келе жатқан
киелі төрлерінің бірі бұйырмай шағыр мен жүзген арасында бұқпантайлап
бұл
отырысымыз не отырыс? Жетіскендіктен ғой дейсіңдер ме?!
Тостағандай ала көз біраз маңдайды ызғарымен жалап ықтырып өтті.
–Бойымызда, ең болмаса, ашыған қымыранның қышқылындай қыжыл
болса,
осы бір олақ қатынның ышқыр бауындай шұбалар да жатар кергіме дауды